بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:رشتی-دوزی.jpg|بندانگشتی|رشتی‌دوزی، از انواع ابریشمدوزیهای سنتی ایرانی]] | |||
'''<big>رشتی‌دوزی</big>'''؛ هنر دوخت نخ ابریشم با قلاب روی پارچه پشمی. | '''<big>رشتی‌دوزی</big>'''؛ هنر دوخت نخ ابریشم با قلاب روی پارچه پشمی. | ||
| خط ۷: | خط ۸: | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
[[پرونده:رشتی-دوزی1.jpg|بندانگشتی|336x336پیکسل|نمونه قلاب‌دوزی]] | |||
[[پرونده:رشتی-دوزی2.jpg|بندانگشتی|311x311پیکسل|مرمت بافته رشتی‌دوزی در موزه سعدآباد]] | |||
در دوره باستان، ارزش پارچههای ایرانی در اروپا به قدری بود که برای پوشش قبور قدیسین و سلاطین و پوشاندن اشیاء مقدس به کار می‌رفت و همین امر باعث حفظ نمونه‌های ارزشمندی از پارچههای ساسانی شده که در موزه‌های اروپا و امریکا نگهداری می‌شود و بسیاری از آنها قلابدوزیهای بسیار فاخر و ارزشمندی است که تاریخ قدمت این هنر را به 330 تا 550 سال قبل از میلاد می‌رساند. قطعه پارچه‌ای با نقش خروس در موزه آرمیتاژ لنینگراد و نمونه پارچه دیگری منقوش به دوایری با سر گراز در موزه کونت کورب برلین وجود دارد که نشان از رونق قلاب‌دوزی در عصر ساسانیان دارد. | در دوره باستان، ارزش پارچههای ایرانی در اروپا به قدری بود که برای پوشش قبور قدیسین و سلاطین و پوشاندن اشیاء مقدس به کار می‌رفت و همین امر باعث حفظ نمونه‌های ارزشمندی از پارچههای ساسانی شده که در موزه‌های اروپا و امریکا نگهداری می‌شود و بسیاری از آنها قلابدوزیهای بسیار فاخر و ارزشمندی است که تاریخ قدمت این هنر را به 330 تا 550 سال قبل از میلاد می‌رساند. قطعه پارچه‌ای با نقش خروس در موزه آرمیتاژ لنینگراد و نمونه پارچه دیگری منقوش به دوایری با سر گراز در موزه کونت کورب برلین وجود دارد که نشان از رونق قلاب‌دوزی در عصر ساسانیان دارد. | ||
| خط ۱۸: | خط ۲۱: | ||
==ابزار کار== | ==ابزار کار== | ||
'''قلاب'''؛ شامل دو بخش است، یک بخش میله‌ای فلزی به بلندی 7 سانتی‌متر با نوک تیز، فاقد انحنای قلاب‌های معمولی و دارای یک بریدگی مورب در فاصله پنج میلیمتری نوک و بخش دیگر دسته چوبی خراطی شده گوی‌مانند است و در هنگام کار در کف دست قرار می‌گیرد. | '''قلاب'''؛ شامل دو بخش است، یک بخش میله‌ای فلزی به بلندی 7 سانتی‌متر با نوک تیز، فاقد انحنای قلاب‌های معمولی و دارای یک بریدگی مورب در فاصله پنج میلیمتری نوک و بخش دیگر دسته چوبی خراطی شده گوی‌مانند است و در هنگام کار در کف دست قرار می‌گیرد. | ||
[[پرونده:ابزار-رشتی-دوزی.jpg|بندانگشتی|346x346پیکسل|ابزار رشتی‌دوزی]] | |||
'''جریده'''؛ کارگاه قلاب‌دوزی است و آن تکه چوبی به طول 100 و پهنای 10 و قطر 1 سانتی‌متر است که در قطر آن به‌اندازه 40 سانتی‌متر شیار ایجاد میکنند. هنگام کار با فشار مختصر پا، پارچه را محکم نگه می‌دارد. با شل و سفت کردن فشار پا می‌توان پارچه را حرکت داد تا ادامه کار میسر شود. | '''جریده'''؛ کارگاه قلاب‌دوزی است و آن تکه چوبی به طول 100 و پهنای 10 و قطر 1 سانتی‌متر است که در قطر آن به‌اندازه 40 سانتی‌متر شیار ایجاد میکنند. هنگام کار با فشار مختصر پا، پارچه را محکم نگه می‌دارد. با شل و سفت کردن فشار پا می‌توان پارچه را حرکت داد تا ادامه کار میسر شود. | ||
| خط ۲۶: | خط ۲۹: | ||
==روش کار== | ==روش کار== | ||
[[پرونده:رشتی-دوزی3.jpg|بندانگشتی|331x331پیکسل|رشتی‌دوزی با سوزن دستی]] | |||
