فلسفه حجاب

فلسفه حجاب؛ مجموعه حکمت‌های پوشش اسلامی.

فلسفۀ حجاب فراتر از پوشش ظاهری است و به‌عنوان جلوه‌ای از بندگی خدا و تزکیه نفس معنا می‌یابد. این حکم الهی ریشه در فطرت انسان دارد و با فضیلت‌هایی همچون حیا، عفاف و غیرت پیوند خورده است. حجاب زن را از نگاه ابزاری و تحقیر جنسی می‌رهاند و شخصیت او را پاس می‌دارد. در عرصۀ اجتماعی نیز به‌مثابۀ مصونیت نه محدودیت، موجب امنیت روانی، تحکیم خانواده و ارتقای جایگاه زن می‌شود. ازاین‌رو، رعایت حجاب علاوه بر ارزش معنوی، به‌عنوان یک تدبیر عقلانی و اخلاقی نیز شناخته می‌شود. در نهایت، حجاب ارزشی پایدار و تمدن‌ساز است که کرامت زن و سلامت جامعه را تضمین می‌کند.

مفهوم‌شناسی فلسفه حجاب

فلسفه حجاب، ناظر به حکمت‌هایی است که اندیشمندان دربارۀ حجاب ارائه کرده‌اند. حکمت‌های حجاب، دلایل و فوایدی هستند که اندیشمندان برای این حکم شرعی بیان می‌کنند تا آن را قابل‌درک و جذاب کنند؛ اما این دلایل، علت اصلی دستور خداوند نیستند و وجود یا نبود این فواید، الزامی‌بودن حجاب را زیر سؤال نمی‌برد. این حکمت‌ها متناسب با روابط انسان با خدا، با خویشتن و با دیگران، تبیین شده است.

فلسفه حجاب در رابطه انسان با خدا

تزکیه نفس

بر اساس قرآن، هدف از تشریع حجاب اسلامی دستیابی به تزکیه نفس، طهارت و پاک‌دامنی است. در آیه ۵۳ سوره احزاب، طهارت قلب به‌عنوان مبنای حجاب مطرح شده است. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه، پاکی دل را یک مصلحت برای حکم حجاب می‌داند. آیت‌الله جوادی آملی نیز حجاب را فضیلتی معنوی می‌داند. ازاین‌رو، مصلحت نهفته در حجاب، با عفاف به‌ویژه عفت در نگاه، رفتار، و گفتار به کمال می‌رسد.

ارتباط میان پوشش و قداست زنان باایمان، حقیقی است؛ به‌موجب قاعده تعامل روح با عمل، حجاب سـبب تـعالی و تـکامل روح زنان عفیف و باایمان شده و نور و زیبایی آن در آخرت به‌صورت روح و ریحان و بهشت، تجلی می‌یابد. ازاین‌رو، پوشش اهل بهشت، «لباس تقوا» است؛ لباسی که تاروپود آن را خود بافته‌اند و در بهشت بر تن می‌کنند. تقلیل فلسفه حجاب به مسائل جنسی با جایگاه قدسی زن مؤمن ناسازگار است و در رفتارهای عبادی چون نماز و طواف فاقد توجیه است زیرا زنان در آن حالت، حتی در غیاب نامحرمان نیز مکلف به رعایت حجاب‌اند.

تعبد و اطاعت

پذیرش احکام شرعی چون رعایت حجاب، نشانه، عبودیت و فروتنی در برابر خدای حکیم است. خدا به مصالح و حقیقت امور آگاه است و عقل سلیم اقتضا می‌کند انسان تابع اوامر و نواهی الهی باشد. زن با پذیرش حجاب، بندگی و اطاعت از فرمان‌های الهی را برمی‌گزیند و آن عمل را در راستای تکامل خویش قرار می‌دهد.

تعبد، برخلاف تقلید کورکورانه، جنبه‌ای عقلانی دارد؛ زیرا نظام تشریع الهی بر مبنای حکمت استوار است، حتی اگر وجه حکمت آن بر ما پوشیده باشد. پذیرش حجاب نیز به‌عنوان مصداقی از اطاعت الهی به توجیه فردی و اجتماعی دیگری نیاز ندارد و حتی تکیه آن بر تعبد شرعی، مؤثرتر از تأکید بر حکمت‌ها است؛ زیرا این حکمت‌ها علت واقعی نیستند و فقط در توجیه و ترویج حجاب مفید هستند. همچنین تمرکز صرف بر فلسفه‌های مشهور حجاب، مانند استحکام خانواده و استواری جامعه می‌تواند به برداشت‌های نادرست بینجامد؛ درحالی‌که با تأکید بر تعبد، زنان محجبه به‌جای حس کالای جنسی بودن، حس بندگی و اطاعت از خدا خواهند داشت.

