شایعه‌پراکنی در فضای مجازی

شایعه‌پراکنی در فضای مجازی؛ انتشار اخبار تأییدنشده در اینترنت.

شایعه‌پراکنی در فضای مجازی موجب ترویج بی‌‌اعتمادی، ناامنی، از بین رفتن حریم خصوصی و تضعیف باورها می‌شود. عواملی مانند، آموزش سواد رسانه‌ای، فرهنگ‌سازی و گسترش سواد رسانه‌ای در کاهش آن مؤثر است. یکی از نشانه‌های عفت در گفتار از نظر اسلام پرهیز از شایعه‌پراکنی و سخن نگفتن دربارۀ اموری است که علم کافی دربارۀ آنها وجود ندارد.

مفهوم‌شناسی

شایعه گمان و موضوعی خاص است که ملاک‌های اطمینان‌بخش برای رسیدگی ندارد. دو اصل ابهام و اهمیت شروط اصلی شایعه است. شایعه‌پراکنی به‌معنای انتشار اخبار دروغ با قصد تشویش اذهان عمومی و ضرر رساندن به غیر است.

ویژگی‌های شایعات اینترنتی

با گسترش فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، انتشار شایعه ابعاد تازه‌تری گرفته است. امروزه به‌دلیل امکان انتشار اطلاعات لحظه‌به‌لحظه از تمام جهان در بستر اینترنت و دامن زدن به آنها، شایعه‌پراکنی در اینترنت فعال‌تر شده است. سرعت و مقدار انتشار شایعه در فضای مجازی بیشتر است و مسئلۀ ندیدن فرستنده و مخاطب در تقویت آن مؤثر است.

شایعه از منظر قرآن و روایت

قرآن کریم در سورۀ إسراء، نور، اعراف، یونس و کهف مسلمانان را از گفتار بدون علم و یقین نهی می‌کند. در قرآن واژۀ «اِرجاف»، به‌معنای شایعه و از ریشۀ «رجف» یعنی لرزیدن مشتق شده است که اشاره به نشر اخبار باطل و دروغ‌پراکنی برای نگران کردن و لرزاندن دل مردم دارد. خداوند شایعه‌پراکنان را به «مُرجِفین» تعبیر کرده است و در سورۀ احزاب، آنها را با منافقان معادل می‌داند. در روایات اهل بیت، سخن گفتن انسان از موضوعاتی که فرد از آنها اطلاع دارد و سکوت در برابر نادانستی‌ها، یکی از حقوق خداوند بر بندگان برشمرده شده است.

فلسفۀ مقابله با شایعه‌پراکنی در اسلام

از نظر آموزه‌های دینی مقابله با هر پدیده‌ای که موجب گرایش انسان به‌سوی فساد و قانون‌گریزی است، ضرورت دارد. از این رو مبارزه با شایعه‌سازی و گسترش آن که موجب هتک حرمت افراد، گرایش انسان به‌سوی فساد و قانون‌گریزی می‌شود، ضروری است.

مراحل گسترش شایعه

1. هموار و خلاصه کردنِ خبر تأیید نشده که برای فهم و نقل آسان‌تر و راحت‌تر، به‌صورت جملۀ کوتاه در می‌آید.
2. حساس کردن؛ در این مرحله، باهدف تحریک عاطفی، مفاهیم، حادتر از صورت واقعی بیان می‌شوند.
3. همانندسازی؛ بیان مفهوم به‌گونه‌ای موافق با فرهنگ و پیش‌داوری‌ها باشد.

مخاطبان شایعه

هر شایعه‌ای مخاطبان خاصی دارد. در انتشار و پذیرش هر شایعه، افراد متفاوتی با انگیزه‌های شخصی فعالیت دارند و گوناگونی‌های فردی، فرهنگی و اجتماعی نیز در پذیرش آن نقش دارند. افراد با اعتمادبه‌نفس کم و افراد کم‌سواد که از وقایع بیرونی بی‌اطلاع هستند، بیشتر شایعات را می‌پذیرند.

