پوشاک دوران زندیه

پوشاک دوران زندیه؛ تن‌پوش مردم ایران در دوره زندیه.

پوشاک زندیه دارای تنوع زیادی در لباس مردانه و زنانه بود. شکل، نوع، طرز استفاده و رنگ لباس مردان و زنان در دوره زندیه به هم شباهت دارد، با این تفاوت که زنان طبقات متوسط لباس متفاوتی نسبت به زنان و مردان درباری داشتند.

سیر تحول پوشاک زنان در دوره زندیه

پوشاک زنان در این دوره، ساده‌تر از دوره صفویه و افشاریه است. پوشاک زنان مثل مردان، ولی با پارچه‌های ظریف‌تر و خوش نقش‌تر بود.

لباس زنان زندیه

لباس زنان زندیه شامل پیراهن، شلوار، اَرخالُق، کُلیجِه، کلاه، کفش، کمربند و چادر است.

پیراهن

زنان پیراهن نازک و تنگی از پارچۀ کتان، پنبه و ابریشم می‌پوشیدند. این پیراهن تنگ‌تر از پیراهن مردان بود. زنان لباس‌های تنگ می‌پوشیدند برای اینکه لاغرتر به ‌نظر برسند. قد پیراهن تا بالای زانو و جلوی آن باز بود. گاهی به‌صورت یقه‌گرد و گاهی بدون یقه بود، وسط یقه این پیراهن چاکی داشت که با روبان یا دکمه زیر گلو بسته می‌شد. روی پیراهن کمربندی از چرم یا پارچه‌های معمولی یا ابریشم می‌بستند.

شلوار

شلوار خانم‌های طبقات بالا مثل مردان گشاد و بلند از پارچه‌های راه‌راه به‌صورت مورب بود و روی آن دامن گشاد و نسبتاً بلندی که قد آن تا وسط ساق پا می‌رسید می‌پوشیدند. جنس شلوارهای آن زربفت بود و اگر نبود با نوار حاشیه‌دوزی می‌کردند.

اَرخالُق

کت بلندی است که تا نصف بدن را می‌پوشاند و آن را روی پیراهن می‌پوشیدند. آستین آن سمبوسه‌ای بود و با بازوبندهای جواهرنشان آن را تزیین می‌کردند.

کلیجه

کلیجه زنان، کت بلندی بود که آستین کوتاهی داشت و قد آن تا ران بود و آن را روی ارخلاق می‌پوشیدند و اغلب آستر آن را از پوست تهیه می‌کردند.

کلاه

زنان از عرق‌چین کوچکی که با سنگ‌های قیمتی یا سکه مزین شده بود استفاده می‌کردند. گاهی اوقات به‌جای عرق‌چین از شال ظریف که روی شانه هم می‌افتاد استفاده می‌کردند. این شال را به دور گردن یا روی فرق سر به‌صورت گل می‌بستند. بعضی زنان زیر شال از کلاه کوچکی به‌نام لچک استفاده می‌کردند.

کفش

در دوره زندیه زنان کفش‌های نعلین یا ساغری نوک برگشته به پا می‌کردند. این کفش از پارچه مخمل گلدوزی بود که با یراق طلایی یا ابریشمی تزیین می‌کردند.

کمربند

زنان ثروتمند دورۀ زندیه برای زیبایی و لاغرتر نشان‌دادن اندام از کمربندی با سگک زرین و یا سیمین جواهرنشان استفاده می‌کردند. گاهی اوقات به‌جای کمربند از شال یا ابریشم استفاده می‌کردند.

پوشش سر

زنان زندیه تور یا پارچه‌ای را به‌طور آزاد روی سر خود می‌گذاشتند و با زیور و زینت موهای خود را تزیین می‌کردند و همچنین از چارقد هم استفاده کرده و آن را زیر چانه با جقه تزیین می‌کردند. برای خروج از منزل از چادری با رنگ تیره، رنگ سفید یا بنفش و همچنین از روبنده نیز استفاده می‌کردند.

پوشش دیگر

بانوان دورۀ زندیه یک نوع پوشش گلدوزی شده داشتند که اروپاییان به آن علاقه‌ای نداشتند و به اشتباه به آن جلیقه ایرانی می‌گفتند. این پوشش ساق‌ها و حتی روی پاهای بانوان را می‌پوشاند و به شکل دو لوله خشک بود. این شلوار تا قرن هجدهم میلادی رایج بوده است و بعد منسوخ شد.

سیر تحول پوشاک مردان در دوره زندیه

در دورۀ زندیه مردان درباری از قبا، کاتبی و عبا با طرح‌های ساده یا طرح‌هایی با نقش گیاهی استفاده می‌کردند ولی برای دستار و شال کمر از پارچه‌های ساده یا محرمات استفاده می‌کردند. پارچه محرمات از نظر جنس و طرح انواع مختلفی داشت. پارچه محرمات با نقش راه‌های پهن و باریک بیشتر در لباس زنان استفاده می‌شد؛ ولی با راه‌های هم‌عرض و باریک در لباس مردان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

لباس مردان زندیه

لباس مردان زندیه شامل کلاه، قبا، شال کمر، کاتبی و عبا و ردا است.

