آسیب‌پذیری نوجوانان در فضای مجازی

خطا در ایجاد بندانگشتی: پرونده وجود ندارد

کنجکاوی بیش ‌از حد، از عوامل آسیب‌رسان به نوجوانان در استفاده از اینترنت است

آسیب‌پذیری نوجوانان در فضای مجازی؛ خلل‌پذیری افراد یازده تا نوزده سال در اینترنت.

توسعۀ وسایل ارتباط جمعی و دسترسی آزاد به انواع محتوای اینترنت، موجب آسیب‌هایی مانند اختلال هویت فردی و دینی، اعتیاد به اینترنت و کاهش رعایت عفاف و حجاب در نوجوانان شده است.

اهمیت

ارائۀ فعال و گستردۀ اطلاعات از جنبه‌های زندگی در اینترنت و درگیربودن زیاد با آن، موجب أثرپذیری بالایی در نوجوانان می‌شود. امروزه عواملی مانند، الگوپذیری از شبکه‌های مجازی با اختلافات فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و اخلاقی، نداشتن شناخت صحیح از اینترنت و نداشتن تجربۀ درست از روابط و تضادهای اینترنت موجب آسیب‌پذیری نوجوانان در اینترنت شده است.

عوامل زمینه‌ساز

کنجکاوی بیش ‌از حد، نداشتن مدیریت صحیح، تصمیم‌های لحظه‌ای، آزادی بدون مرز، گمنامی، عدم قانون‌گذاری و نظارت پلیس بر همۀ ابعاد، از عوامل آسیب‌رسان به نوجوانان در استفاده از اینترنت هستند.

انواع و مصادیق آسیب‌ها

• روانی؛ چند هویتی، ناهنجاری اخلاقی و روانی و اعتیاد به اینترنت از جملۀ آسیب‌های روانی هستند که نوجوان را در فضای مجازی تهدید می‌کنند.
• اجتماعی؛ ساختارشکنی الگوها و ارزش‌ها، دسترسی به حساب‌های بانکی، ترویج خشونت، انتشار محتوای مستهجن، هرزه‌نگاری، تعدی به حریم خصوصی، پرخاشگری، هرزه‌نگاری اینترنتی، کلاه‌برداری، جرائم اینترنتی، عشق‌های مجازی، درگیری با توهمات مجازی، عادی‌سازی روابط پسر و دختر، خیانت، نمایش بدن، ترویج بی‌بندوباری، بد پوششی، گرایش به ادیان و مکاتب انحرافی، افزایش روسپیگری اینترنتی و سستی تعامل با خانواده برخی از آسیب‌های اجتماعی فضای مجازی به شمار می‌روند.
• کاهش دین‌داری؛ محتوای اینترنت بر هویت دینی و فرهنگی نوجوانان مؤثر است. آموزش‌های منفی، تمسخر دین و دین‌داری، رواج بی‌بندوباری و ارائۀ جلوۀ منفی به قشر مذهبی در فضای مجازی موجب کاهش دین‌داری نوجوانان می‌شود.
• کاهش عفاف و حجاب؛ فضای مجازی موجب تغییرات گسترده در نگرش، سبک زندگی و بنیان‌گذاری فرهنگ جدیدی می‌شود که با ارزش‌های بومی مغایرت دارد و موجب انحراف اجتماعی، حیا زدایی و بدحجابی می‌شود.
• ایجاد ولنگاری؛ عدم رعایت حریم خصوصی و حضور در اینترنت برای وقت‌گذرانی از مصادیق ولنگاری در اینترنت است. نادیده گرفتن شخصیت‌های حقیقی افراد، غفلت از اخلاق و اصول اسلامی، نبود نظارت کافی و قانون موجب بروز ولنگاری مجازی می‌شود که تهدیدی برای ذهن نوجوانان، ذائقۀ مخاطبان و اخلاق و فرهنگ ایرانی و اسلامی است.
• اختلال در هویت‌یابی؛ ویژگی‌ها و قوانین اینترنت سبب ایجاد هویتی مجازی در کاربران می‌شود که در آن به دور از بازدارنده‌های رسمی و اجتماعی دست به اقداماتی می‌زنند که در فضای واقعی انجام نمی‌دهند. نوجوانان، در چنین شرایطی به‌دلیل شکل‌ نگرفتن هویت کامل، مرز فضای مجازی و واقعی را گم می‌کنند و مانند دنیای واقعی از فضای مجازی هم تأثیر می‌پذیرند. آگاهی از اطلاعات نامناسب و غیرضروری فضای مجازی، موجب اشباع‌ ذهن نوجوان، اختلال در فرآیند هویت‌یابی، انتخاب ارزش، تکامل هویت جنسی و هویت فردی و دینی می‌شود.

