زیورآلات قاجاریان

زیورآلات قاجاریان؛ جواهرات سلطنتی در دوره قاجار.

زیورآلات در دوره قاجار بیشتر با سنگ‌های گران‌قیمت ساخته شده است. طراحان در بیشتر زیورها از فرم دایره به‌صورت کوچک و بزرگ استفاده کرده‌اند. در دوره‌های مختلف قاجار از سنگ زمرد بیشتر استفاده می‌کردند. استفاده از جُقِه، توسط شاهان و بزرگان برای این منظور بود که سَر و کلاه و تاج خود را با آن مزین کنند.

جایگاه جواهرات در دوره قاجار

در دوره قاجار، ایران کشور سنگ‌های قیمتی و به‌لحاظ رنگ‌های زیبا در دنیا بی‌نظیر بود. در تمام دوره‌های قاجار، از سنگ زمرد بیشتر در زیورآلات استفاده می‌شد. به‌دلیل ارتباط پادشاهان و درباریان با غرب، جواهرات قاجار تحت تأثیر جواهرات غربی قرار گرفت.

نقش‌مایه‌های نمادین در زیورآلات قاجار

در هر دوره، نمادپردازی جزو هنر ایرانی به حساب می‌آید. زیورآلات در دوره قاجار اهمیت ویژه‌ای داشت. با توجه به زیورآلات آن دوره نمادها به‌صورت زیر است:

شیرخورشید

این نقش از نقوش بسیار قدیمی در هنر ایران است. مفهوم نجومی، قدیمی‌ترین مفهوم این نقش است. در دوره قاجار از این نقش روی سکه‌ها، مدال‌ها، تاج‌های پادشاهان و زیورآلات استفاده می‌کردند. از نظر منجمان هرگاه کوکب خورشید در برج اسد «شیر» قرار بگیرد، زمان آسایش و امنیت است. شیر یکی از نمادهای ایران در کنار خورشید ریشه در آیین میترایی و مهرپرستی ایرانیان داشته است.

خورشید

خورشید نماد نیروی کیهانی، خدای بصیر، تجلی خدا، هستی ساکن، قلب کیهان، چشم جهان و چشم روز است. خورشید مظهر عمر جاویدان، شکوه و جلال سلطنت بوده است؛ به‌همین دلیل در این دوره مدال‌ها و تاج پادشاهان دارای کنگره یا شعاع نور یا بال بود.

شمسه

این نقش معانی نمادین زیادی دارد و روی فرم زیورآلات طراحی شده است. این نقش نماد کثرت در وحدت و وحدت در کثرت است و مفهوم نور را می‌رساند.

پرنده

پرنده نماد تعالی، جان، روح، تجلی الهی و اندیشه است. در دوره قاجار از این نقش روی زیورآلات، مثل گوشواره و آویز استفاده می‌کردند. پرنده در ایران نماد وحی و سروش، نماینده عقل کلی، تجلی از آتش، ابر، خورشید و صائقه است.

طاووس

نماد پادشاهی، تزیینات، تجمل، تکبر، رستاخیز و زندگی درباری است. به اعتقاد گذشتگان طاووس نابودکننده مار است؛ به‌همین دلیل آن را عامل حاصلخیزی می‌دانستند. از این نقش در زیورآلات و تاج‌های سلطنتی قاجار استفاده شده است.

برگ

برگ‌ها نماد باروری، رشد و حیات هستند. برگ‌های سبز به‌معنی احیاء و تجدید حیات و برگ‌های مرده به‌معنی غم و پوسیدگی و تاج‌های آن نماد الوهیت یا پیروزی است. از این طرح در زیورآلات به‌طور فراوان وجود دارد.

انار

انار از مقدس‌ترین درختان است. این نقش مربوط به دوره‌های قبل از اسلام است. انار نماد بی‌مرگی، کثرت در وحدت، حاصلخیزی و وفور است.

