محرمیت در معماری ایرانی

محرمیت در معماری ایرانی؛ حفظ حریم خصوصی در طراحی فضا بر پایه فرهنگ ایرانی.

محرمیت در معماری به معنای ایجاد فضاهایی است که هم از نظر ساختاری و هم معنایی دارای حریم مشخص باشند تا امنیت و آرامش ساکنان حفظ شود. در معماری سنتی ایرانی-اسلامی، این مفهوم با جداسازی دقیق فضاهای خصوصی و عمومی، طراحی ورودی‌های غیرمستقیم، حیاط‌های مرکزی و استفاده از عناصر مانند هشتی و دالان، رعایت شده‌است. این ساختار فضایی نه‌تنها امنیت فیزیکی بلکه حرمت و کرامت افراد، به‌ویژه زنان، را حفظ می‌کند و بازتابی از ارزش‌های فرهنگی و دینی ایرانی است. با گسترش معماری مدرن و حذف این اصول، حس تعلق و آرامش در فضاها کاهش یافته‌است.

مفهوم‌شناسی

محرمیت در معماری به‌معنای طراحی فضاهایی است که هم از نظر کالبدی و هم از نظر معنایی دارای حدود و حریم مشخص باشند. در بُعد کالبدی، محرمیت با اصولی همراه است که امنیت فیزیکی فضا را تأمین می‌کند و در بُعد معنایی، ویژگی‌هایی را در بر می‌گیرد که به فضا حرمت و ارزش می‌بخشند و احساس آرامش را برای کاربران به همراه دارند. تحقق محرمیت در معماری با جداسازی فضاهای درونی و بیرونی، ایجاد حس مالکیت بر فضا و سامان‌دهی دسترسی‌ها بر پایه سلسله‌مراتب فضایی امکان‌پذیر می‌شود؛ فرایندی که نقش مهمی در تأمین امنیت و آسایش ساکنان ایفا می‌کند.

تاریخچه

محرمیت در معماری ایرانی پیشینه‌ای کهن دارد و ریشه‌های آن به دوران باستان بازمی‌گردد. شواهدی همچون خانه‌های باستانی تپه زاغه، متعلق به هزارهٔ ششم پیش از میلاد، و همچنین ساختارهای معماری در تخت جمشید، شوش و کوشک‌های دوران ساسانی، مؤید این واقعیت هستند. با این‌حال، محرمیت در معماری ایرانی پس از اسلام به اوج شکوفایی خود رسید. معماران با بهره‌گیری از عناصری چون دالان، هشتی و راهرو، موفق شدند مرز میان فضاهای عمومی و خصوصی را به‌خوبی تعریف و حفظ کنند. این اصل بنیادین نه‌تنها در خانه‌های مسکونی، بلکه در طراحی مساجد، کاروانسراها و مدارس نیز مورد توجه قرار می‌گرفت.

ضرورت و جایگاه محرمیت در معماری ایرانی-اسلامی

محرمیت از نیازهای فطری انسان و از اصول مورد تأکید در فرهنگ و آموزه‌های اسلامی است؛ این اصل با ظهور اسلام در اندیشهٔ معمار ایرانی جایگاه برجسته‌تری یافت و به‌عنوان بنیانی هویّت‌ساز در معماری ایرانی-اسلامی نقش‌آفرینی کرد. معماری سنتی ایران، به‌ویژه در بناهای درون‌گرا، بر پایهٔ اصل حرمت و محرمیت شکل گرفته و با سامان‌دهی دقیق فضاها، مرزی مشخص میان حوزه‌های عمومی و خصوصی ترسیم کرده و امکان تملک و کنترل بر فضاها را فراهم می‌ساخت.

هدف از رعایت محرمیت، تأمین امنیت، آرامش و حریم خانواده بوده‌است؛ ازاین‌رو، معماری خانه‌ها به‌گونه‌ای شکل می‌گرفت که از اشراف بیگانگان جلوگیری کند و قلمرو خصوصی اعضای خانواده را محفوظ نگه دارد. معماران با در نظر گرفتن پیوند عمیق میان محرمیت و درون‌گرایی، در طراحی فضایی خانه اصل محرمیت را در کالبد بناها به‌صورت ملموس بازتاب دادند.