تأثیر فضای مجازی بر دختران نوجوان

خطا در ایجاد بندانگشتی: پرونده وجود ندارد

دختران و زنان به‌دلیل انتشار عکس و فیلم در شبکه‌های مجازی بیشتر از سایر افراد جامعه، در معرض سوءاستفاده هستند

دختران و زنان به‌دلیل انتشار عکس و فیلم در شبکه‌های مجازی بیشتر از سایر افراد جامعه، در معرض سوءاستفاده هستند. یافته‌ها حاکی از این است که حضور بیش از پنج ساعت در فضای مجازی موجب تغییر رفتار، کاهش اعتمادبه‌نفس، احساس زشت‌انگاری، شرمساری، رقابت در جلوه‌گری بیشتر، بیداری جنسی، دسترسی زودهنگام به محتوای پورن، تشویق و تهییج جنسی، تسهیل ارتباط با جنس مخالف، ترویج بی‌بندوباری جنسی، انحراف اخلاقی، گرایش به شیوه‌های ارتباطی گسترده‌تر، تجربۀ تلخ عاطفی، شکست تحصیلی، نارضایتی جنسیتی، تمایلات تراجنسیتی و بی‌جنسیتی دختران نوجوان می‌شود.

آسیب بازی‌های مجازی

بازی‌های نامناسب مجازی باعث اعتیاد، ناهنجاری اجتماعی، انحراف رفتاری، فروپاشی خانواده، آسیب‌های اجتماعی، کمردرد، اختلال در خواب و غذاخوردن، میگرن، اختلالات بینایی، خشکی چشم، بیماری چشم‌های قهرمان گپتار، انگشت نینتند، رفتارهای خشونت‌بار، دلواپسی بیش از حد، چاقی یا لاغری بیش از حد، کاهش تعامل اجتماعی، بی‌توجهی به بهداشت فردی، سندرم تونل کارپال، کوچک شدن و از بین رفتن سلول‌های مغزی و حتی مرگ می‌شوند.

پیشگیری و مقابله

• خودمراقبتی؛ یادگیری نحوۀ رفتار درزمینۀ استفاده از فضای مجازی، مانند مدیریت استرس و خشم، مهارت نه گفتن و گفت‌وگو، خودآگاهی، حل تعارض، مقاومت در برابر فشار همسالان، سواد رسانه و تفکر انتقادی.
• مراقبت اجتماعی؛ راهکارهایی که اطرافیان، به‌ویژه والدین برای کاهش آسیب نوجوانان انجام می‌د‌هند، مانند میانجی‌گری فیلترینگ، کمک از روان‌شناسان حوزۀ سلامت روان، عادت دادن نوجوانان به استفادۀ مناسب از اینترنت در سنین کمتر، نیازشناسی، گفت‌وگو، اعتماد کردن، درک بیشتر فرزندان، سخت نگرفتن زیاد، ممنوعیت صحبت با افراد غریبه، نصب بدون هماهنگ برنامه‌، قرار دادن رمز بر گوشی برای فرزندان بدون اطلاع والدین و استفادۀ پنهانی از گوشی.