کلاه

مهم‌ترین قسمت لباس مردان پوشش سر بود. در دورۀ زندیه رایج‌ترین پوشش سر، کلاهی استوانه‌ای بود که پارچه نقش‌دار یا سفید به دور آن بسته می‌شد. کلاه بیشتر مردم در این دوره پوستی بود که روی آن شال هم می‌پیچیدند. کلاه نمدی آنها بیشتر از رنگ‌های تیره (مشکی و قهوه‌ای) بود و دولت‌مندان از شال مرغوب کشمیر استفاده می‌کردند. کریم‌خان و درباریان از پارچه محرمات برای پوشش سرشان استفاده می‌کردند. پارچه محرمات با راه‌های هم‌عرض و باریک با تزئینات در لباس مردان مورد استفاده بود. کریم‌خان زند همچنین از کلاه نمدی که با شال ترمه‌ای مزین بود استفاده می‌کرد.

قبا

مردان در دوره زندیه روی پوشش زیرین از لباس بلند آستین‌دار و جلو باز استفاده می‌کردند که لبة سمت چپ به زیر یقه سمت راست بسته می‌شد. قبای مردان آن‌قدر بلند بود که از گردن تا پاشنه پا را می‌پوشاند و آن را روی پیراهن استفاده می‌کردند و آستین‌های بلند نیز داشت. مردان در خانه ردای ابریشمی منقوش به گل‌های کوچک استفاده می‌کردند. جنس قباها در دورۀ زندیه ابریشمی زربفت با پارچه‌‎های کم‌کارتر نسبت به گذشته در بافت ساده با طرح‌های گلدار و مزین به پوست‌های خز بود و با دکمه‌های گران‌بها بسته می‌شد. جنس قبای مردان عالی‌رتبه، اطلس و زربفت بود. تفاوت قبای مردان ثروتمند با مردم عادی این بود که قبای مردان ثروتمند در زمستان آستری از پوست داشت.

شال‌کمر

در دوره زندیه همه مردان از کمربند استفاده می‌کردند و انواع لوازم تزیینی، خنجر و قلمدان‌ها را در شال کمر خود می‌گذاشتند. ایرانیان از شال کمر، ترمه کشمیر یا کرمانی استفاده می‌کردند و کسانی که نمی‌توانستند تهیه کنند از پارچه به‌عنوان کمربند استفاده می‌کردند.

کاتبی

نیم‌تنه‌ای بدون آستین که روی قبا می‌پوشیدند و دور یقه و سر آستین آن خزدوزی بود. این بالاپوش از دوره صفویه رواج داشت.

عبا و ردا

مردان از بالاپوشی که مثل خرقه بود و روی قبا پوشیده می‌شد استفاده می‌کردند. عبا، تن‌پوش رویی بود که گشاد، بلند و جلو باز بود و به روی دوش می‌انداختند. در واقع عبا لباسی مثل قبا بود که روی آن می‌پوشیدند و جنس آن در زمستان از پشم بود. کریم‌خان‌ زند تابستان‌ها لباسی از چیت ناصرخانی و در زمستان لباسی از اطلس و قَدَک اصفهان استفاده می‌کرد و روی آن عبایی می پوشید. کریم‌خان زند از عبایی با نقشه گیاهی یا ساده بدون طرح استفاده می‌کرد.

منابع

• اولیویه، آنتوان، سفرنامه اولیویه، ترجمه محمدطاهر میرزا، تهران، اطلاعات، 1371ش.
• چیت‌ساز، محمدرضا، تاریخ پوشاک ایرانیان از ابتدای اسلام تا قاجار، تاریخ جامع ایران، زیر نظر سیدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی، 1393ش.
• دروویل، گاسپار، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، تهران، شباویز، 1364ش.
• دیبا، لیلا، دوران صفویان و قاجاریان، پوشاک در ایران زمین، ترجمه پیمان متین، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، 1391ش.
• رامین، علی و دیگران، دانشنامه دانش‌گستر، تهران، دانش‌گستر، 1389ش.
• رضایی، عبدالعظیم، گنجینه تاریخ ایران (صفویان، افشاریان، زندیه، قاجاریه)، تهران، پیکان، چاپ دوم، 1394ش.
• شهشانی، سهیلا، تاریخچه پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، 1374ش.
• ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایرانیان از چهارده قرن پیش تا آغاز دورۀ شاهنشاهی پهلوی، تهران، وزرات فرهنگ و هنر، 1349ش.
• عظیم‌زاده طهرانی، طاهره و سعادتی‌فر، فرزان، دگرگونی رنگ، طرح و تزیین پوشاک ایرانیان، مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، 1395ش.
• غیبی، مهرآسا، هشت‌هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1386ش.
• مافی‌تبار، آمنه و کاتب، فاطمه، «بازیابی طرح و نقش پارچه‌های عصر فتحعلی‌شاه‌ قاجار با استفاده از پیکرنگاری درباری»، مجله پژوهش دانشگاه هنر اصفهان، چاپ هشتم، شماره 15، 1397ش.
• مافی‌تبار، آمنه، «بررسی طرح و نقش منسوجات در پوشش بیرونی مردانه درباریان در عصر زند»، دوفصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، چاپ هشتم، شماره 22، 1400ش.
• محمودی عالمی، علی و زنده‌دل، مرضیه، «بررسی سیر تحول پوشاک افشاریه و زندیه از منظر روایات تاریخی»، دومین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج فرهنگ و هنر ایران، 1401ش.
• نیبور، کارستن، سفرنامه نیبور، ترجمه پرویز رجبی، تهران، ایران‌شناسی، 1390ش.
• ورهام، غلامرضا، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، تهران، معین، 1366ش.