فلسفه حجاب در رابطه انسان با خود

گرایش به حجاب در فرهنگ اسلامی، امری فطری به شمار می‌آید؛ زیرا حجاب یکی از عواملی است که شخصیت انسان را تضمین می‌کند. به همین علت، پوشیدگی از سنن قدیمی تمدن‌های بشری بوده و در همه ادیان الهی نیز سابقه دارد. آیت‌الله جوادی آملی، حجاب را «حق‌الله» می‌داند که فراتر از انتخاب فردی بوده و زن یا مرد، حق ترک یا نادیده گرفتن آن را ندارد. از این منظر، حجاب مایه ارزشمندی انسان نزد پروردگار بوده و یک ارزش پایدار و همیشگی است که ریشه در سرشت بشر دارد و مخصوص برخی جوامع نیست.

حیا

«حیا» حالتی از شرم و نیروی بازدارنده انسان در خلوت و حضور دیگران است. حجاب به‌عنوان نمود حیا در برابر نامحرم، ریشه در فطرت آدمی دارد و به‌ویژه گرایش زنان به پوشش، ناشی از حیای فطری است. قرآن در داستان آدم و حوا، با اشاره به تلاش آنها در پوشاندن بدن خویش با برگ‌ها، فطری بودن تمایل به پوشش را تأیید می‌کند. احساس شرم و اقدام به پوشاندن بدن حتی در حالت تنهایی، نشان می‌دهد که پوشش نه محصول تمدن، بلکه امری سرشتی است.

برخی گزاره‌های دیگر قرآنی مانند بستن درب‌ها و پوشاندن بت توسط زن عزیز مصر، راه رفتن با شرم و حیای دختر شعیب نزد موسی و فاصله گرفتن حضرت مریم از مردم، نیز نشان می‌دهد که زنان، به‌صورت فطری، تمایل دارند بدن خود را در برابر نامحرم بپوشانند و از برهنگی احساس اضطراب می‌کنند. حیا همواره ملازم حجاب است و با فطری بودن حیا، حجاب نیز به‌صورت فطری بروز می‌یابد.

عفاف

عفاف، فضیلتی اخلاقی و به‌معنای رعایت حد اعتدال در شهوت و خویشتن‌داری در برابر تمایلات افراطی جنسی است. آموزه‌های دینی، حجاب را تجسم بیرونی عفاف معرفی کرده‌اند. در فرهنگ اسلامی، فرد عفیف محجوب و فرد محجوب عفیف و دارای فضیلت اخلاقی تلقی می‌شود. از این منظر، حجاب و عفاف، هر یک بر پیدایی و تداوم دیگری، اثرگذار است.

بر اساس پژوهش‌ها، بین احساس پوشیدگی و سلامت روان رابطه‌ای مثبت و معنادار وجود دارد و با افزایش احساس پوشیدگی، سلامت روان افزایش می‌یابد. عفاف و پوشیدگی، زنان را از تحقیر شدن حفظ کرده و موجب کاهش اضطراب و افزایش رضایت درونی آنان می‌شود و آنها را از تبدیل‌شدن به ابزار ارضای شهوت دیگران حفظ می‌کند.

مرتضی مطهری بر این باور است که حیا، عفاف و حجاب، تدبیری است که زن برای گران‌بها کردن خود و حفظ موقعیتش در برابر مردان به کار می‌برد. به همین جهت پوشش زنان به‌عنوان نماد حیا و عفت، موجب ارتقای مقبولیت و محبوبیت زن در جامعه می‌شود.

غیرت

غیرت، به‌معنای برانگیختگی در دفاع از امور ارزشمند از مقوله جنسی و ناموسی، ریشه‌ای فطری دارد و بر حجاب نیز اثرگذار است. مطلوبیت غیرت در چارچوب اسلام، محدود به جنس خاصی نیست و بازدارندگی آن سبب می‌شود مرد و زن از ارتکاب اعمال ناسازگار با آن پرهیز کنند. در همین چارچوب، زنان غیرتمند همواره مراقب نگاه، گفتار، رفتار، اندام، زینت، آرایش و لباس خود هستند.

حمایت از آبرو و حیثیت، نیاز فطری هر انسان است و هرگونه تماس بدنی، یا نگاه نامطلوب، نقض آن حیثیت و حریم دانسته می‌شود؛ این نیاز فطری، بیش از هر چیز با رعایت حجاب توسط زنان تأمین می‌شود. فلسفۀ این حریم‌گیری‌ها در آیات قرآن با تعبیرهایی چون «خَیْر» (بهتر)، «أَزْکی» (پاکیزه‌تر) و «أَطْهَر» (پاک‌تر) گوشزد شده است.

