سرپوش زنان ترکمن
سرپوش زنان ترکمن؛ جامه سر بانوان قوم ترکمن.
پوشاک سنتی اقوام ترکمن به سه بخش؛ سرپوشها، تن‌پوش‌ها و پاپوش‌ها تقسیم می‌شود. این قوم پوشاک خود به‌ویژه سرپوشها را به وسیله زیورآلات الصاقی زیبایی تزیین می‌کنند. تنوع سرپوشها در این فرهنگ برآمده از جنسیت، سن و موقعیت اجتماعی زنان در میان سایر زنان قوم است. سرپوش‌های زنان قوم ترکمن کارکردی نمادین از جایگاه اجتماعی زنان در خانواده نیز دارند.
سرپوش دختران مجرد
تخ، تخه (Takhe) تخیی (Takha)
این مدل از پوشش سر توسط دختران و پیش از ازدواج استفاده می‌شود. دختران مجرد گیسوان خود را چهارگیس بافته و دو گیس را رو به جلو‌انداخته و عرقچین تخ یا تخته و یا تخیی به سر می‌گذارند.[۱] این کلاه نوعی عرقچین به‌شکل کلاهی گرد با دولایه پارچه از جنس ابریشم است که در طول تاریخ در فرهنگ پوشش سر ترکمن‌ها مورد استفاه قرار گرفته است. روی این کلاه در گذشته با نخ‌های ابریشمی تمام رنگی تزیین (سوزن‌دوزی) شده است؛ اما امروزه این سوزن‌دوزی‌ها ظرافت و زیبایی گذشته را نداشته و از نخ کاموا برای دوخت تزیینی آن استفاده می‌شود. نقوش این سرپوش شامل، قزل‌کشته (سوزن‌دوزی ظریف با نخ قرمز رنگ)، سکز‌کشته (سوزن‌دوزی هشت‌تایی)، سکز‌کشته‌یارتی (نیمی از سوزن‌دوزی هشت‌تایی)، کشته یاقوز‌گوزی (سوزن‌دوزی ظریف یا چشم پرنده)، طرح‌های مار‌پیچ به شکل امواج دریا، گل‌های هشت‌پر، چهار‌پر، گندمی، فنری و پروانه‌ای تزیین می‌شوند.[۲] دایره، لوزی، مثلث، مستطیل، و خطوط عمودی و افقی اشکال هندسی مورد استفاده درتزیین این سرپوش است.[۳] بوروک (Bo-rok) یا عرقچین را دخترکان به سر دارند که آنها بروکلی قیز خطاب می‌کنند. از نوع ساده آن نیز پسران به‌وقت نماز استفاده می‌کنند، بوروک از جنس پارچه است که با سوزن‌دوزی تزیین شده است.[۴]
کلاهی به‌شکل عرقچین است که به‌طور معمول با نقوش مختلف سوزن‌دوزی تزیین شده و در بعضی لهجه‌ها به آن تاخیا یا تایخا نیز می‌گویند.[۵]
سرپوش مراسم ازدواج
تاج عروس
عروس پس از بازکردن پیشانی‌بند، موهای خود را به شکل هلی‌اوروم بافته و به پشت سر می‌اندازد. به این مدل پشت سر‌انداختن موها ساچ‌ارقا‌آتما می‌گویند. این عمل معنایی فلسفی از زندگی است و بدان معنی است که زن ترکمن به دیگران اعلام میکند. که از دغدغه‌های زندگی رهایی یافته است. هر سال از ارتفاع این تاج کم می‌کنند تا کوتاه شود، در این زمان پارچه سیاه روی تاج را می‌پوشاند که معنای مجرب و کار کشته بودن عروس را به همراه دارد. این تاج در ابتدا با پارچهای قرمز رنگ پوشیده می‌شد که نشانی از شادابی و طراوت داشت. زن ترکمنی که به پیری می‌رسد و صاحب نوه می‌شود پارچه تاج وی سفید می‌شود و این به معنای عاقل بودن و کامل بودن او است.[۶]
تَبَرلَک
تبرلک کلاه بلند حصیری استوانه‌ای است که قسمت بالای آن فراخ‌تر از قسمت پایین است. این تاج بلند از حصیرهای ریزی بافته شده است. برای تزیین این کلاه بر روی آن پارچهای کشیده شده و سپس آلین‌‌شای، ایگمه و اوریما از آن آویزان می‌شود.[۷]
سرپوش نو عروس‌ها
آلیندانگی