رایج‌ترین شایعات اینترنتی

پژوهش‌های اجتماعی گوناگون بیان‌گر این است که شایعه، در هر زمانی براساس حرکت جامعه، شکل ویژه‌ای پیدا می‌کند. مثلاً در کشورهایی با دغدغۀ امنیت روانی و اجتماعی حاکم، شایعات سیاسی و اجتماعی رواج بیشتری دارد و در اوضاع بحرانی، مانند جنگ شایعات مربوط به پیروزی، شکست، صلح و تشدید درگیری بیشترین سهم را دارد. معمول‌ترین شایعات شبکه‌های اجتماعی عبارتند از:

• مرگ چهره‌ها؛ انتشار خبر دروغین مرگ هنرمندان، ورزشکاران و مدل‌های مشهور؛
• ایمیل‌های زنجیره‌ای؛ ایمیل‌هایی با محتوای خلاف واقع، مانند برنده‌ شدن در قرعه‌کشی، خبر سوءاستفاده از حیوانات، درخواست کمک خیریه و گم شدن یک کودک موجب تحریک هیجانی و عاطفی دریافت‌کننده و ترغیب او به بازنشر برای تصور سهیم‌ شدن در اقدام اخلاقی می‌شوند.
• شایعات سیاسی؛ اخبار جعلی از فساد مالی، اخلاقی، کناره‌گیری، عزل و نصب، بیماری و مرگ سیاست‌مداران، تظاهرات، درگیری در مرزها و حملۀ نظامی به کشورها.
• شایعات پزشکی و بهداشتی؛ اخبار نادرست مسائل سلامت، بهداشت و پزشکی که در بیشتر موارد اطلاع از آلودگی مواد غذایی، شیوع بیماری‌های مهلک و مرگ‌بار بودن یک دارو می‌دهند و به‌دلیل جذابیت و حساسیت، بدون اعتبارسنجی بازنشر می‌شوند.

نحوۀ تشخیص شایعه در اینترنت

• تکه عکس و قطعه فیلم؛ مهم‌ترین ابزار شایعه‌سازی، استفاده از تکه عکس و فیلم دستکاری شده و باکیفیت پایین است که از زاویۀ خاصی و بدون نمایش جزئیات نشر می‌شود و فرصت را برای تحریف واقعیت ایجاد می‌کند.
• معتبر نبودن منبع؛
• اعلام زمان تقریبی به‌جای زمان دقیق؛
• وعده دادن، التماس کردن و تهدید برای ارسال مطلب؛
• جملۀ خبری مبهم شبه‌علمی؛ اخبار بدون منبع، بی‌اساس و مبهم در مورد دستاوردهای علمی.

انگیزه‌های شایعه‌پراکنی

• جلب‌توجه اجتماعی؛ افراد فاقد مهارت اجتماعی سالم در دورهمی‌ها، برای ایجاد حس مهم‌بینی در خود و جلب توجه سایرین، اقدام به ساخت و نشر شایعه‌ می‌کنند.
• خوشایندی و ناخوشایندی؛ درک و حس افراد از یک شایعه، موجب می‌شود که برای تقویت حس خود و اطلاع از زمینۀ فکری دیگران، یک شایعه را بازنشر کنند.
• فرافکنی؛ بیان و ترویج تمایلات، آرزوها و امیدها به‌صورت نقل‌قول.
• کنجکاوی؛ گاهی افراد باانگیزۀ حقیقت‌یابی، اقدام به بازنشر آن برای کسب اطلاع از صحت یک خبر از افرادی که موثق می‌دانند، می‌کنند.
• دوست‌یابی و سرگرمی؛ جست‌وجوی روزانۀ پایگاه‌های نامعتبر با هدف انتشار اخبار تأیید نشدۀ داغ برای سرگرمی، پیدا کردن دوست و برقراری ارتباط با آنها.
• خصومت؛ اهداف کینه‌جویانه نسبت به افراد، شخصیت‌ها و کشورها.
• تهدید؛ اشخاص یا حاکمیت‌ها برای نمایش قدرت و توانمندی غیرواقعی باهدف تضعیف روحیه، ستیز روانی و تهدید طرف مقابل.
• انحراف فکر؛ انتشار اخبار دروغین مغرضانه نسبت به منافع جمعی، برای فریب و انحراف افکار و جامعه از مسیر طبیعی.