حفظ حریم زنانه در بستر معماری ایرانی

در معماری سنتی ایران، جایگاه زن در چارچوب ساختار زندگی ایرانی و به‌ویژه در حوزهٔ مسکن مورد توجه معماران قرار داشته‌است. حریم خصوصی در این معماری با هدف کنترل تعاملات اجتماعی میان زنان و مردان نامحرم شکل گرفته و از طریق ایجاد حایل‌های کالبدی، سلسله‌مراتب فضایی و مرزگذاری دقیق، بر حفظ کرامت، آرامش و امنیت زنان تأکید شده‌است. این تفکیک فضایی نه برای محدودسازی، بلکه برای صیانت از شخصیت و نقش زن در خانواده بوده و موجب می‌شد زن در فضای اندرونی احساس امنیت‌خاطر داشته باشد. طراحی حریم به‌عنوان یکی از دغدغه‌های مداوم معماری ایرانی، در همه‌گونه بناها از جمله خانه‌ها، کاخ‌ها، فضاهای مذهبی و مراکز تجاری به‌کار گرفته می‌شد و نقش مهمی در ایجاد امنیت ایفا می‌کرد.

رابطه محرمیت با حریم و ابعاد آن

محرمیت حق فردی و مفهومی ذهنی است که با ایجاد حریم، به صورت کالبدی و معنایی نمود پیدا می‌کند. حریم، مرزهایی است که افراد بر اساس درک خود از محرمیت تعیین می‌کنند تا روابط اجتماعی را تنظیم کرده و از نزدیکی‌های ناخواسته جلوگیری کنند؛ بنابراین، حریم هم بُعد فیزیکی و هم معنوی دارد و بازتاب‌دهنده نیاز درونی انسان به محرمیت است. حریم در معماری ابعادی همچون دیداری، شنیداری، بویایی، حرکتی و روانی دارد که در ساختار فضایی خانه‌ها به‌منظور کنترل حضور افراد غریبه و نامحرم به‌کار گرفته می‌شود.

حریم بصری

حریم بصری با کنترل دید افراد غریبه در داخل خانه حفظ می‌شود و طراحی ورودی‌ها و پنجره‌ها در این امر نقش کلیدی دارد. ورودی‌ها به‌عنوان واسطه میان بیرون و درون به‌گونه‌ای طراحی می‌شدند تا از یک سو تمایز میان دو بخش را حفظ کنند و از سوی دیگر آنها را به یکدیگر پیوند دهند. در واقع؛ هم دعوت‌کننده و هم هشداردهنده بودند. ورودی‌ها مشخص‌کننده مرز بین خصوصی و عمومی، بین خانواده و جامعه و بین محرم و نامحرم هستند. در این نوع مکان‌ها، سلسله‌مراتب فضایی چون هشتی، دالان، حیاط و راهروهای بین فضای باز و حیاط، حریم خانه را از دید افراد غریبه در امان نگه می‌دارند.

حریم صوتی

حریم شنیداری به‌معنای نشنیدن هر نوع صدای مزاحم و شنیده‌نشدن توسط هر بیگانه‌ای است. در طراحی یک ساختمان، بعضی از فضاها مانع رسیدن صدای ساکنان خانه به خیابان‌ها و منازل همجوار می‌شوند. عناصری مانند حیاط یا صفه‌های سرپوشیده، دیوارهای بلند و ضخیم، دالان‌های مخصوص و فضاهایی بدون پنجره و روزنه‌ای به بیرون، از تجاوز صدای ساکنین به واحدهای مسکونی همجوار جلوگیری می‌کنند.

گسترهٔ طراحی فضاهای حریم‌مدار

خانه‌ها

خانه‌های درون‌گرا با تقسیم‌بندی فضاهای خصوصی و عمومی همچون اندرونی، بیرونی و حیاط، به‌عنوان خصوصی‌ترین مکان‌ها، محرمیت و حریم خانواده را حفظ می‌کردند. خانه‌های بروجردی‌ها و طباطبایی‌ها در کاشان نمونه‌های برجسته معماری حریم‌مدار هستند که ورودی‌های غیرمستقیم و سلسله‌مراتبی با هشتی، حیاط مرکزی و دیوارهای بلند برای کنترل دید دارند.