سرو

سرو نماد جاودانگی است. نقش بته‌جقه شکل تغییر یافته درخت است که از این طرح در زیورآلات دوره قاجار استفاده شده است.

جواهر سلطنتی دوره قاجار

در دوره قاجار آثار گران‌بهایی در زمینه جواهرسازی، زیورآلات و گوهرهای قیمتی در خزانه سلطنتی به‌جای‌مانده که شامل الماس دریای نور، تخت طاووس، تخت نادری، تاج کیانی، کره جواهرنشان، الماس تاج ماه و یاقوت اورنگ زیب است.

الماس دریای نور

الماس دریای نور از غنائم لشکرشی نادرشاه به هندوستان در دوره افشاریان است که در میان جواهرات، بهترین جایگاه را داشته و صورتی‌رنگ است. دریای نور از بزرگترین الماس‌های جهان است که در زمان قاجار مورد توجه بود. امروزه نیز جزو جواهرات ملی ایران به شمار می‌آید. ناصرالدین شاه از این الماس روی سینه و گاه روی کلاه خود استفاده می‌کرد.

تخت طاووس

به‌خاطر نقش خورشید، به تخت طاووس، تخت خورشید می‌گفتند. بعد از ازدواج فتحعلی‌شاه با طاووس تاج‌الدوله نام آن به تخت طاووس تغییر پیدا کرد. این تخت توسط نظام‌الدوله با طلا و جواهرات ساخته شده است. بعدها به دستور ناصرالدین‌شاه آن را تعمیر کردند و در زمینۀ زرین با مینای لاجوردی، مزین به اشعاری شد.

تخت نادری

در زمان فتحعلی‌شاه این تخت با ۲۲۰۰۰ سنگ و جواهر ساخته و میناکاری شد. این تخت دارای پشت‌انداز ترنج با جواهرات درشت و خوش‌رنگ است و در دیوار عمودی پله آن نقش شیری برجسته‌کاری شد که مثل پوست پلنگ، خالدار و جواهرنشان کردند. در دو طرف داخل تخت ترنج‌های اسلیمی مشبک، نقش دو طوطی میناکاری شده ‌است.

تاج کیانی

این تاج توسط فتحعلی شاه ساخته شد که به الماس، زمرد، یاقوت و مروارید مزین شده است.

کره جواهرنشان

این کره به دستور ناصرالدین‌شاه و با 51366 قطعه جواهر ساخته شد. بدنه این کره از طلا و ۳۴ کیلوگرم نیز وزن آن است. در این کره اقیانوس‌ها و دریاها با زمرد، قاره‌ آسیا و آمریکا و اقیانوسه با یاقوت و لعل، ایران با الماس، اروپا با یاقوت، آفریقا با یاقوت سرخ و کبود، خط استوا با الماس نشان داده شده است. القاب ناصرالدین‌شاه را با منبت و الماس روی این کره تزیین کرده‌اند.

الماس تاج‌ماه

یک الماس بادام‌شکل به رنگ سفید با وزن ۱۱۲ قیراط است. از این الماس، فتحعلی‌شاه قاجار، وسط بازوبند سلطنتی خود استفاده کرده ‌است.

یاقوت اورنگ زیب

یاقوت معروفی که جزو جواهرات نادری بود. از این یاقوت در کره جواهرشان استفاده شده ‌است و به دستور ناصرالدین‌شاه پایتخت قاجارها یعنی تهران را با آن تزیین کرده‌اند.