همچنین در سطح کلان، برنامه‌ریزی باهدف ترویج نشاط و سبک سالم زندگی، بالا بردن تاب‌آوری، ترویج معنویت در جامعه برای تسریع فرآیند سلامت روان، تبلیغ سبک زندگی اسلامی و دینی، استفاده از فنون روان‌شناسی و گفتمان علمی، اعلام روش‌های نفوذ و آموزش استفاده از منابع خبری تأییدشده و معتبر، برچسب‌زنی مطالب، رده‌بندی سنی، تمایز بخشی، سرمایه‌گذاری در بخش فرهنگی و کاهش فشارهای اقتصادی ازجمله سیاست‌های مطرح برای صیانت نوجوانان در فضای مجازی است.

وظیفه والدین در مواجهه با نوجوان در معرض آسیب

• حفظ آرامش والدین در برخورد اول برای درک نقش حمایتی والدین از سوی فرزند و تشریح صادقانۀ جزئیات؛
• توضیح اشتباهات به روش قابل‌فهم متناسب با درک فرزند؛
• فراهم کردن فرصت جبران بدون خدشه‌دار کردن عزت‌نفس و شخصیت فرزند؛
• اعمال نظارت دقیق‌تر بر فرزند و یادآوری این نکته که نظارت والدین برای حفظ امنیت خود او است؛
• ارائۀ راهکارها و آموزش‌های لازم به نوجوانان؛
• کسب راهنمایی‌های لازم از روان‌شناس در صورت پیروی نکردن فرزند از قواعد تنظیم‌شده و آسیب موقعیت‌های اجتماعی و تحصیلی.

نقش مادران در کنترل آسیب‌‌های اینترنت

سروکارداشتن بیشتر زنان با تربیت فرزندان و نقش چشمگیر آنان در برابر مشکلات و آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی در نوجوانان، لزوم اقداماتی از سوی مادران برای کنترل این آسیب‌ها را ایجاب می‌کند. تعیین اوقات مشخص برای حضور نوجوانان در اینترنت، نظارت و تعیین محدوده برای حضور فرزندان در اینترنت، تربیت نسل، تحکیم بنیان خانواده و پایه‌های اعتقادی، ایفای نقش مادری، آشنا کردن فرزندان با آموزه‌های دینی و اعمال عبادی، گرم‌ نگه‌داشتن خانواده، ایفای مطلوب نقش همسری و مادری، محدود کردن زمان استفاده از فیلم‌ها و سریال‌های خانوادگی، بیشتر در کنار خانواده بودن و تشکیل گروه خانوادگی در فضای مجازی برای جبران خلأهای ارتباطی باهدف اشتراک محتوای خوب و شکل‌دهی ارتباط مثبت با فرزندان تأثیر بسزایی در کاهش آسیب‌های اینترنت دارد.

تربیت دینی و فضای مجازی

فرهنگ‌سازی استفادۀ درست و بهینه از اینترنت، تقویت بصیرت و عقاید، آگاهی‌بخشی به کاربران، تولید و گسترش تولیدات فرهنگی دینی در اینترنت، جایگزین کردن فعالیت‌های اجتماعی و گروهی، استفاده از اصول و روش‌های تربیتی مانند تشویق، تکرار، تنبیه و تذکر ازجمله راهکارهای دین برای مقابله با چالش‌های تربیت در فضای مجازی است. از منظر کارشناسان فرهنگی رعایت مبانی تربیت دینی، تأکید بر نماز اول وقت و همراهی فرزندان در ادای فرایض دینی موجب کاهش اثرات منفی اینترنت می‌شود.

راهکارهای کشورهای مختلف

در یکی از ایالت‌های آمریکا استفادۀ افراد زیر هجده سال را از فضای مجازی بین ساعت 10:30 تا 6:30 ممنوع است و استفادۀ سایر کاربران در این ساعات به تأیید سن نیاز دارد. تصویب قانون ضد قلدری در مدارس فیلیپین، ارائۀ محتوا طبق رده‌بندی سنی در روسیه، حفظ حقوق افراد زیر هجده سال در اینترنت در هند، ممنوعیت فروش محتوای مستهجن به نوجوان در سنگاپور و دسترسی افراد زیر شانزده سال به شبکه‌های مجازی در اروپا نیز از مصوبات دیگر کشورها است.