خطوط طرح ترسیم شده روی کاغذ را با فاصله کم و منظم با دوخت بدون نخ به‌وسیله چرخ خیاطی یا با سوزن دستی سوراخ میکنند. بعد از ثابت نمودن کاغذ روی پارچه، بسته به رنگ پارچه پودر گچ یا تالک سفید یا زغال را روی خطوط طرح میریزند و کاغذ را به‌آرامی برمیدارند.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزی‌های سنتی ایران، 1379ش، ص124.</ref> پس از این مرحله خطوط را به‌وسیله محلول آب و سریش و قلم‌مو روی پارچه ثابت میکنند. گاهی به محلول سریش پودر سینکا نیز اضافه میکنند تا دید بهتری روی پارچه داشته باشد یا از مهرهای شبیه مهرهای چیتسازی برای انتقال طرح استفاده میکنند. امروزه از لاک غلطگیر برای تثبیت طرح استفاده می‌شود.<ref>. اسماعیل‌پور، مستند مشاغل خانگی چادرشب‌بافی، رشتی‌دوزی و مرواربافی، 1390ش، ص52.</ref> | خطوط طرح ترسیم شده روی کاغذ را با فاصله کم و منظم با دوخت بدون نخ به‌وسیله چرخ خیاطی یا با سوزن دستی سوراخ میکنند. بعد از ثابت نمودن کاغذ روی پارچه، بسته به رنگ پارچه پودر گچ یا تالک سفید یا زغال را روی خطوط طرح میریزند و کاغذ را به‌آرامی برمیدارند.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزی‌های سنتی ایران، 1379ش، ص124.</ref> پس از این مرحله خطوط را به‌وسیله محلول آب و سریش و قلم‌مو روی پارچه ثابت میکنند. گاهی به محلول سریش پودر سینکا نیز اضافه میکنند تا دید بهتری روی پارچه داشته باشد یا از مهرهای شبیه مهرهای چیتسازی برای انتقال طرح استفاده میکنند. امروزه از لاک غلطگیر برای تثبیت طرح استفاده می‌شود.<ref>. اسماعیل‌پور، مستند مشاغل خانگی چادرشب‌بافی، رشتی‌دوزی و مرواربافی، 1390ش، ص52.</ref> | ||
| خط ۴۷: | خط ۵۱: | ||
===طاووس=== | ===طاووس=== | ||
[[پرونده:رشتی-دوزی4.jpg|بندانگشتی|400x400پیکسل|نقش طاووس، از نقوش جانوری هنر رشتی‌دوزی]] | |||
از نقوش جانوری هنر رشتی‌دوزی علاوه بر وجود پرندگان روی شاخه‌های درخت زندگی به‌ویژه درخت همه‌تخمه می‌توان به نقش طاووس اشاره کرد که به‌صورت قرینه در پای درخت زندگی به نگهبانی ایستاده است. طاووس، نابودکننده مار به نشانه اهریمن و پلیدی در آیین زرتشت و عامل حاصل‌خیزی زمین است که به‌دلیل نوشیدن آب حیات دارای عمر جاودانه و به‌مثابه مرغ مقدس مورد توجه است؛ اما در دین اسلام نماد روح‌الامین است که بر پیامبر نازل می‌شد.<ref>[http://www.kermancrafts.com/Files/Content/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C%20%D9%86%D9%82%D9%88%D8%B4%20%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%86%20%D9%87%D9%86%D8%B1%20%D8%B1%D8%B4%D8%AA%DB%8C%20%D8%AF%D9%88%D8%B2%DB%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87%20%D9%82%D8%A7% . فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص5.]</ref> | از نقوش جانوری هنر رشتی‌دوزی علاوه بر وجود پرندگان روی شاخه‌های درخت زندگی به‌ویژه درخت همه‌تخمه می‌توان به نقش طاووس اشاره کرد که به‌صورت قرینه در پای درخت زندگی به نگهبانی ایستاده است. طاووس، نابودکننده مار به نشانه اهریمن و پلیدی در آیین زرتشت و عامل حاصل‌خیزی زمین است که به‌دلیل نوشیدن آب حیات دارای عمر جاودانه و به‌مثابه مرغ مقدس مورد توجه است؛ اما در دین اسلام نماد روح‌الامین است که بر پیامبر نازل می‌شد.<ref>[http://www.kermancrafts.com/Files/Content/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C%20%D9%86%D9%82%D9%88%D8%B4%20%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%86%20%D9%87%D9%86%D8%B1%20%D8%B1%D8%B4%D8%AA%DB%8C%20%D8%AF%D9%88%D8%B2%DB%8C%20%D8%AF%D8%B1%20%D8%AF%D9%88%D8%B1%D9%87%20%D9%82%D8%A7% . فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص5.]</ref> | ||
