حیاط

حیاط؛ فضایی برای تفکیک عرصه عمومی از حریم خصوصی خانواده در معماری ایرانی.

حیاط در معماری ایرانی یکی از عناصر اصلی و کلیدی در ساختار خانه‌ها، بناهای عمومی و حتی مذهبی است. حیاط به‌عنوان یک فضای باز و خالی در مرکز ساختمان، نقش مهمی در تنظیم نور، تهویه، حفظ حریم خصوصی و ایجاد تعادل بین فضای داخلی و خارجی ایفا می‌کند. این فضای باز یک عنصر کلیدی در ایجاد حریم خصوصی و محیطی آرامش‌بخش برای ساکنان خانه‌ها است. حیاط با طراحی هوشمندانه و استفاده از عناصر طبیعی و معماری، در سازمان‌دهی فضاهای مختلف نقش مهمی دارد و فضایی برای تجمع، ارتباط و فعالیت‌های روزمره است. برخی از عناصر نمادین به‌کار رفته در حیاط، بیان‌گر مفاهیم عمیق فرهنگی و مذهبی هستند.

مفهوم‌شناسی حیاط

حیاط به‌معنای محوطه، سرا و صحن‌خانه و فضایی وسیع و بی‌سقف که اطاق‌ها در یک یا چند طرف آن بنا شده‌اند. همچنین به زمین جلوی ساختمان که دور آن دیوار باشد نیز حیاط می‌گویند. واژه‌هایی مثل ساحت، صحن، میانسرا و صحن‌سرای نیز به همین معنا هستند. واژة حیاط در گذشته، هم برای فضای باز خانه‌ها و هم در مواردی برای فضای باز برخی از ساختمان‌های عمومی و دیوانی به‌کار می‌رفت.

تاریخچه حیاط در معماری ایرانی

در معماری ایران ساختمان‌های حیاط‌‌دار قدمتی هشت هزارساله دارند. در ایران انجام مراسم و آیین‌های مذهبی تا قبل از اسلام همیشه در فضاهای باز برگزار می‌شد. حیاط خانه‌های ایرانی، در فرهنگ معماری اسلامی از نظر کاربردی و نمادی همیشه در اوج بوده است.

اهمیت حیاط در معماری ایرانی

حیاط در معماری سنتی، هسته‌ای مرکزی، درون‌گرا و مستقل دارد و مرز میان عرصه‌های عمومی و خصوصی را مشخص می‌کند. این فضا با پاسخ‌گویی به نیازهای مادی و معنوی، سرزندگی و پویایی را برای ساکنان خانه فراهم می‌سازد. وجود دیوارهای ضخیم و عناصر خنک‌کننده طبیعی در حیاط، به کاهش مصرف انرژی کمک می‌کند. همچنین، این فضای محصور با کاشت سبزیجات و چمن، چشم‌اندازی زیبا از طبیعت را فراهم می‌آورد.

علاوه بر کاهش استرس و تقویت سیستم ایمنی بدن، حیاط با هندسه‌ای مشخص فضایی برای آموزش، گردهمایی‌ها و پیوندی میان جهان مادی و معنوی به‌شکل طبیعی و نمادین فراهم می‌کند.

سطح پایین‌تر حیاط نسبت به سازۀ پیرامون، باعث بهره‌گیری از حرارت متعادل زمین، افزایش استحکام در برابر زلزله و دسترسی آسان به آب قنات می‌شود.

حیاط در معماری ایرانی، فضایی ارزشمند و هویت‌بخش بنا و ساکنان آن است و از طریق ایوان‌های اطراف به فضاهای بسته امتداد می‌یابد.

حیاط مرکزی

از پایدارترین اشکال معماری، حیاط مرکزی است که به‌خاطر محصور بودن حداقل یک و حداکثر چهار طرف آن با دیوار یا اتاق، حیاط مرکزی نامیده شده است. حیاط، اجزای به‌ظاهر مختلف خانه را به هم پیوند می‌دهد و آن را به یک واحد تبدیل می‌کند.