فضاهای آموزشی

ایجاد محرمیت فضایی در مراکز آموزشی زمینه‌ای مناسب برای رشد و تحول اخلاقی، اجتماعی و جسمانی دختران فراهم می‌کرد و نظامی کارآمد و پویا را شکل می‌داد؛ در نتیجه، عنصر امنیت و درون‌گرایی به ارتقای کیفیت فضای آموزشی کمک می‌کردند.

مکان‌های عمومی

معماران سنتی در طراحی مساجد، باغ‌ها و حمام‌های عمومی با ایجاد مرزبندی‌ها و دالان‌هایی برای رفت‌وآمد، حفظ کرامت و امنیت زنان را در نظر می‌گرفتند.

عناصر ایجادکننده محرمیت

اصل محرمیت در معماری، به ویژه در معماری سنتی ایران، بر پایه سلسله مراتب فضایی و درون‌گرایی شکل می‌گرفت:

درون‌گرایی

مفهومی است که به‌صورت یک اصل در شکل‌گیری محرمیت در بناهای سنتی نقش دارد و در مبانی و اصول اندیشه‌های اجتماعی و فرهنگی ایران ریشه دارد. در فرهنگ ایرانی، خانه را به‌گونه‌ای طراحی می‌کردند تا در تقسیم مسیر و ایجاد مکث، محرمیت را برای اهالی خانه ایجاد کند.

سلسله‌مراتب فضایی

اصل سلسله‌مراتب، به‌عنوان یک اصل بنیادین در هستی، نقشی اساسی در شکل‌گیری مفهوم محرمیت در معماری و شهرسازی ایرانی ایفا می‌کند. این اصل به‌معنای سامان‌دهی و ترکیب فضاها بر اساس ویژگی‌های کالبدی یا کارکردی آنهاست که منجر به ایجاد سلسله‌مراتبی در نحوه قرارگیری، استفاده یا مشاهده عناصر می‌شود. در معماری سنتی ایران، این اصل به‌ویژه در فضاهای ورودی به‌دقت رعایت شده‌است. فضاهای ورودی نه تنها محل اتصال فضای درونی به بیرونی هستند، بلکه تمامی فعالیت‌ها از جمله تغییر مسیر و ورود به فضای داخلی، بر همین اساس طراحی شده‌اند تا ضمن حفظ محرمیت، کارکرد این فضاها به بهترین شکل ممکن انجام شود.

کاربرد اصل سلسله‌مراتب در معماری و شهرسازی سنتی ایران ریشه در جهان‌بینی اسلامی و عرفان اسلامی دارد که در آن طی مراحل و منازل گوناگون در یک سلسله‌مراتب خاص شناخته می‌شود و هر فضا و حریم ویژگی‌های خاص خود را داراست. این دیدگاه در حوزه‌های مختلفی مانند سلسله‌مراتب فضایی و عملکردی (عبوری، محله‌ای و منطقه‌ای) به‌وضوح قابل مشاهده است و نشان‌دهنده اهمیت این اصل در طراحی فضاهایی است که همزمان با احترام به حریم خصوصی، پاسخگوی نیازهای کارکردی نیز هستند.

جلوه‌های کالبدی رعایت سلسله مراتب در معماری ایرانی

مهمترین جلوهٔ کالبدی رعایت سلسله‌مراتب در ساختمان است با طراحی عناصری چون نقشهٔ بناها، ورودی‌ها، حیاط‌های مرکزی، دیوارهای بلند، دالان‌ها، پنجره‌های مشبک، اتاق‌ها، ایوان‌ها و پشت‌بام‌ها ایجاد می‌شود.

۱. نقشه ساختمان‌ها: ارتفاع ساختمان موجب اشراف و نقض حریم همسایه‌ها می‌شد. یکی از معیارهای اصلی در طراحی محرمیت بنا، نداشتن دید روی ساختمان مجاور و باز نشدن درب ورودی‌ها روبروی هم بود.

۲. ورودی‌ها: فضای ورودی شامل در، درگاه، آستانه، سردر، جلوخان، هشتی، دالان، ایوان و حیاط است. برای حفظ محرمیت، مسیر فضای ورودی را به‌صورت پیچ‌درپیچ و غیرمستقیم طراحی می‌کردند تا فضاهای داخلی دیده نشوند. کلیه فعالیت‌ها از جمله تغییر مسیر، توقف، انتظار، ورود، تقسیم و تعیین جهت مسیر، حرکت و ورود به فضای داخلی براساس سلسله‌مراتب صورت می‌گرفت.