| خط ۵۶: | خط ۶۱: | ||
==تشابهات و تفاوت‌های قلاب‌دوزی مناطق مختلف== | ==تشابهات و تفاوت‌های قلاب‌دوزی مناطق مختلف== | ||
[[پرونده:برجسته-دوزی.jpg|بندانگشتی|315x315پیکسل|نمونۀ برجسته‌دوزی]] | |||
قلابدوزیهای ایرانی شیوه دوخت‌شان یکی است. وجوه مشترک تمام مناطق، استفاده از عناصر طبیعی در طرحهای مورد استفاده است. وجوه تمایز آنها، به‌هم‌آمیختگی با هنرهای دیگر رایج در منطقه است؛ اما نقوش مورد استفاده آنها، متاثر از تجربه زیسته، موقعیت جغرافیایی، وضعیت اقتصادی و اجتماعی هر منطقه متفاوت است. در قلاب‌دوزی مشهد از ابریشم نتابیده با رنگ‌های ملایم روی ماهوت و مخمل سبز، ارغوانی و زرشکی استفاده می‌شود. در مشهد هنر قلاب‌دوزی برای تزیین پرچمهای مذهبی با اسماء متبرکه، روانداز مرقد امام رضا (علیه‌السّلام)، پردههای ورودی حرم با دوخت آیات قرآنی، جانماز و سجاده به‌همراه گلهای افشان اسلیمی و ختایی کاربرد دارد.<ref>. پزشکی، ابریشمدوزیهای ایرانی، 1396ش، ص22.</ref> نوعی از قلاب‌دوزی مشهد که روی پارچه مخمل ایرانی دوخته می‌شود و به‌همراه قیطان‌دوزی بوده به حوله‌دوزی یا برجسته‌دوزی معروف است. در این روش تمام یا بخش‌هایی از طرح دوبار دوخته می‌شود که دوخت رویی شل است و کشیده نمی‌شود؛ در این حالت 1 تا 2 میلی‌متر نخ اضافه روی پارچه می‌ماند و تکرار دوخت حالت برجسته حوله‌مانند به سطح طرح می‌دهد. از نقوش دسته گل، بته‌جقه، حیوانات، شمایل‌ها و حاشیه‌دوزی برای تزیین جانماز، سجاده، بغچه، سوزنی‌ها و پرچم‌ها استفاده می‌شود. خط‌دوزی، دوابینی باریک یا مارپیچ، پیچک، زنجیری، جقه و گل اسامی دوخت‌هایی هستند که در قیطان‌دوزی و قلاب‌دوزی مشهد مشترک‌اند. | قلابدوزیهای ایرانی شیوه دوخت‌شان یکی است. وجوه مشترک تمام مناطق، استفاده از عناصر طبیعی در طرحهای مورد استفاده است. وجوه تمایز آنها، به‌هم‌آمیختگی با هنرهای دیگر رایج در منطقه است؛ اما نقوش مورد استفاده آنها، متاثر از تجربه زیسته، موقعیت جغرافیایی، وضعیت اقتصادی و اجتماعی هر منطقه متفاوت است. در قلاب‌دوزی مشهد از ابریشم نتابیده با رنگ‌های ملایم روی ماهوت و مخمل سبز، ارغوانی و زرشکی استفاده می‌شود. در مشهد هنر قلاب‌دوزی برای تزیین پرچمهای مذهبی با اسماء متبرکه، روانداز مرقد امام رضا (علیه‌السّلام)، پردههای ورودی حرم با دوخت آیات قرآنی، جانماز و سجاده به‌همراه گلهای افشان اسلیمی و ختایی کاربرد دارد.<ref>. پزشکی، ابریشمدوزیهای ایرانی، 1396ش، ص22.</ref> نوعی از قلاب‌دوزی مشهد که روی پارچه مخمل ایرانی دوخته می‌شود و به‌همراه قیطان‌دوزی بوده به حوله‌دوزی یا برجسته‌دوزی معروف است. در این روش تمام یا بخش‌هایی از طرح دوبار دوخته می‌شود که دوخت رویی شل است و کشیده نمی‌شود؛ در این حالت 1 تا 2 میلی‌متر نخ اضافه روی پارچه می‌ماند و تکرار دوخت حالت برجسته حوله‌مانند به سطح طرح می‌دهد. از نقوش دسته گل، بته‌جقه، حیوانات، شمایل‌ها و حاشیه‌دوزی برای تزیین جانماز، سجاده، بغچه، سوزنی‌ها و پرچم‌ها استفاده می‌شود. خط‌دوزی، دوابینی باریک یا مارپیچ، پیچک، زنجیری، جقه و گل اسامی دوخت‌هایی هستند که در قیطان‌دوزی و قلاب‌دوزی مشهد مشترک‌اند. | ||