دلایل ایجاد شایعات اینترنتی

• پر کردن اوقات فراغت؛
• دسترسی نداشتن به منابع معتبر در کسب اخبار؛
• انحراف مطالب به‌دلیل تغییر در آنها در انتقال از رسانه‌ها، عدم توجه به طنز یا جدی بودن نوشته و عدم دقت در نقل‌قول‌ها؛
• روایات جعلی از شاهدان عینی؛ بعضی افراد با ادعای حضور در یک واقعه، سعی در به کرسی نشاندن سخن خود دارند؛
• نداشتن نظارت بر فضای مجازی؛
• هویت مخفی و بدون پذیرش مسئولیت گوینده؛
• وجود گویندگان متعدد از یک واقعه؛
• جلب‌توجه؛ تمایل فرد انتشاردهنده به دیده شدن با عرضۀ تصویر خود به‌عنوان فردی مطلع، آگاه، اهل مطالعه و اخبار موجب انتشار شایعه برای جلب تأیید، نظر و مخالفت‌های دیگران می‌شود.
• برقراری رابطه با دیگران؛ تلاش برای ایجاد و حفظ رابطه با خانواده، دوستان و آشنایان با راه‌هایی مانند انتشار شایعه در اینترنت صورت می‌پذیرد؛
• سواد رسانه‌ای کم، کم‌آگاهی، ویژگی‌های عاطفی و احساسی، حضور کاربران اینترنتی زیاد، هویت پنهان کاربران، ضعف اطلاع‌رسانی، فرهنگ شفاهی جامعه، نبود فرهنگ استفاده از ابزارهای اطلاعاتی، سکوت منابع معتبر در تکذیب یا تأیید اخبار، مفرح دانستن انتشار خبر، تغییر نگرش و ارزش‌ها، آسان نبودن برقراری رابطه مخصوصاً با جنس مخالف به‌دلیل درگیربودن در امور حرفه‌ای و فردی، کم شدن روابط خانوادگی و دورهمی‌ها در شایعه‌پراکنی اینترنتی مؤثرند.

در ایران، مواردی از قبیل شفاهی بودن فرهنگ ایرانیان، تمایل نداشتن حکمرانی به انتشار اخبار طبقه‌بندی‌شدۀ شفاف و سریع برای جلوگیری از ابهام، تمایل نسبی مردم به شایعه، شبکه‌ای بودن ارتباطات و تسریع انتشار شایعات و ازدست‌رفتن مرجعیت نخبگان بین مردم و عدم اعتماد به آنها در ایجاد شایعات اینترنتی مؤثر است.

نقش سلبریتی‌ها در گسترش شایعات

برخی از چهره‌های برجستۀ هنری و ارزشی با وجود فعالیت در رسانه، رشد و دریافت امتیازات و حمایت ملّی، نقش برجسته‌ای در نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی دارند. این افراد، اخبار و اطلاعاتی از یک موضوع خاص را بدون آگاهی به‌صورت دلخواه یا مغرضانه باهدف التهاب جامعه نشر می‌دهند.

پیامدهای شایعه‌پراکنی

در حوزۀ فرد

انتشار شایعات در سطح فردی موجب تضعیف اعتقادات، از بین‌ رفتن حریم خصوصی افراد، نادیده گرفتن حرمت افراد، تعدی از ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی، ترویج رذایل اخلاقی مانند دروغ، غیبت و تهمت، گسترش روحیۀ بدخواهی و تقویت روحیۀ انتقام‌جویی می‌شود.

در حوزۀ اجتماع

انتشار شایعات در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی موجب بحران روانی، تضعیف روحیه و اراده، تغییر افکار عمومی، اثر منفی بر حقایق و اقدامات ملت، برهم خوردن نظم سیاسی، کاهش امنیت ملی، تشویش جامعه، اختلال در جامعه‌پذیری افراد، سیطرۀ هنجارهای منفی، اثر منفی بر خانواده، افزایش اضطراب اجتماعی، کاهش تولید و بهره‌وری، ضربات جبران‌ناپذیر به اقتصاد جامعه، ترویج توهمات، تضییع حقوق شهروندی و اعتماد سیاسی و اجتماعی، خروج جامعه از مسیر قانونی، ترویج بی‌اعتمادی، ناامنی و اضطراب، ترویج خرافه، تبدیل فضای مجازی به بستر نشر پیام‌های دروغین و عدم باور اخبار رسمی و واقعی توسط مردم می‌شود.

دروغ‌سنج شایعات اینترنتی

محققان دانشگاه شفیلد در انگلیس باهدف کمک به دولت و اورژانس برای عکس‌العمل مناسب، سیستمی برای بررسی و شناسایی شایعات برخط ساخته‌اند. این سیستم، با بررسی سابقۀ اطلاعات برخط، منابع اطلاعاتی را طبق ارزیابی اعتبار برای روزنامه‌نگاران، خبرگزاری‌ها، کارشناسان و دیگر اقشار جامعه دسته‌بندی می‌کند که بر روی داشبورد تصویری برای اطلاع کاربران از صحت آنها نمایش داده می‌شوند.

مجازات نشر شایعات اینترنتی در ایران

در ایران، سند الزام پیشگیری و مقابله با اطلاعات خلاف واقع توسط شورای عالی فضای مجازی تصویب شده است؛ با این حال تاکنون هیچ‌گونه اقدام عملی مؤثر و قطعی برای مقابله با شایعات انجام نشده است. طبق مادۀ هجده قانون جرایم رایانه‌ای فرد نشر دهندۀ شایعه به اعادۀ حیثیت، حبس از 91 روز تا دو سال و پرداخت جریمۀ نقدی محکوم می‌شود.