فضاهای اصلی را در چهار جهت حیاط و فضاهای خصوصی در نقاط کور یا گوشه حیاط می‌ساختند. پیش‌ورودی‌ها، تفکیک‌کننده فضاهای خصوصی و عمومی بودند که هم فضای مکث و هم موجب عدم اشراف به فضاهای دیگر می‌شدند. در بیشتر خانه‌های سنتی، درب ورودی دو لنگه بود و هر لنگه کوبه‌ای داشت. زنان از حلقه و مردان از کوبه برای در زدن استفاده می‌کردند تا صدای متفاوتی برای اعلان ورود ایجاد شود.

۳. هشتی: هشتی یکی از عناصر پیش‌ورودی است که عمدتاً برای حفظ حریم خصوصی و با عملکردی چندمنظوره و کارآمد طراحی می‌شد. در نقش فضای تقسیم بین اندرونی و بیرونی از ورود ناگهانی افراد به فضای خصوصی جلوگیری می‌کرد. هشتی، فضایی برای مهمان‌نوازی و آمادگی ذهنی برای ورود به فضای اصلی بود که احساس امنیت و آرامش را به بازدیدکنندگان منتقل می‌کرد. همچنین به‌عنوان محیطی محصور برای انتقال پیام‌های غیرکلامی، بدرقه مهمانان و هدایت رفتار و توجیه مخاطبان طراحی می‌شد.

۴. دالان: دالان در معماری ایرانی، فضای ارتباط‌دهنده بیرون و درون است که این گسستن از بیرون و پیوستن به درون به‌صورت تدریجی انجام می‌شد. یکی از مهمترین بخش‌های تأثیرگذار در محرمیت فضای ورودی کنترل نفوذپذیری بصری است که با یک چرخش در ورودی، انحراف دید ایجاد می‌کردند. مسیر رسیدن به درون خانه طولانی و پیچ‌درپیچ طراحی می‌شد تا از یک جهت امکان دید فضای درونی نباشد و از طرف دیگر میزبان فرصت بیشتری برای استقبال از مهمان داشته باشد. کارکر دالان حفظ حریم، رعایت اصل سلسه‌مراتب و عدم دسترسی آسان به فضای درونی است.

۵. حیاط‌ها: حیاط‌ها بخش اعظم برقراری محرمیت را در اتاق‌ها برای محفوظ ماندن از دید نامحرم و ایجاد مکث برای ورود را بر عهده داشتند. در فرهنگ ایرانی، فضاها حول یک حیاط مرکزی طراحی می‌شدند تا اهالی منزل از دید نامحرم حفظ شوند. معمولاً خانه‌ها دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی بودند. بین این دو حیاط دالانی با پیچشی از حیاط بیرونی به حیاط اندرونی طراحی می‌شد. بنابراین؛ حیاط‌ها در مرکزیت و ساختمان‌ها و اتاق‌های تفکیک شده در اطراف و دور تا دور قرار داشتند.

1. پنجره‌ها: در خانه‌های سنتی، پنجره‌ها به‌منظور حفظ حریم دیداری، به‌سمت حیاط باز می‌شدند تا دید مستقیم به داخل اتاق‌ها محدود شود.
2. اتاق‌ها: اغلب اتاق‌ها به شکل مستطیل و با کاربری‌های مختلف مانند تابستان‌نشین و زمستان‌نشین، در اطراف حیاط ساخته می‌شدند. برای مثال، دودری‌ها معمولاً فضاهای خصوصی، سه‌دری‌ها بیشتر اتاق خواب خانواده و پنج‌دری‌ها نشیمن خانواده بودند. همچنین، اتاق‌های گوشواره در طبقه بالا قرار می‌گرفتند تا از دید نامحرمان به دور باشند و حریم زنان حفظ شود.
3. مطبخ‌خانه‌ها: آشپزخانه‌ها طوری طراحی می‌شدند تا زن در عین آزادی کامل از دید نامحرم مصون باشد. برای ایجاد ارتباط با فضای پذیرایی مهمان، راهروی باریک یا دالانی در نظر می‌گرفتند تا داخل مطبخ‌خانه مشخص نباشد.