برخی خانه‌های قدیمی مشهور مثل خانة عامری‌ها، بروجردی‌ها و طباطبایی‌ها و همچنین مساجد جامع اصفهان، امام و آقابزرگ، دارای حیاط مرکزی هستند.

نقش حیاط در ایجاد حریم خصوصی خانواده

• ساختاری هماهنگ با اقلیم؛ فضای باز حیاط مرکزی به‌عنوان عنصری کلیدی، نقش ویژه‌ای در ایجاد یک ساختار منسجم و هماهنگ با عوامل اقلیمی دارد.
• معماری درون‌گرا؛ هم‌سویی این فضا با اقلیم محل احداث بنا، معماری درون‌گرایی را پدید می‌آورد که ضمن فراهم کردن آرامش و آسایش برای ساکنان، از مزاحمت بصری و از دست رفتن حریم خصوصی نیز جلوگیری می‌کند.
• حفظ حرمت ساکنین خانه؛ در این فضا، مرز روشنی بین خانه و معابر عمومی یا همسایگان وجود دارد که از طریق تفکیک منطقی فضاهای مختلف خانه، حرمت ساکنین خانه حفظ می‌شود.
• افزایش امنیت؛ حیاط مرکزی با ایجاد معماری درون‌گرا، خانه را از دید نامحرمان مصون داشته و زمینه‌ای امن برای انجام تمامی فعالیت‌های داخلی، دور از دسترس افراد بیگانه، فراهم می‌کند.
• هویت‌بخشی؛ حیاط، به‌عنوان عنصری هویت‌بخش، نقشی اساسی در بخشیدن اصالت و هویت به بنا و ساکنان آن دارد.
• تامین آرامش روحی و روانی؛ حیاط‌ها نه‌تنها نیازهای کالبدی و آسایش جسمی را برآورده می‌سازند؛ بلکه آرامش روحی و روانی ساکنان را نیز تامین می‌کنند.
• مطابقت نیازها با مذهب و فرهنگ؛ این فضاها مطابق با نیاز‌های خانواده‌ها و بر اساس باورها و دلبستگی‌های فرهنگی و مذهبی شکل گرفته و در گذر زمان تکامل یافته‌اند.
• بهشت خصوصی؛ حیاط مرکزی به‌عنوان بهشت خصوصی خانه شناخته می‌شود. حضور مداوم در این فضا باعث ایجاد احساس تعلق و پیوند عمیق فرد با مکان می‌شود.
• سازماندهی فضاهای‌اندرونی و بیرونی؛ طراحی مسیرهای ورودی با محدودکننده‌هایی مانند هشتی و دالان، حس امنیت و احترام به حریم خصوصی را تقویت می‌کند.
• فضایی انسان‌مدار؛ حیاط در نقش روح خانه، آن را به فضایی انسان‌مدار تبدیل کرده است.
• نمایش وحدت و انسجام فضایی؛ در حیاط، فرد با دید وسیع خود قادر است همزمان بخش‌های مختلف فضا را مشاهده کرده و احساس هماهنگی و یکپارچگی فضایی را تجربه کند.

نقش برخی از عناصر حیاط در ایجاد حریم خصوصی

• مرکزیت حیاط؛ سلسله‌مراتب دسترسی در خانه سنتی، از بیرون به هسته مرکزی حیاط است که با حفظ محرمیت درونی، دسترسی را ممکن می‌‌‌‌سازد.
• ورودی غیرمستقیم؛ برای ورود به قسمت داخلی خانه و حفظ فرایند کامل حریم خصوصی باید از هشتی، دالان و راهرو گذشت تا به حیاط رسید.
• تفکیک فضای زنانه و مردان؛ ترکیب‌بندی حیاط در خانه‌های سنتی، به‌صورت حیاط بیرونی یا مردانه و حیاط‌اندرونی یا خصوصی بود که کسی حق ورود به آن را نداشت.
• نصب سایه‌بان؛ با استفاده از سایه‌بان ثابت یا متحرک در حیاط خانه مانعی در برابر دید همسایگان ایجاد می‌شود.
• ساخت آلاچیق؛ در حیاط‌های وسیع برای حفاظت از حریم شخصی آلاچیق طراحی می‌کردند تا فضایی برای سرگرمی و استراحت باشد.
• دیوارهای بلند؛ با افزایش ارتفاع دیوار، حریم خانه محفوظ می‌شد و برای انسجام و زیبایی ظاهر از گیاهان طبیعی یا مصنوعی استفاده می‌کردند.
• گیاهان بلند؛ کاشت گیاهان شاخ و برگ‌دار، از ساده و کم‌هزینه‌ترین راه‌ها برای کاهش مزاحمت‌های بصری و بهره‌برداری از سایه و زیبایی دیوار است.
• استفاده از پرده؛ برای محدود کردن فضای ورودی و جداسازی فضای بیرونی از محیط داخلی و پوشاندن بعضی از قسمت‌های خصوصی خانه از پرده استفاده می‌کردند.