پیشانی‌بند در زبان ترکمن آلن‌دانگی نام دارد.[۸] آلیندانگی در زبان ترکمن با اسامی بالین‌دانگی، آ‌نق، آل‌دانقی، آلانگی، توپبی،هاساوا،هازاوا،هازابا شناخته می‌شود.[۹] زنان ترکمن پس از ازدواج گیسوان را به پشت‌انداخته و از پیشانی‌بند به‌عنوان سرپوش استفاده می‌کنند. الین‌دانگی را زنِ برادر یا زن عموی داماد به‌جای بؤروک روی سر عروس می‌گذارد.[۱۰] زنان امروزی حلقه‌‌ای سوزن‌دوزی شده به‌عرض 2 سانتی‌متر بر سر قرار می‌دهند. نقوش آلیندانگی با نخ ابریشم به رنگ‌های قرمز، زرد، آبی و مشکی سوزن‌دوزی شده است.[۱۱] به‌وقت ازدواج دختران عرقچین را از سر برداشته و در مراسمی ویژه و به‌ظاهر به‌شکلی امتناع‌کننده از گذاشتن این سربند بر سر توسط عروس و با اصرار مادر شوهر پیشانی‌بند (آلیندانگی) بر سر دختر تازه عروس بسته می‌شود.[۱۲]بند‌های آلادانگی قرمز رنگ را به دور سر زن جوان بر روی روسری بسته و در جلوی سر گره می‌زنند. پیشانی‌بند به‌شکل نیم‌تاجی است که با انواع زیور‌های طلا و نقره تزیین شده است. عروس پس از چند روز پیشانی‌بند را به خانه پدری خود بازمی‌گرداند تا این خوش‌شانسی (ازدواج) را به خواهران خود هدیه کند.[۱۳]
چاشو
چاشو یا چشو، نوعی روسری بزرگ ابریشمی گران‌قیمت است که در میان زنان ترکمن به‌ویژه قوم یُموت مورد استفاده قرار می‌گیرد. عروس پیش از سوار شدن بر ماشین داماد باید آن را بر سر خود بگذارد. چاشو نقش چادر را در سایر فرهنگ‌ها ایفا میکند.[۱۴]
سرپوش عمومی زنان و دختران بالغ
چارقد
از انواع دیگر سرپوش زنان ترکمن چارقد است که در بعضی مناطق بورونجوق نیز نام دارد. جنس مرغوب و گران‌بهای آن چارقد تاتار است. انواع دیگر چارقد شَبدلی شال، مریم‌شالی، پاییزی‌شال، گوزل‌شال، مارال‌شال وآل‌پلنگی است. نقوش و رنگ‌های این شال‌ها به ترتیب، آبی و قهوه‌ای، سیاه و رنگ‌های پاییزی، طرح حلزونی، گل‌های ریز به رنگ آبی است. آل‌پلنگی چارقدی است که بر روی تَبَرلَک بسته می‌شود.[۱۵]
زنان ترکمن امروز از چارقد ضخیم ریشه‌دار (پورچوک) و (یالیق) از جنس ابریشم استفاده می‌کنند.[۱۶]
در شعر زیر به یالیق اشاره شده است:
قِیزیل یالیِقلی قیزلار....... قرمز دُوِنلی یار گؤزلار....... . (دخترانی که چارقد قرمز و پیراهن قرمز پوشیده‌اند و منتظر یارشان هستند.) [۱۷]
قِیقاج
از دیگر سرپوش‌های زنان ترکمن قیقاج یا قیننقچ است؛ دستمالی بزرگ که از پشت سر‌آویزان و سر دیگر آن از زیر چانه عبور داده و به کلاه متصل می‌شود. از انواع دیگر قیقاج می‌توان به کله‌لی و قرمیز یا قیزیل اشاره کرد که با ریشه‌های سیاه و قرمز و نقوش سوزن‌دوزی تزیین شده است. جنس قیقاج‌های زنان امروز ترکمن پشمی و نخی با گل‌های رنگی است.[۱۸]
یالیق
یالیق یا یایلیق، روسری از جنس ابریشم با نقوش زیبا که زنان در خانه به سر می‌کنند.[۱۹]
یاشماق
از دیگر سرپوشها در تمدن ترکمن یاشماق است. یاشماق یعنی رو گرفتن عروس برای اهالی خانه داماد که بخشی از دهان و صورت خود را با روسری می‌پوشانند. این عمل نشانه شرم و حیای عروس است.[۲۰]
کارکرد اجتماعی سرپوش زنان ترکمن
پوشش سر در میان زنان اقوام ترکمن بسیار حائز اهمیت است.[۲۱] کارکرد اجتماعی سرپوشها در میان زنان ترکمن ایجاد وجه تمایز میان زنان متاهل و مجرد و کهن‌سال است.[۲۲]
پانویس
- ↑ «رسم تاج گذاری زنان در مراسم عروسی ترکمن‌ها»، وبسایت آخرین خبر.