۹. دیوارها: دیوارهای ساختمان و حیاط مانع دید عابران یا همسایگان به داخل فضاهای داخلی خانه‌ها بودند.

آسیب‌های ناشی از عدم‌وجود محرمیت در معماری

با کنار گذاشتن سبک درون‌گرایی در معماری، میزان اشراف دیداری میان فضاهای داخلی خانه‌ها افزایش یافت که موجب کاهش حریم خصوصی، امنیت و آرامش خانواده‌ها شد. باز شدن مستقیم درب ورودی به فضاهای داخلی، سلسله‌مراتب فضایی را از بین برد و تعلق خاطر ساکنان به محیط خانه کاهش یافت. همچنین حذف یا کاهش جداسازی فضاها، موجب اختلال در عملکرد و کیفیت فضایی ساختمان‌ها شد. این تغییرات، تأثیر منفی بر ساختار سنتی و فرهنگ معماری ایرانی داشت.

راهکارهای حفظ محرمیت

در راستای ضرورت بازنگری در معماری معاصر به‌منظور حفظ محرمیت، توجه به اصول سنتی طراحی فضاها بیش از پیش اهمیت می‌یابد. بازتعریف ساختارهای فضایی با تأکید بر طراحی داخلی متناسب، ایجاد حریم برای همسایگان و بهره‌گیری از فضاهای واسط، می‌تواند امنیت، آرامش و آسودگی خاطر ساکنان را تقویت کند. در این مسیر، معماران باید با الهام از سیاست‌های ایرانی-اسلامی و خانواده‌محور، و با بازاندیشی در مفاهیمی همچون قلمرو، مرزبندی فضاها، سلسله‌مراتب فضایی و طراحی عرصه‌های بینابینی، نقش مؤثری در بازسازی نظام فضایی بناها ایفا کنند تا معماری امروز با نیازهای فرهنگی و ارزشی جامعه هماهنگ شود.

وجه تمایز محرمیت در معماری ایرانی- اسلامی با معماری غربی

مفهوم محرمیت در فرهنگ‌ها و سبک‌های زندگی مختلف تفاوت دارد. در فرهنگ شرقی، محرمیت به‌عنوان پدیده‌ای حقیقی دیده می‌شود که بر اساس عرف، باورهای دینی و ارزش‌های فرهنگی شکل گرفته و هدف آن حفظ حرمت فرد و ایجاد تفکیک میان زن و مرد است. این نگرش بر پایه سلسله‌مراتب واقعی و نگاه درون‌گرا استوار است و تأکید زیادی بر حفظ فضای خصوصی دارد. در مقابل، فرهنگ غربی محرمیت را بیشتر یک مفهوم حقوقی و اجتماعی می‌داند که به خلوت فردی و تنظیم روابط اجتماعی مربوط می‌شود و به‌صورت نسبی و تغییرپذیر تعریف می‌شود. نگاه غربی گرایش برون‌گرا دارد و بر قوانین و عرف اجتماعی مبتنی است.

در معماری نیز این تفاوت‌ها بازتاب می‌یابد. معماری غربی پیش از مدرنیته محرمیت را با عملکردگرایی حفظ می‌کرد، اما در دوره‌های معاصر با ورود سبک‌های نوگرا و باز شدن فضاهای معماری، این مفهوم به‌طور قابل توجهی تضعیف شده‌است. در حالی که معماری شرقی به‌خصوص ایرانی-اسلامی، محرمیت را به عنوان عنصری اساسی و هویّت‌ساز پذیرفته بود، اما با ورود مدرنیته و فناوری‌های نو، فاصله گرفتن از این اصول موجب شده‌است که محرمیت کمتر در طرح‌ها و ساختارهای معماری امروزین مورد توجه باشد. به این ترتیب، تغییرات ساختاری در بناهای مسکونی به کم‌رنگ شدن جایگاه محرمیت و حریم خصوصی انجامیده‌است.