عوامل مؤثر در شکل‎گیری حیاط

در طراحی حیاط، عواملی مانند اقلیم، جهت‌گیری ساختمان، چیدمان فضای مرکزی، تابش نور خورشید، دسترسی به آب، فضای سبز، نیازهای ساکنین و شیب زمین تاثیرگذارند.

کارکردهای حیاط

حیاط در خانه‌های تاریخی ایرانی بر اساس نیازهای مادی معنوی و رعایت سلسله‌مراتب شکل می‌گرفت. حیاط دارای کارکردهای متنوعی از جمله کارکرد فضایی، فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی است:

کارکرد فضایی

حیاط به‌لحاظ سازمان فضایی، اتاقی بدون سقف با ابعادی مشخص است. حیاط در مرکز ساختمان، با عملکرد بهتر به‌عنوان یک فضای خدمات‌دهنده، موجب سهولت در کارآیی بقیه فضاها است. حیاط، وحدت‌دهندة عناصر خانه، ارتباط‌دهندة فضاها، ایجاد محیطی سرسبز و بانشاط و به‌عنوان هواکش مصنوعی برای گذر جریان بادهای مناسب، عنصری مهم در جهت سازمان‌دهی فضاهای مختلف است.

کارکرد فرهنگی

فرهنگ ایرانی، دلیل اصلی ساخت خانه‌های حیاط‌دار است. در این میان، حیاط به عنوان یک عنصر کلیدی، نقشی اساسی در حفظ حریم خصوصی و تداوم فرهنگ رایج در بافت‌های سنتی ایفا می‌کند.

تاثیرات فرهنگی از تبادلات فرهنگی میان خانواده‌ها نشات می‌گیرد. یکی از این تبادلات، بهره‌برداری از فضای مشترک حیاط مرکزی است که در آن مراسم مختلفی با ریشه‌های دینی و فرهنگی خانواده‌های ایرانی برگزار می‌شود.

حیاط محلی برای گردهمایی‌های روزانه، دعا و نیایش، و برگزاری تجمعات و مباحثات شناخته می‌شود که با همکاری خانواده‌ها انجام می‌گیرد. این تعاملات در طول زمان موجب ایجاد پیوستگی، شباهت در رفتارها و نزدیکی فرهنگی میان خانواده‌ها می‌شود.

کارکرد اجتماعی

حیاط در گذشته محلی برای گفت‌وگو و تعامل اعضای خانواده و نیز معاشرت با همسایگان و مهمانان بود. افراد در کنار هم از وضعیت یکدیگر باخبر شده و به حل مشکلات هم کمک می‌کردند. تجمع خانواده‌ها در حیاط فرصتی برای برگزاری مراسم‌های مختلف اجتماعی همچون عروسی، عزا و تجمع اقوام فراهم می‌آورد. این فضا همچنین به‌عنوان مکانی برای بازی کودکان و پذیرایی از مهمانان مورد استفاده قرار می‌گرفت. در نهایت، چنین ارتباطاتی حس تعلق به مکان را تقویت کرده و موجب افزایش رضایت ساکنان از محیط می‌شد.