نقش و ساختار جقه در نگاره‌های دوره قاجار

در دوره قاجار تزیین جقه، نیم‌تاج‌ها و لباس‌ها با نقش‌مایه بته‌جقه حتی بیشتر از دوره صفوی استفاده شده است. نقش بته‌جقه را به‌عنوان جیقه نماد محافظ در مقابل چشم بد، روی تاج پادشاهان به کار برده‌اند. شصت جقه‌ای که در دوره قاجار وجود داشت به بته قاجاری معروف بود که بیشتر شبیه به بته میری یا بته سرابندی اراکاست. از بته‌جقه در تزیین تاج و نیم‌تاج پادشاهان و بانوان دربار استفاده می‌کردند. در یکی از نقاشی‌های تک‌چهره فتحعلی‌شاه که در موزه ویکتوریا و آلبرت وجود دارد، شاه کلاه مخروطی بر سر دارد که در قسمت جلوی آن نیم‌تاجی قرار دارد و با گوهرهای رنگی تزیین شده است. جواهر وسط این نیم‌تاج شکلی شبیه به دم طاووس دارد و در پشت آن، پر افشان سیاه با مروارید کار شده است. در سمت راست کلاه جقه‌ای قرار دارد که از سر آن مروارید گلابی‌شکل آویزان است.

جقه‌های مهم قاجار موجود در خزانه جواهرات ملی ایران

این جقه از جنس طلا و نقره، مرصع به الماس و یاقوت سرخ و زرد و آویز‌های برلیان است. این جقه در دوره ناصرالدین‌شاه ساخته شده است. طرح این جقه از نقش بَرسَم یا گل لوتوس (نیلوفر) است و پانزده شاخه دارد. این شاخه‌ها از یازده الماس و چهار یاقوت ساخته شده و طراحی سرشاخه‌ها به‌صورت شکسته است. در پایین این جقه یک سنگ یاقوت مستطیل در قالبی بیضی‌شکل با تزیین دور الماس در بین سنگ‌های یاقوت ریز و درشت طراحی شده است. قسمت انتهایی این جقه به‌شکل یک دست است. همچنین یک عدد سنگ یاقوت زرد اشک مانند در انتهای جقه وجود دارد.

یکی دیگر از جقه‌های خزانه جواهرات ملی از سنگ‌های یاقوت سرخ، الماس و مروارید ساخته شده است. جنس آن از طلا و نقره است. طرح آن مثل یک پر باز شده طاووس و قسمت پایین آن از گل شاه عباسی است. ۲۴ عدد شاخه دور یک دایره مرکزی طراحی شده که یک نوار مارپیچی از یاقوت به دور نه عدد سنگ الماس بالای دایره قرار دارد. سنگ وسط شمس از لعل است. این جقه ۲۷ عدد مروارید دارد که چهارده تای آن بر سر شاخه‌ها و سه تا از آنها به‌صورت آویز است. یک عدد آویز الماس هم در پایین طرح شاه عباسی وجود دارد.

این جقه از بقیه جقه‌ها بزرگتراست. جنس آن از طلا و مرصع به الماس، یاقوت، مروارید و زمرد است. این جقه را در دوره فتحعلی‌شاه قاجار ساخته‌اندند. این جقه دو آویز دارد. این دو آویز گوشواره‌ای روی سنگ‌های مرواریدی امرودی قرار گرفته‌اند. تزیینات آویزها، شامل چهار عدد گل چند پر و یک عدد سنگ مربع یاقوت است. برای وسط گل‌های چند پر از سنگ زمرد و برای گلبرگ از سنگ‌های الماس و یاقوت سرخ و زرد استفاده شده است. انتهای هر یک از این آویزها یک بته‌جقه برعکس وجود دارد که در وسط هر دو بته‌جقه از سنگ یاقوت سرخ اشک مانند استفاده کرده‌اند. از این جقه به جز شاخه برگ از میوه‌هایی مثل توت فرنگی و گلابی، گل‌هایی به شکل غنچه گل سرخ، گل چند پر و گل نرگس استفاده شده است. این جقه پنج شاخه در سمت چپ و هفت شاخه در سمت راست دارد.