مجازات شایعه‌پراکنی در سایر کشورها

در روسیه افراد انتشاردهندۀ اخبار دروغین در مورد ارگان‌های دولتی و نیروهای روسیه به پرداخت جریمۀ نقدی و زندان محکوم می‌شوند. در اروپا، شرکت‌های بزرگ فناوری موظف به حفظ کاربران از اخبار جعلی با رصد محتوا هستند. در انگلیس شرکت‌های فناوری ملزم به حفظ کاربران از اخبار جعلی تهدیدکنندۀ دموکراسی و جامعه هستند. پلیس آلمان برای دستگیری افراد متخلف، اقدام به جست‌وجوی خانه به خانه می‌کند. در ترکیه، مجازات افراد منتشرکنندۀ اخبار دروغ در اینترنت به یک تا سه سال حبس محکوم می‌شوند. در تونس مجازات استفاده از اینترنت برای انتشار، تبلیغ یا ارسال شایعه پرداخت پنجاه هزار دینار و پنج سال حبس است. امارات نیز ده سال مجازات برای نشر شایعه از راه فیس‌بوک و ایمیل اعمال کرده است.

تدابیر خانواده‌‌ها برای مصونیت از شایعات اینترنتی

• تفکر انتقادی؛ آموزش اعضای خانواده و کسب تفکر انتقادی باعث می‌شود خانواده‌ها باتجربه‌ شده و بدون جست‌وجو در مورد صحت محتوای نقل شده، محتوا را نپذیرند و نشر ندهند.
• استفادۀ منطقی از اینترنت؛ درصورتی که اختیار استفاده از فضای مجازی در دست خانواده قرار بگیرد، می‌توان از آن برای فعالیت‌های آموزشی و برقراری پیوند در خانواده استفاده کرد.

راهکار مقابله با شایعات مجازی

• فرهنگ‌سازی؛ آشنا کردن مردم با ماهیت شایعه با برگزاری کارگاه‌های آموزشی، ترجمه و تألیف، هنر و سینما و آموزش روش‌های ارزیابی ساده برای سنجش صحت اخبار توسط دستگاه‌های متولی؛
• دانش‌افزایی؛ اطلاع‌رسانی به‌موقع و اصولی مردم توسط رسانه‌های داخلی؛
• آموزش؛ آموزش تربیت اخلاقی و اجتماعی درست و سواد رسانه‌ای در خانواده، آموزش‌وپرورش و سایر رسانه‌ها و نهادهای اجتماعی؛
• ورود جدی به مباحث فرهنگی توسط همۀ سازمان‌های مربوط و رسانه‌ها؛
• نپذیرفتن بدون تحقیق اخبار مهم توسط افراد جامعه؛
• شناخت صاحبان رسانه‌های اجتماعی و مطالعۀ پیام‌های متعارض نشأت گرفته از خارج کشور؛
• بدبینی در فضای مجازی؛ یک راه عدم درگیرشدن با شایعات مجازی و نقش نداشتن در بازنشر و گسترش آنها، داشتن نگرش منفی به آنهاست.
• اعمال کنترل دقیق‌تر بر اخبار در فضای مجازی، استفاده از ظرفیت مساجد و روحانیت، تقویت پایۀ دینی جامعه، بیان دقیق و یکپارچۀ منابع خبری در اطلاع‌رسانی، آگاهی‌بخشی دستگاه‌های قضایی از مجازات شایعه‌پراکنی و برخورد با افراد نشردهندۀ شایعه برای مقابله با شایعه‌پراکنی اینترنتی حائز اهمیت است.