کارکرد اقلیمی

کارکرد اقلیمی حیاط در خانه‌های سنتی به‌طور عمده تحت تاثیر ویژگی‌های جغرافیایی مناطق مختلف قرار می‌گیرد. در گذشته، هر خانه از دو بخش محصور و فضای باز تشکیل می‌شد. در مناطق سردسیر، برای مقابله با سرمای شدید، در اطراف حیاط درخت‌کاری می‌شد تا بادهای سرد از ساختمان محافظت کند. در مناطق گرم و خشک، حیاط‌ها محصور بوده و دیوارها و سقف‌های ضخیم با جهت‌گیری مناسب طراحی می‌شدند تا در تابستان خانه را از تابش آفتاب حفظ کرده و در زمستان از نور خورشید بهره‌برداری کنند.

حیاط نقش مهمی در تامین نور طبیعی، تهویه هوا، محافظت در برابر گردوغبار و فراهم کردن حریم خصوصی برای ساکنان ایفا می‌کند.

شکل و ابعاد حیاط

حیاط دارای تناسبات و اشکال هندسی مشخص مکعب‌مربع یا مکعب‌مستطیل است که فرم مستطیل آن فراوان‌تر است. ابعاد و اشکال حیاط با توجه به شرایط مختلف اقلیمی و فرهنگی تعیین می‌شد. تعداد حیاط‌ها بسته به وضعیت اجتماعی و مالی ساکنان متفاوت بود؛ به‌گونه‌ای که در برخی خانه‌های اعیانی حیاط‌ها متعدد بودند.

تزئینات حیاط

در معماری ایرانی حیاط‌ها با استفاده از کف سنگ‌فرش، کاشت گیاه و درخت، احداث باغ و باغچه، استفاده از مبلمان، نورپردازی، کاشی‌کاری، تقارن هندسی، طراحی حوض و فوارة آب تزیین می‌شدند.

نمادشناسی حیاط و عناصر آن

• حیاط؛ نماد و تمثیلی از بهشت، زندگی و ثبات و پایداری است.
• حوض؛ نمادی از مرکزیت و اتصال به وجودی واحد است. حوض، با استفاده از آب‌نما و فواره‌های کوچک که انعکاس آسمان را در خود جای می‌دهند، به‌عنوان آینه‌ای از تمام هستی عمل می‌کند و مرکز تقارن و تناسب فضاهای اطراف، از جمله پلکان و ایوان‌ها، به شمار می‌آید. این طراحی جذاب، با بازتاب نور و پیوند آب و آسمان، طبیعت زنده را به‌شکلی زیبا به نمایش می‌گذارد.
• آب؛ آب در حوض، نماد زندگی، بهشت، پاکی، زیبایی و آبادانی و در مساجد انعکاس تصویر آسمان است. تابش نور خورشید، با ایجاد سایه‌روشنِ زیبا و دلپذیر بر سطح آب‌نماها، بر زیبایی بصری افزوده و با تلطیف محیط، کنترل‌کنندة رطوبت هوا است.
• گیاه و درخت؛ نماد طراوت و زیبایی و آرامش است. به‌طور مثال گل داوودی نماد صوت زیبای حضرت داوود، عطر گل محمدی نماد بوی پیامبر و شمعدانی نماد استقامت، زیبایی و جاودانگی روز قیامت و درخت انجیر نماد تقدس و نجابت است. فضای سبز و پرطراوت، چشم‌اندازی دل‌انگیز برای چشمان خسته از رنگ آجر و خاک است که طعم زندگی را تغییر داده و تصوری از بهشت را به تصویر می‌کشد. علاوه بر زیبایی، این فضا با ایجاد سایه و افزایش رطوبت نسبی، فضایی دلپذیر و مطبوع را فراهم می‌آورد.

طراحی هندسی حیاط

یکی از ویژگی‌های فضاهای باز مسکونی، نظم هندسی و استفاده از اشکال ساده و متوازن است. رعایت تناسب و تقارن در بازشوهای جداره‌ها و تاکید بر محورهای متقارن، به همراه تداوم فضای حیاط مرکزی در ایوان‌ها و حضور عنصر آب در مرکز، جلوه‌ای زیبا به حیاط می‌بخشد. حیاط با شکل هندسی منظم و مستطیل‌شکل، به‌عنوان عنصری سازمان‌دهنده، نقش کلیدی در نظم‌دهی به فضاهای اطراف ایفا می‌کند.