در جقه زمرد شقه‌ها به‌شکل شاخ و برگ است که مثل شاخه‌های بوته به دو طرف متمایل شده است. این جقه در زمان ناصرالدین‌شاه ساخته شده است. قسمت میانی جقه تا پایین آن به‌شکل بَرسَم است. در این جقه نوزده شقه با سنگ زمردی در قاب مربع و در پایین آن سنگی دیگر در قاب بیضی وجود دارد.

در این جقه از سنگ یاقوت کبود استفاده شده است. این جقه در زمان ناصرالدین‌شاه ساخته شده است. قسمت میانی با سنگ وسط دایره آن، شبیه به گل نیلوفر است. قسمت پایین آن با تزیینات مارپیچی و نواری از سنگ‌های یاقوت کبود تزیین شده است. این جقه بیست آویز و نه سنگ یاقوت کبود دارد.

تکنیک‌های ساخت زیورآلات در دوره قاجار

این تکنیک در دوره قاجار شامل میناکاری، حکاکی و ملیله کاری است.

میناکاری

نقاشی و تزیین‌ فلزهای گوناگون، مثل طلا، نقره، مس، برنز، برنج، آهن و فولاد که با رنگ‌های لعاب‌دار در حرارت بالا پخته می‌شود، هنر میناگری است. این هنر در زمان فتحعلی شاه رواج پیدا کرد که تا اواخر دوره ناصرالدین‌شاه استفاده ‌شده و پس از آن منسوخ شد. در این دوره از میناکاری در کمربند، گلاب‌پاش، گوشواره و اشک‌دان استفاده می‌شد.

حکاکی

در این تکنیک، طرح نقوش و نوشته‌ها را به‌وسیله ابزار مخصوص از سطح فلز برمی‌داشتند. هرشخص در ایران از مردان عادی تا خود شاه، مهر یا انگشتری برای خود داشت که روی آن حکاکی شده بود.

ملیله کاری

در دوره قاجار با مفتول و تسمه‌های بسیار ظریف نقش و نگار زیبا درست می‌کردند که به آن ملیله‌کاری می‌گفتند.

زیورآلات الحاقی به پوشاک مردان

زیورآلاتی که در دوران قاجار شاهان، شاهزادگان و رجال بزرگ استفاده می‌کردند، شامل زیورآلاتی بود که روی لباس مردان قاجار نصب می‌شد. این نوع زیورآلات شامل بازوبند، جقه، خنجر، تکمه، ساعت، سردوشی، گل‌سینه، گل‌کمر و نشان‌ها است.

بازوبند

بازوبندها نمادی از قدرت در گذشته بوده است. شاهان قاجار از بازوبندهای جواهرنشان با سبک میناکاری یا حکاکی استفاده می‌کردند. از دوره آقامحمدخان تا ناصرالدین‌شاه از بازوبند استفاده می‌کردند؛ ولی از ناصرالدین‌شاه به بعد با توجه به تصاویر موجود، استفاده از بازوبند از رونق افتاد.

تکمه

تکمه از اجزای لباس است که برای بستن لباس جلوباز از آن استفاده می‌شود. این مورد در زمان قاجار از طلا، نقره، برلیان یا مروارید ساخته می‌شد و فقط ثروتمندان از آن استفاده می‌کردند. تکمه‌های لباس شاه‌ و شاهزادگان به الماس و گوهرهای دیگر تزیین شده بود.

سردوشی

نظامیان برای به‌نمایش گذاشتن مراتب‌شان از سردوشی و نشان که با انواع مروارید و گوهر تزیین شده بود، استفاده می‌کردند که با توجه به جایگاه هر فرد زرق‌وبرق آن بیشتر بود.

گل‌سینه

گل‌سینه از زیورآلاتی بود که روی سینه، یقه شاهان، شاهزادگان و بزرگان کشور نصب می‌شد. یک نمونه آن، میناکاری شده از تصویر شاهان قاجار بود. نوع دیگر از گل‌سینه‌ها به‌شکل گل، بته‌جقه و شمسه بود که با انواع گوهرها، مثل الماس، برلیان، زمرد، یاقوت، لعل و فیروزه تزیین می‌کردند.