منابع

• ازنب، مریم و همکاران، «بررسی سلسله‌مراتب فضایی در ایجاد محرمیت خانه‌ها با رویکرد گونه‌شناسی تاریخی»، فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری ومنطقه‌ای، سال هفتم، شماره ۲۳، ۱۴۰۱ش.
• اغنیائی، الهام و همکاران، «نقش محرمیت در معماری اسلامی- ایرانی»، اولین همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، ۱۳۹۴ش.
• امین‌خندقی، جواد و همکاران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهنده حریم در معماری خانه مسکونی مقایسه تطبیقی دوره قاجار (خانه داروغه) و دوره معاصر (خانه اندرزگو)»، سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی- اسلامی، مشهد، ۱۴۰۱ش.
• بابازاده‌اسکویی، سولماز و همکاران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونه موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، باغ‌نظر، سال شانزدهم، شماره ۷۹، ۱۳۹۸ش.
• «بررسی رابطه حریم زنانه با معماری ایرانی- اسلامی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۳ بهمن ۱۳۹۸ش.
• بلالی‌اسکویی، آزیتا و همکاران، «بررسی چگونگی تأثیر هندسه فضای ورودی در حفظ و ایجاد محرمیت و درون‌گرایی در خانه‌های قاجاری تبریز»، فصلنامه معماری سبز، سال هشتم، شماره ۲، تابستان ۱۴۰۱ش.
• بمانیان، محمدرضا و همکاران، «عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی: نمونه موردی خانه رسولیان یزد»، دو فصلنامه هنر اسلامی، شماره ۱۳، ۱۳۸۹ش.
• ثقه‌الاسلامی، عمیدالاسلام و احمدی‌بنکدار، محمدامین، «شاخص‌سازی اصل محرمیت در شهرسازی ایرانی- اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره سی‌وپنجم، تابستان ۱۴۰۱ش.
• جامع، سحر و طالب‌زاده، مریم، «بررسی مؤلفه هشتی در معماری ایرانی (بررسی حس تعلق مکان)»، دومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، ۱۳۹۵ش.
• حسینی‌جوادی، میراحسان و نیک‌فال‌آذر، سارا، «بازشناسی فرهنگ محرمیت و تأثیر آن بر کالبد معماری»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، ۱۳۹۴ش.
• حسین‌یزدی، «محرمیت و خلوت در معماری ایرانی»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
• خلاق‌دوست، متین و معروفی، حسام، «گونه‌شناسی الگوی هشتی در معماری مسکن درون‌گرای ایران (اصفهان، یزد، کاشان)»، شباک، شماره۴، دوره ۶، ۱۳۹۹ش.
• دوستی، شهرزاد، «حریم و محرمیت در خانه‌های سنتی»، فرهنگ مردم ایران، شماره ۵۴ و ۵۳، تابستان و پاییز ۱۳۹۷ش.
• شیروانی و همکاران، «چگونگی حفظ محرمیت در معماری معاصر مسکونی ایران با توجه به معماری سنتی ایران»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: ۱۰ خرداد ۱۴۰۴ش.
• «طراحی معماری اسلامی»، وب‌سایت زیماطرح، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۴ش.
• عزیزیان، محمدصادق و کنعانیان، فرزین، «نقش خلوت در معماری ایرانی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: ۱۰ اسفند ۱۴۰۳ش.
• علی‌الحسابی، مهران و قربانی، ابوالفضل، «بررسی ویژگی‌های فضای ورودی به‌عنوان مفصل و حریم بصری در عرصه‌های عمومی مجاور؛ نمونه موردی: بندر لافت»، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره ۲، شماره ۳، ۱۳۹۳ش.
• «عناصر به کار رفته در خانه‌های سنتی یزد: هشتی»، وب‌سایت کتابخانه و موزه وزیری یزد، تاریخ درج مطلب: ۱۷ آذر ۱۳۹۹ش.
• غفوریان، میترا و همکاران، «گونه‌شناسی سازمان فضایی و سلسله‌مراتب ورود در خانه‌های ایران با تأکید برمحرمیت»، نشریه علمی پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، سال دوم، شماره ۳، ۱۳۹۶ش.