در خانه‌های قدیمی، حوض آب و باغچه‌ها به‌صورت موازی در کنار یکدیگر قرار می‌گرفتند. تقارن و هماهنگی در اطراف حیاط با استفاده از خطوط فرضی ایجاد می‌شد. همچنین، تزیین در و پنجره‌ها و به‌کارگیری عناصر نورپردازی، فضایی دل‌انگیز و مسرت‌بخش به حیاط می‌داد.

انواع حیاط از لحاظ کالبد و کارکرد

حیاط‌ها با توجه به‌کارکرد‌شان به هشت گروه طبقه‌بندی می‌شوند:

1. حیاط مرکزی؛ در یک یا چهار سمت آن اتاق یا دیوار وجود دارد.
3. گودال باغچه؛ برای دسترسی به آب جاری و فضای خنک، سطح آن پایین‌تر از کف خانه ساخته می‌شد.
5. نارنجستان؛ حیاط کوچکی که در فصل خزان، فضایی سبز و مطبوع برای ساکنان فراهم می‌کرد.
7. حیاط خلوت؛ جنبة فرعی و خدماتی داشت.
9. سرابستان؛ به‌شکل باغی کوچک یا باغچه‌ای بزرگ و در ترکیب با فضای خانه ساخته می‌شد.
11. مهتابی؛ فضایی باز و بدون سقف که بالاتر از سطح کف حیاط که هنگام غروب آفتاب یا شب‌های مهتابی استفاده می‌شد.
13. بهاربند؛ حیاط کوچکی که برای نگهداری چهارپایان در هوای باز ساخته می‌شد.
15. حیاط جانبی؛ حیاطی که در برخی نواحی گیلان و مازندران پیرامون حیاط مرکزی ساخته می‌شد.
17. محوطه؛ فضای باز و وابسته به واحدهای مسکونی و فاقد دیوار که با پرچین مشخص می‌شد.
19. بام؛ قسمتی از بام طبقة همکف که به‌عنوان تراس یا مهتابی برای طبقه اول مورد استفاده قرار می‌گرفت.

چالش معماری معاصر در طراحی حیاط

کاربری حیاط در عصر حاضر دگرگون شده و به کارکردی سطحی تبدیل شده است. عدم توجه به نقش حیاط، خانه‌ها را به مکان‌هایی سرد و بی‌هویت تبدیل کرده است.

در خانه‌های مدرن، ارتباط حیاط با فضاهای اصلی کم‌رنگ‌ شده که نشان‌دهندة نقش انفعالی حیاط است. بیشتر معماران امروزی با حذف حیاط و ایجاد ارتباط مستقیم بین فضای بیرون با درون، حریم اهل خانه را نا امن کرده‌اند.

رویکرد معماری نوین، ورودی‌های تعریف نشده و عدم رعایت سلسله‌مراتب دسترسی به فضای خانه است.