جقه

در دوره قاجار برای زینت کلاه و تاج پادشاهان از جقه استفاده می‌کردند که با استفاده از پرهای زینتی جلوی کلاه یا تاج تعبیه می‌شد. فرم و نقش جقه از سرو است و نماد ایران و ایرانیان و تداعی‌گر فروتنی و بزرگ‌منشی آنان از زمان قدیم بوده است.

خنجر

قاجاریان هر نوع اسلحه‌ای را دوست داشتند. از شاه گرفته تا نوکر به جز میرزاها و کسبه قمه‌ای در کمر داشتند که جنس دسته و غلاف آن از نقره و مینا است. بهترین نوع تیغه‌ها از قفقاز بود. ایرانی‌ها از سلاح‌ها بیشتر برای زینت و کارهای خانگی استفاده می‌کردند. با توجه به تصاویر به‌جامانده در دوره ناصرالدین شاه به بعد خنجرها کمتر دیده شد. ثروتمندان دشنه‌ای با غلافی از چوب خوش‌بو، طبقات متوسط خنجر خمیده و سربازان و مردم عادی خنجری به سبک گرجیان استفاده می‌کردند.

ساعت

از ابتدای قاجار روی ساعت‌های جواهرنشان تصویر فتحعلی شاه نقاشی می‌شد. از بین ساعت‌های اروپایی ایرانی‌ها بیشتر ساعت‌های انگلیسی استفاده می‌کردند. در دوران ناصرالدین شاه صنعت ساعت‌سازی در ایران توسعه پیدا کرد. در سال ۱۳۲۸ق نصف ساعت‌های اروپایی، سوئیسی و نصف دیگر بریتانیایی و فرانسوی بود. شاه در ایام عادی برای استفاده از زر و زیور فقط از ساعتی که یک زنجیر طلای ساده و یک انگشتر فیروزه داشت، استفاده می‌کرد. ساعت جیبی که مردان ایرانی استفاده می‌کردند درِ آن، با فشار باز می‌شد که به‌وسیله زنجیر درون جیب قلاب شده بود.

گل کمر

قاجاریان از کمربند که تسمه دراز داشت و چند بار به دور کمر پیچیده می‌شد، استفاده می‌کردند. ثروتمندان از شال کشمیر و اُمرا و درباریان از کمربند چرمی که جلوی آن سگک داشت استفاده می‌کردند و این سگک با الماس یا جواهر تزیین شده بود. کمربند ایرانیان در دوره قاجار پهن، نرم و به قاعده بسته می‌شد. معمولاً به پر کمر خود چیزهایی فرو می‌کردند؛ مثلاً میرزاها در پر کمر خود دوات و لوله‌ای کاغذ می‌گذاشتند.

مدالیون

مدالیون از زیورآلاتی است که بر سینه و یقه شاهان و بزرگان نصب می‌کردند. اعطای نشان‌ها از زمان فتحعلی‌شاه شروع شد. نشان‌ها در دوره قاجار دو دسته می‌شدند؛ نشان‌های شمشیربندان، نشان‌های سرشناسان.

نشان‌های شمشیربندان

نشان نوبان اعظم، نشان امیر تومانی، نشان سرتیپی، نشان سرهنگی، نشان یاوری، نشان سلطانی، نشان نایبی، نشانه وکیل. این نشانه‌ها به‌شکل حمایلی با ردیف‌های نگین‌دار بود که در پایین آن مدالی با نشان شیروخورشید داشت و مرتبه آن از روی رنگ آن مشخص می‌شد.