راهنمای استفاده از اینترنت برای نوجوانان

• تفکر واقع‌بینانه در مورد هدف فعالیت‌های خود در فضای مجازی از قبیل اشتراک محتوا، بارگذاری‌ها، بارگیری‌ها، جست‌وجوها، پسند کردن محتوا و تعاملات با افراد؛
• پرهیز از ملاقات برخط و دیدار در فضای حقیقی با افرادی که در فضای مجازی آشنا شده‌اند؛
• استفاده نکردن از وب‌سایت‌های ناآشنا برای بارگیری محتوای تصویری؛
• پرهیز از اشتراک اطلاعات شخصی اعم از نام، شمارۀ تماس، نام یا نشانی مدرسه بدون مشورت با والدین؛
• ترک گفت‌وگو با افرادی که حس مناسب به او ندارند یا حرف‌های نامناسب می‌زند؛
• باز نکردن پیام افراد غریبه به‌دلیل انتقال ویروس امکان؛
• پرهیز از مسخره کردن و پرخاشگری در اینترنت؛
• نپذیرفتن پیشنهادات به‌ظاهر خوب.

منابع

• احمدوند، خلیل‌الله و احمدی روزبه، امیر، «نقش زنان در جلوگیری از آسیب‌های فضای مجازی»، اولین همایش ملی زنان، بازآفرینی شهری و توسعه پایدار، 1396ش.
• «از چه سنی اجازۀ استفاده از اینترنت داده شود؟»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1400ش.
• امیرحسینی، شقایق، «6 روش کنترل دسترسی کودکان به اینترنت»، وب‌سایت کارپازل، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1400ش.
• «آسیب‌های اجتماعی و نقش دولت و مردم در کاهش آن»، خبرگزاری نسیم امروز، تاریخ بازدید: 20 آبان 1402ش.
• «آسیب فضای مجازی برای نوجوانان»، وب‌سایت جهان نیوز، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1397ش.
• «آسیب‌های ولنگاری در اتاق شیشه‌ای فضای مجازی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1386ش.
• «بازی‌های آنلاین و آسیب‌های آن به کودکان»، وب‌سایت بوبیعا، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1400ش.
• «بسیاری از بازی‌های فضای مجازی، آسیب‌های اجتماعی را به دنبال دارد/ خانواده و فضای مجازی»، وب‌سایت انجمن خانواده و اینترنت، تاریخ بازدید: 19 آبان 1402ش.
• پاینده، عمادالدین، «طرح پیشنهادی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی»، وب‌سایت جامعۀ اندیشکده‌ها، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1402ش.
• «تأثیر فضای مجازی بر عفاف و حجاب»، خبرگزاری دفاع مقدس، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1401ش.
• «تأثیر فضای مجازی بر سلامت روان‌شناختی جوانان و نوجوانان»، وب‌سایت کلینیک هیربد، تاریخ بازدید: 18 مرداد 1402 ش.
• «تعیین حداقل سن مجاز برای ورود به شبکه‌های اجتماعی در اروپا»، وب‌سایت اقتصاد نیوز، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1395ش.
• «توانمندسازی نوجوانان و جوانان برای خود مراقبتی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید بهشتی، تاریخ درج مطلب: 16 مهر 1397ش.
• «دربارۀ اینترنت ایمن برای کودکان»، وب‌سایت اعتماد آنلاین، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1400ش.
• «دنیا در حال تغییر است/ گزارشی دربارۀ هفتۀ سلامت روان که امسال بر سلامت جوانان و نوجوانان تأکید دارد»، وب‌سایت وقایع استان، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1397ش.
• «دین‌داری به‌وقت نوجوانی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1402ش.
• «راهنمای سن مناسب خرید موبایل و تبلت برای کودکان»، وب‌سایت مجموعه مدارس سلام، تاریخ بازدید: 16 مرداد 1402ش.
• زراعتکار، سودابه، «چگونه اینترنت و فضای مجازی را برای کودکان امن و فیلتر کنیم؟»، وب‌سایت خانوادۀ امن، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1401ش.
• سلطان محمدی، عطیه و دیگران، «آسیب‌شناسی پدیدارشناسانۀ هویت جنسیتی دختران نوجوان در فضای مجازی»، شمارۀ 54، تابستان 1402ش.