منابع

• بهرامی، راحین و لولویی، «نقش حیاط و تاثیر آن در اقلیم معماری پایدار»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، 1394ش.
• بهزادپور، محمد و دیگران، «تاثیر حیاط مرکزی بر فرهنگ و پیوستگی خانواده»، کنفرانس بین‌المللی مطالعات بین رشته‌ای در مدیریت و مهندسی، 1401ش.
• «پاراوان یا جداکنندة فضا چیست؟»، وب‌سایت ساوادکور، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1402ش.
• پیوسته‌گر، یعقوب و همکاران، «ارزیابی نقش حیاط در ارتقای راندمان عملکردی «خانه»»، صفّه، شمارة 2، دورة 26، 1395ش.
• تابان و همکاران، «تعیین الگوی بهینة حیاط مرکزی در مسکن سنتی دزفول با تکیه بر تحلیل سایة دریافتی سطوح مختلف حیاط»، فصلنامة علمی- پژوهشی هنر معماری و شهرسازی نظر، شمارة10، دورة 27، 1392ش.
• تابع‌بردبار، ندا و ‌دهباشی‌شریف، مزین، «بازخوانی عملکرد حیاط در خانه‌های سنتی شیراز»، سومین کنفرانس ملی شهرسازی، معماری، عمران و محیط‌زیست، 1396ش.
• تقی‌پور، عرفان، «حیاط در معماری»، وب‌سایت فرگاه، تاریخ درج مطلب: 17 بهمن 1403ش.
• «جایگاه حیاط در معماری خانه»، وبلاگ ساختمان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1397ش.
• حسین‌زاده، لیدا، «بررسی تطبیقی هندسۀ حیاط مرکزی در معماری خانه‌های بومی شیراز»، مطالعات میان رشته‌ای معماری ایران، شماره 2، دورة 1، پاییز و زمستان 1401ش.
• حسینی‌جوادی، میراحسان و نیک‌فال‌آذر، سارا، «بازشناسی فرهنگ محرمیت و تاثیر آن بر کالبد معماری»، اولین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، 1394ش.
• خدیور، مریم و کریمی، مهرداد، «احیاء حیاط در خانه‌های معاصر: استفاده از راهکارهای خانه‌های سنتی در خانه‌های جدید (نمونة موردی: شهر همدان)»، نشریة مکتب احیاء، سال اول، شمارة 1، 1402ش.
• «جلوگیری از دید همسایه به حیاط»، وب‌سایت سایه‌سازان کوروش، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1403ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1403ش.
• رضایی، مسعود و دیگران، «نقش حیاط مرکزی در ایجاد محرمیت در معماری سنتی ایران»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1403ش.
• زکی‌زاده، فرزانه و زکی‌زاده، فرحناز، «نقش حیاط مرکزی در خانه‌های ایرانی»، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، دورة 1، 1394ش.
• سلطان‌زاده، حسین، «نقش جغرافیا در شکل‌گیری انواع حیاط در خانه‌های سنتی ایران»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شمارة 75، 1390ش.
• سلیمانی، مهدی، «معماری حیاط منزل مسکونی»، وبلاگ هورنو، تاریخ درج مطلب: 24 مارس 2023م.
• «شباک در معماری ایرانی»، وب‌سایت معمارساز، تاریخ درج مطلب: 2022م.
• شفیع‌پور، آسیه، «اُرسی در معماری سنتی ایران»، فصلنامة هنر، شمارة 68، 1385ش.
• «طبیعت در خانه‌های سنتی ایران با عنصر آب‌نما»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1400ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1403ش.
• بهزادی‌پور، فرزانه، «عناصر معماری ایرانی از دهلیز تا جلوخان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 5 خرداد 1401ش.
• کاظم‌زادة رائف، محمدعلی و میردریکوندی، صبا، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانة سنتی ایرانی با تاکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونة موردی: خانةرسولیان یزد»، معماری‌شناسی، شمارة 17، دورة 3، 1399ش.
• کریمی‌پناه، جعفر، «حیاط خانة قدیمی (عملکرد حیاط خانة قدیمی ایرانی)»، وب‌سایت آرچی‌لرن، تاریخ درج مطلب: فروردین 1400ش.
• مهدی‌نژاد، جمال‌الدین و دیگران، «بازشناسی مؤلفه‌های پایداری در حیاط‌های مرکزی خانه‌های سنتی اقلیم گرم و خشک ایران»، معماری‌شناسی، سال هفتم، شمارة 31، تابستان 1403ش.
• مؤمنی، رسول، «نقش حیاط در خانه‌های ایرانی»، وب‌سایت خط معمار، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1397ش.
• «نحوة معماری و دیزاین حیاط خانه‌های قدیمی»، وب‌سایت هیربدنگاره، تاریخ بازدید: 30 بهمن 1403ش.
• هاشمی، فاطمه و حیدری، شاهین، «بررسی کارکرد اقلیمی حیاط زمستان‌نشین در مناطق سردسیر/ نمونة موردی: شهر اردبیل»، نامة معماری و شهرسازی، شمارة 6، دورة 3، 1390ش.
• «7 مزیت شگفت‌انگیز حیاط و طراحی آن»، وب‌سایت هورمان، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1399ش.
• «20+ ایده فضاسازی و محوطه‌سازی»، وب‌سایت گروه معماری آرسس، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1402ش.