منابع

• اتینگهاوزن، ریچارد، اوج‌های درخشان هنر ایران، ترجمه احسان یارشاطر، تهران، آگاه، 1379ش.
• «الماس کوه نور و دریای نور داستانی عجیب از نادرشاه تا ملکه انگلیس»، سفرآنلاین، تاریخ بازدید: 20 شهریور 1402ش.
• بنجامین، ساموئل گرین ویلر، ایران و ایرانیان، ترجمه رحیم رضازاده ملک، تهران، فرزان، چاپ اول، 1363ش.
• پوران مهر، مهری، «مطالعه تحلیلی نقوش نمادین زیورآلات قاجار»، اولین کنفرانس ملی نمادشناسی در هنر ایران با محوریت هنرهای بومی، 1396ش.
• پولاک، ادوارد یاکوب، سفرنامه پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، 1368ش.
• جابز، گرترود، فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور، ترجمه محمدرضا بقاپور، تهران، مترجم، چاپ اول، 1370ش.
• حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ هنرهای ملی و هنرمندان ایرانی از کهن‌ترین زمان تا پایان قاجار، تهران، مؤلفان و مترجمان ایران، چاپ اول، 1369ش.
• خزائی، محمد، «نمادگرایی در هنر اسلامی تأویل نمادین نقوش در هنر ایران»، مجله هنر اسلامی، اسفند 1382ش.
• خلیلی، ناصر، گرایش به غرب در زمان قاجار، تهران، کارنگ، 1383ش.
• دروویل، گاسپار، سفرنامه دروویل، ترجمه جواد محیی، تهران، گوتنبرگ، چاپ اول، 1387ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، زیر نظر دکتر معین، تهران، چاپخانه دانشگاه، 1339ش.
• زمانی طهرانی، شقایق و سید احمدی، سید سعید، «بررسی ویژگی‌های هنری و نمادین پنج جقۀ سلطنتی قاجار موجود در خزانه جواهرات ملی»، دوفصلنامۀ هنرهای صناعی ایران، شماره 2، بهار و تابستان 1397ش.
• زنگی، بهنام، «کارکرد و جایگاه جواهر و زیورآلات در نقاشی‌های دوره قاجار»، تهران، فصلنامۀ پژوهش هنر، شماره 3 ، پاییز 1392ش.
• شمیلی، فرنوش و پورمحمد، طاهره، «تأملی در ساختارشناسی جقه‌های سلطنتی قاجاری موجود در گنجینه‌ جواهرات ملی ایران»، دوفصلنامه هنرهای صناعی اسلامی، شماره 2، پاییز و زمستان 1400ش.
• شیبانی، ژان، سفر اروپاییان به ایران، ترجمه ضیاالدین دهشیری، تهران، بنگاه، 1353ش.
• صالح، الهه، «بررسی زیورآلات وابسته به پوشاک مردان درعهد قاجار»، فصلنامه پیکره، شماره 7 و 8، 1394ش.
• ضابطی جهرمی، احمد، پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران، تهران، نی، چاپ اول، 1389ش.
• غیبی، مهرآسا، سی‌وپنج هزار سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1391ش.
• فره‌وشی، بهرام، هنر ایران (دوران پارتی و ساسانی)، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1370ش.
• متین، پیمان، پوشاک در ایران زمین، تهران، امیرکبیر، 1383ش.
• محمدی، رامونا، «نقش خورشید در هنرهای اسلامی»، دوفصلنامه نقش‌مایه، شماره 2، پاییز و زمستان 1387ش.
• نادری، سمیه، «جایگاه بته‌جقه در تزیینات تاج پادشاهان قاجار(جیغه)»، فصلنامۀ کتاب ماه‌هنر، شماره 162، اسفند 1390ش.
• نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ ناظم الاطباء (نفیسی)، تهران، کتاب‌فروشی خیام، چاپ دوم، 1355ش.
• وکیلی، ابوالفضل، شناخت طرح‌ها و نقشه‌های قالی ایران و جهان، تهران، نقش هستی، 1382ش.
• هال، جیمز، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه رقیه بهزادی، تهران، فرهنگ معاصر، 1380ش.