منابع=

• «5 سال حبس برای انتشار اخبار دروغین اینترنتی در تونس»، روزنامۀ توسعۀ ایرانی، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1401ش.
• امیری، معصومه، «مثلث عفاف: پوشش، گفتار و رفتار»، دوفصلنامۀ تخصصی مطالعات پژوهشی، شمارۀ دوم، بهار و تابستان 1394ش.
• ابتکار، «نگاهی به سرعت و گسترۀ شایعه‌سازی در فضای مجازی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 آبان 1393ش.
• «انتشار شایعه علت ناامنی فضای مجازی»، وب‌سایت سازمان پدافند غیرعامل، تاریخ درج مطلب: 3 شهریور 1398ش.
• آل‌پورت، گردن و پستمن، لئو، روان‌شناسی شایعه، تهران، مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه‌ای صدا و سیمای جمهوی اسلامی ایران، چاپ دوم، 1374ش.
• «بازار شایعه»، وب‌سایت پایگاه جامع سواد رسانه، تاریخ بازدید: 10 آبان 1402ش.
• باصری، مهدی، «برای نشر اکاذیب توسط سلبریتی‌ها چاره‌ای بیندیشید»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 8 دی 1402ش.
• «بررسي نقش رسانه ملي در پيشگيري از بروز و مقابله با ترويج شايعه در جامعه»، ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1402ش.
• «پرهیز از قضاوت ظاهری و شایعه‌پراکنی»، مرجع مطالب فرهنگی مذهبی، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «پلیس آلمان برای دستگیری متخلف فضای مجازی عملیات جست‌وجوی خانه به خانه را کلید زد»، روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1401ش.
• «چطور در فضای مجازی شایعه را از واقعیت تشخیص دهیم؟»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1399ش.
• «چطور در فضای مجازی شایعه را از واقعیت تشخیص دهیم؟»، پایگاه خبری تحلیلی مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1399ش.
• «حملۀ روزنامۀ جوان به سلبریتی‌ها: ناگهان مصلح اجتماعی شدند»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 7 آبان 1401ش.
• خطیبی، مهدی، «بروز شایعات در فضای مجازی»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1395ش.
• دادگران، محمد، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، تهران، مروارید، چاپ نهم، ۱۳۹۱ش.
• دانش، پروانه و دیگران، «تأثیر شایعۀ فضای مجازی بر نظم و امنیت جامعه؛ دیدگاه پژوهی کارمندان شهرداری تهران»، علوم خبری، شمارۀ بیست و نهم، بهار 1398ش.
• «دروازۀ بی‌دروازه‌بان شایعه در فضای مجازی / وقتی شبکه‌های اجتماعی، ضداجتماعی می‌شوند»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1395ش.
• «دروغ‌سنج شایعات اینترنتی ساخته شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1392ش.
• دهقان شاد، حوری، «چگونگی گردش شایعات سیاسی در فضای اینترنت»، مطالعات رسانه‌ای، شمارۀ چهارده، 1390ش.
• رضاییان فرد، غلامرضا و چولکی، غلام‌رضا، «بررسی علل و عوامل مؤثر در رواج شایعه در شبکه‌های اجتماعی مجازی»، مطالعات اطلاعات و امنیت انتظامی، شمارۀ دوم، تابستان 1395ش.
• «شاخص‌های عفاف و حجاب اسلامی»، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «شایعه‌پراکنی در فضای مجازی چندتا لایک داره؟!» پایگاه اطلاع‌رسانی آوای ورزقان، تاریخ درج مطلب: 19 دی 1396ش.
• «شایعات منفی و پیامدهای آن»، ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 13 دی 1402ش.
• «علل و عوامل شایعه‌پراکنی در فضای مجازی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 22 اردیبهشت 1385ش.
• قانع عزآبادی، مهدی و دیگران، «جوانان و شایعه‌پراکنی در دوران پیام‌رسان‌های موبایلی»، مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، شمارۀ 49، پاییز 1399ش.
• «قانون در رابطه با انتشار اخبار و محتوای نادرست چه می‌گوید؟»، خبرگزاری فارس پلاس، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1401ش.
• «قانون‌های موجود برای مجازات دروغ‌پراکنی / نشر اکاذیب فقط برای اصحاب رسانه جرم است؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 27 مهر 1401ش.
• «کشورهای دیگر با «اخبار جعلی» چگونه مقابله می‌کنند؟!»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 16 آبان 1401ش.
• کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ترجمۀ صادق حسن‌زاده، تهران، قائم آل محمد، 1385ش.
• «مبانی روان‌شناختی شایعه»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 1 بهمن 1376ش.
• «مدیریت پیشگیری شایعه در جامعه»، وب‌سایت شارا، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1402ش.
• «مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی شایعه»، وب‌سایت وزارت اطلاعات، تاریخ بازدید: 14 دی 1402ش.
• «نحوۀ تشخیص شایعات در فضای مجازی به چه صورت است + فیلم»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1401ش.
• «نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی، کار ویژۀ سلبریتی‌ها»، سایت خبری تحلیلی بولتن نیوز، تاریخ درج مطلب: 15 اسفند 1401ش.
• «نگاهی به فرهنگ شایعه‌پذیری در ایران / چرا شایعات حول سند همکاری ایران و چین به‌سرعت گسترش یافت؟»، وب‌سایت بصیرت، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1400ش.