• فروزان‌فر و اسماعیلی، «مفهوم حریم در معماری مسکونی سنتی و احیای آن در معماری مدرن ایران»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: ۱۲ اسفند ۱۴۰۳ش.
• «قرآن چه راهکاری برای حفظ حریم خصوصی در خانه ارائه می‌دهد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۳ دی ۱۳۹۸ش.
• کاظم‌زاده‌رائف، محمدعلی و میردریکوندی، صبا، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانه سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونه موردی: خانه رسولیان یزد»، معماری‌شناسی، دوره ۳، شماره ۱۷، ۱۳۹۹ش.
• کربلائی‌اکبر، نسرین و ابدالی‌محمودآبادی، مبینا، «عوامل و ابزارهای محرمیت در معماری سنتی ایرانی: نگاهی به الگوهای طراحی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: ۱۱ خرداد ۱۴۰۴ش.
• لاریجانی، ساسان و صالحی، الهام، «بررسی شکل‌گیری و عملکرد عنصر هشتی در معماری ایرانی اسلامی»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، استانبول- ترکیه، زمستان۱۳۹۴ش.
• «محرمیت اصل مهم معماری ایرانی- اسلامی»، وب‌سایت پیام ساختمان، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۴ش.
• «محرمیت در معماری»، وب‌سایت ایثارپرس، تاریخ درج مطلب: ۲۲ دی ۱۴۰۰ش.
• محمدی، سیده‌سارا، «گرمابه‌ها، عناصر کالبدی و تزئینات»، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، سال سوم، شماره ۹، زمستان ۱۳۹۹ش.
• «معماری؛ هنری ترکیبی از علم و خلاقیت»، وب‌سایت هزارمعمار، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
• معینی، سیدمحمود و زندی، مهرنوش، «بررسی خلوت در معماری ایرانی و تأثیر نادیده گرفتن آن در معماری معاصر»، اولین همایش ملی فرهنگ گردشگری و هویت شهری، ۱۳۹۴ش.
• مهدوی‌نژاد، محمدجواد و همکاران، «محرمیت در الگوی مسکن بومی و به‌کارگیری آن در معماری معاصر تهران»، پرتال سازمان زیباسازی شهر تهران، ۱۳۹۲ش.
• ناصری‌ازغندی، حسن و همکاران، «وجوه تمایز مؤلفه‌های محرمیت معماری متأثر از تفاوت سبک زندگی در فرهنگ شرق و غرب»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره ۱۴، شماره ۵۴، ۱۴۰۲ش.
• «نقش حریم در معماری ایرانی و اسلامی»، وب‌سایت هنرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲ خرداد ۱۳۹۴ش.
• نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز، خشت و خیال، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۹۵ش.
• ولی‌زاده‌اوغانی، محمدباقر، «نمود اندیشه‌های اخلاقی- حقوقی در طرح معماری خانه‌های سنتی ایران»، مدیریت شهری، شماره ۵۳، دوره ۱۷، ۱۳۹۷ش.
• هاشمی زرج‌آباد، حسن و همکاران، «درون‌گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی– اسلامی نمونه پژوهش میدانی؛ خانه‌های تاریخی بیرجند»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌نامه خراسان بزرگ، دوره ۵، شماره ۱۷، بهمن ۱۳۹۳ش.
• هاشمی، شادی و صیادی، محمدرضا، «رویکرد به محرمیت در معماری خانه‌های سنتی اسلامی ایرانی و ارایه تمهیداتی برای محرمیت و اصلاح معایب خانه‌های معاصر با شیوه نوین»، فصلنامه علمی تخصصی مطالعات نوین برنامه‌ریزی شهری در جهان، جلد ۱، شماره ۱، تابستان ۱۳۹۹ش.
• هاشمی‌فشارکی، سیدجواد، «محرمیت در معماری»، وبلاگ جواد فشارکی، تاریخ ۲۲ دی ۱۴۰۰ش.
• «هشتی‌خانه (هشتی در معماری خانه‌های قدیمی ایرانی)»، وب‌سایت هیربدنگاره، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
• «هشتی و چهار نمونه برجسته آن در معماری ایران»، وب‌سایت هستی‌آفیس، تاریخ بازدید:۱۸ بهمن ۱۴۰۳ش.
• یداللهی، سپیده و ادیبان، محمد، «بررسی سلسله مراتب ورود به مساجد»، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، شماره ۲، سال دوم، بهار ۱۳۹۸ش.