- ↑ «تخته کلاه زینتی زنان ترکمن خراسان شمالی در حال فراموشی است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ «تخیه هنر وصف ناپذیراقوام ترکمن»، وبسایت خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ اعظمی‌راد، مقدمه‌ای بر پیشینه تاریخی ترکمن، 1383ش، ص42.
- ↑ «البسه ترکمن‌ها»، وبسایت ایالت هنر.
- ↑ «لباس محلی اقوام ترکمن»، پایگاه خبری عالی گرد.
- ↑ «نگاهی به آدابورسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن» ، وبسایت پیشخوان.
- ↑ قجقی، «سیری در پوشاک زنان ایران زمین: پوشاک زنان ترکمن» ، وبسایت بنیاد مختو مقلی فراغی.
- ↑ محمدی، پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، 1398ش، ص80.
- ↑ اونق، «مراسم جشن عروسی در بین ترکمن‌های جعفر‌بای شرقی سال 77»، خبرگزاری دانشجویان ایران.
- ↑ عابدینی، «بررسی عناصر نمایشی در مراسم ذکر خنجر»، وبسایت بایراق دایره‌المعارف ترکمن.
- ↑ محمدی، پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، 1398ش، ص80.
- ↑ «لباس محلی اقوام ترکمن»، پایگاه خبری عالی گرد.
- ↑ «از سربند تا چارقد ترکمنی»، وبسایت بانک روسری ایران.
- ↑ عزتاللهینژاد، خود تزیینی زنان ترکمن، 1399ش، ص130.
- ↑ عزتاللهینژاد، خود تزیینی زنان ترکمن، 1399ش، ص130.
- ↑ قاضی و عطاگزلی، دیوان مسکین قیلیچ گرگان، 1383ش، ص72.
- ↑ عزتاللهینژاد، خودتزیینی زنان ترکمن، 1399ش، ص131.
- ↑ «از سربند تا چارقد ترکمنی»، وبسایت بانک روسری ایران.
- ↑ «از سربند تا چارقد ترکمنی»، وبسایت بانک روسری ایران.
- ↑ «ازسربند تا چارقد ترکمن»، وبسایت بانک روسری ایران.
- ↑ عزتاللهینژاد، خودتزیینی زنان ترکمن، 1399ش، ص128.
منابع
- «ازسربند تا چارقد ترکمنی»، وبسایت بانک روسری ایران، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
- «البسه ترکمن‌ها»، وبسایت ایالت هنر، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
- اعظمی‌راد، گنبد دردی، مقدمه‌ای بر پیشینه تاریخی ترکمن، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1383ش.
- «تخته کلاه زینتی زنان ترکمن خراسان شمالی در حال فراموشی است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1386ش.
- اونق، نازمحمد، «مراسم جشن عروسی در بین ترکمن‌های جعفر‌بای شرقی سال 77»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1385ش.
- «تخیه هنر وصف‌ناپذیر اقوام ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1393ش.
- «زنان در مراسم عروسی ترکمن‌ها»، وبسایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1400ش.
- قاضی، مراد دوردی و عطاگزلی، محمود، دیوان مسکین قیلیچ گرگان، تهران، عشق دانش، 1384ش.
- قجقی، محمد، «سیری در پوشاک زنان ایران زمین: پوشاک زنان ترکمن» ، وبسایت بنیاد مختومقلی فراغی، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1399ش.
- عابدینی، سیدمهدی، «بررسی عناصر نمایشی در مراسم ذکر خنجر»، فصل‌نامه فرهنگی، ادبی اجتماعی یاپراق، 1351ش.
- عزتاللهینژاد، طیبه، خودتزیینی زنان ترکمن، تهران، چاپ اول، پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1399ش.
- «لباس محلی اقوام ترکمن»، پایگاه خبری عالی‌گرد، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1400ش.
- محمدی، رامونا، پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، تهران، موسسه جمال هنر، 1398ش.
- «نگاهی به آدابورسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن» ، وبسایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1397ش.