قلابدوزیهای اصفهان روی پارچههای لطیف ابریشمی، پنبه‌ای سفید و شکری با موضوعات بزمی، حنابندان، کوچ عشایر، شکارگاه، داستانهای ادبی و عرفانی دوخته می‌شود و با هنر شبکه‌دوزی، توری‌گل‌دوزی، سکمه‌دوزی، گلابتون و نقده‌دوزی همراه است و از کارگاه گل‌دوزی برای تثبیت پارچه استفاده میکنند.<ref>. محسنی، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، 1393ش، ص71.</ref> رنگ‌های سبز، بژ، صورتی، خاکستری، گل‌بهی، زرد، قهوه‌ای و زرشکی کاربرد دارد؛ در حالی‌که در مهاباد از رنگ‌های سیاه و سفید در دوخت استفاده می‌شود. بختیاری‌ها نیز برای تزیین و یا دفع چشم‌زخم صورت خورشید‌خانم را در ابعاد مدور یا چهار‌گوش قلاب‌دوزی میکنند.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزی‌های سنتی ایران، 1379ش، ص118.</ref> زنان بهبهان نیز حاشیه پیراهن و شلیته خود را به رنگ سفید قلاب‌دوزی میکنند.<ref>. مختاران، بهبهان.</ref><ref> سیمای فرهنگی- اجتماعی، 1394ش، ص238.</ref> | قلابدوزیهای اصفهان روی پارچههای لطیف ابریشمی، پنبه‌ای سفید و شکری با موضوعات بزمی، حنابندان، کوچ عشایر، شکارگاه، داستانهای ادبی و عرفانی دوخته می‌شود و با هنر شبکه‌دوزی، توری‌گل‌دوزی، سکمه‌دوزی، گلابتون و نقده‌دوزی همراه است و از کارگاه گل‌دوزی برای تثبیت پارچه استفاده میکنند.<ref>. محسنی، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، 1393ش، ص71.</ref> رنگ‌های سبز، بژ، صورتی، خاکستری، گل‌بهی، زرد، قهوه‌ای و زرشکی کاربرد دارد؛ در حالی‌که در مهاباد از رنگ‌های سیاه و سفید در دوخت استفاده می‌شود. بختیاری‌ها نیز برای تزیین و یا دفع چشم‌زخم صورت خورشید‌خانم را در ابعاد مدور یا چهار‌گوش قلاب‌دوزی میکنند.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزی‌های سنتی ایران، 1379ش، ص118.</ref> زنان بهبهان نیز حاشیه پیراهن و شلیته خود را به رنگ سفید قلاب‌دوزی میکنند.<ref>. مختاران، بهبهان.</ref><ref> سیمای فرهنگی- اجتماعی، 1394ش، ص238.</ref> | ||
[[پرونده:رشتی-دوزی5.jpg|بندانگشتی|370x370پیکسل|تصویری قدیمی از مردی درحال رشتی‌دوزی]] | |||
==هنرمندان قلاب‌دوز== | ==هنرمندان قلاب‌دوز== | ||
| خط ۶۴: | خط ۷۱: | ||
==آثار موزه‌ای رشتی‌دوزی== | ==آثار موزه‌ای رشتی‌دوزی== | ||
[[پرونده:رشتی-دوزی6.jpg|بندانگشتی|411x411پیکسل|نقش شیر و خورشید روی روکش اسب قرن سیزدهم هجری قمری]] | |||
دیوارکوب رشتی‌دوزی معرق در ابعاد 203 در 125سانتی‌متر سفارش محمد شاه قاجار (1834-1838) برای هدیه به امپراطور روسیه با طرح محرابی با نقوش گل و برگ و سرو در حاشیه و نقش سرو و دو طاووس نگهبان در طرفین است.<ref>[http://www.textileasart.com/persian-rashtiduzi-1606.htm . Notaro، “Antique Persian Rashti-Duzi”، textileasart Websit]</ref> | دیوارکوب رشتی‌دوزی معرق در ابعاد 203 در 125سانتی‌متر سفارش محمد شاه قاجار (1834-1838) برای هدیه به امپراطور روسیه با طرح محرابی با نقوش گل و برگ و سرو در حاشیه و نقش سرو و دو طاووس نگهبان در طرفین است.<ref>[http://www.textileasart.com/persian-rashtiduzi-1606.htm . Notaro، “Antique Persian Rashti-Duzi”، textileasart Websit]</ref> | ||