• «سن مجاز کودکان برای ورود به شبکه‌های اجتماعی 16 سال تعیین شد»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1394ش.
• «سن موبایل برای کودکان»، وب‌سایت گرداب، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1401ش.
• سیمیار، محمدحسین، «تفاوت‌های بازی آنلاین و بازی آفلاین»، وب‌سایت کدومو، تاریخ بازدید: 20 آبان 1402ش.
• «ظرفیت اینترنت در روابط خانوادگی/ خانوادۀ اینترنتی را عملیاتی کنیم»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1402ش.
• عباسیان، کورش و دیگران، چالش‌های مرتبط با نقش دولت در فضای مجازی، ارائۀ یک نظریۀ زمینه‌ای، پرستار و پزشک در رزم، شمارۀ 22، بهار 1398ش.
• «عزم جهانی برای محافظت از کودکان و نوجوانان در اینترنت»، وب‌سایت عطنا، تاریخ درج مطلب: 26 خرداد 1401ش.
• قاسمی، مرضیه و احمدی، مهدی، «فضای مجازی؛ فرصت‌ها و چالش‌های هویت دینی در بین جوانان ایرانی»، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1395ش.
• قراباغی، حسن و دیگران، «تأثیر شبکه‌های مجازی بر حجاب و عفاف، هویت دینی و فردی، تعامل با خانواده و افسردگی و انزوا در بین جوانان»، نشریۀ مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شمارۀ 42، 1397ش.
• «قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت مجموعه مدارس سلام، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• قنبری برزیان، علی، «تأثیر فراغت مجازی و بازی‌های رایانه‌ای بر هویت دینی نوجوانان»، مطالعات فرهنگ- ارتباط، شمارۀ سی و نهم، پاییز 1396ش.
• «کنترل والدین چیست؟ 5 سؤالی که باید درمورد امنیت فرزندان در فضای مجازی از خود بپرسید»، وب‌سایت باماسافت، تاریخ درج مطلب: 8 اردیبهشت 1401ش.
• «ماجرای اینترنت کودکان به کجا ختم شد؟»، روزنامۀ اقتصادی تعادل، تاریخ بازدید: 12 مرداد 1402ش.
• محمودی، سارا و دیگران، «تحلیل کیفی آسیب‌های اجتماعی نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی مجازی»، دوفصلنامۀ مطالعات روان‌شناختی نوجوان و جوان، شمارۀ دو، پاییز و زمستان 1400ش.
• «مدت زمان استفادۀ کودکان از موبایل در هر سنی چقدر است؟»، وب‌سایت کیدزی، تاریخ بازدید: 16 مرداد 1402ش.
• «مدیریت فضای مجازی در خانه و خانواده»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1396ش.
• «مزایا و معایب بازی‌های رایانه‌ای آنلاین»، وب‌سایت گرداب، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1402ش.
• ملاحی، نجمه، «نقش آموزه‌های دینی اسلامی بر پیشگیری از آثار مخرب فضای مجازی بر خانواده‌ها»، شمارۀ ده، تابستان 1396ش.
• «نقش مادران در میزان اثر فضای مجازی بر فرزندان»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1398ش.
• «نگاهی به قوانین و محدودیت‌های کشورهای دنیا در استفادۀ کودکان از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها»، وب‌سایت سیتنا، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1402ش.
• «نوجوانان از چه سنی می‌توانند در فضای مجازی حضور یابند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1397ش.
• نوروزی، مجتبی و دیگران، «راهکارهای تربیت دینی در فضای مجازی با تأکید بر آموزه‌های قرآن و سیرۀ رضوی»، فرهنگ رضوی، شمارۀ نوزده، پاییز 1396ش.
• «ولنگاری فضای مجازی یا فضای مجازی ولنگار»، پایگاه تحلیلی خبری روزهای بروجرد، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1401ش.
• «ولنگاری فضای مجازی؛ تهدید خانواده‌های ایرانی»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1399ش.