فلسفه حجاب در رابطه انسان با دیگران

انسان به‌طور فطری گرایش به زندگی اجتماعی دارد و نخستین نمود آن در تشکیل خانواده بر پایه غریزه جنسی آشکار می‌شود. در آیه ۳۱ سوره نور، زنان مؤمن به حفظ حریم جنسیتی و پوشاندن زینت‌ها توصیه‌شده‌اند؛ اصلی که استحکام خانواده را در جامعه به همراه دارد.

به باور مرتضی مطهری، اساسی‌ترین فلسفۀ پوشش اسلامی، تفکیک حریم خانواده از فضای اجتماع و اختصاص یافتن انواع لذت‌های جنسی به محیط خانواده است. برخلاف نظام غربی که کار و فعالیت را با لذت‌جویی‌های جنسی درهم می‌آمیزد. او بر این باور است که رویکرد اسلام، سلامت روانی جامعه، تحکیم بنیان خانواده، تمرکز بر فعالیت‌های سازنده و ارتقای منزلت حقیقی زن در اجتماع را به همراه دارد.

اسلام برای زن پوشش و حجاب را مقرر کرده است چون برای او حرمت قائل است و خودآرایی او را در جامعه نمی‌پذیرد؛ زیرا مشتریان آن غالباً افراد بی‌قید و هرزه‌اند، نه انسان‌های شریف و پاک‌سرشت. بر اساس آیۀ ۵۹ سورۀ احزاب، توصیه به پوشش کامل برای آن است که زنان شناخته شوند و از مزاحمت‌ها در امان بمانند. بدین‌سان، حجاب ابزاری در خدمت زن است تا جایگاه اجتماعی، احترام و شخصیت خویش را استحکام بخشد. این در حالی است که پیش از اسلام، بی‌حجابی به‌عنوان نماد بی‌ارزشی زن، رواج داشت.

گرچه تمرکز بر بدن زنان ریشه در جذابیت‌های ظاهری آنان دارد؛ اما تمایل آن‌ها به خودآرایی و گسترش صنعت مد و رسانه این روند را تشدید کرده و زیبایی ظاهری را به شاخص اصلی هویت زنانه تبدیل کرده است. پیامد این روند شکل‌گیری نگاه جنسیتی به زنان در جامعه است. رعایت حجاب، توجه‌ها را از بدن زن به شخصیت او معطوف می‌کند و از تنزل جایگاه زن به سطح یک محرک حسی صرف، پیشگیری می‌کند.

آیت‌الله مصباح یزدی معتقد است بسیاری از نهضت‌های مدعی دفاع از حقوق زن در جوامع غربی، در عمل زنان را ابزاری در خدمت مردان هوس‌ران، سرمایه‌داران سودجو و سیاست‌مداران قدرت‌طلب کرده‌اند که در تقابل با آن، زمینه بازگشت به «نظام حقوق زن در اسلام» فراهم شده است. شواهد نیز نشان می‌دهد که این رویکرد در سال‌های اخیر موجب گرایش زنان غربی، به‌ویژه برخی چهره‌های شاخص همچون بازیگران، خوانندگان و مدل‌ها، به انتخاب حجاب اسلامی شده است. حجاب از حیث اجتماعی، محدودیت نیست، بلکه مصونیتی است که محصولش سلامت، بهداشت، آرامش خانواده و امنیت جامعه خواهد بود

منابع

• قرآن کریم.
• اسحاقی، سیدحسین، «نقش غیرت در سلامت فرد و اجتماع»، رواق اندیشه، شماره ۳۷، ۱۳۸۳ش.
• بهروزی لک، غلام‌رضا، «ماهیت استرشادی فطری حیات اجتماعی در حکمت متعالیه»، سیاست متعالیه، شماره ۱۷، ۱۳۹۶ش.
• تابعی، محمدعلی و اکبری بورنگ، محمد، «سیمای حجاب و فواید آن در عقل و نقل»، بانوان شیعه، شماره ۱۰، ۱۳۸۵ش.
• جعفری، محمد، «مسئله تعبد و چالش‌های فرارو»، قبسات، شماره ۱۰۰، ۱۴۰۰ش.
• جوادی آملی، عبدالله، زن در آیینه جلال و جمال، ویراستار: محمود لطیفی، قم، إسراء، ۱۳۷۷ش.
• دهقان جلال و جمال ، رحیم، «دوگانگیِ ارزش ـ ادب در مسئله پوشش زن؛ سنجشی واقع‌گرایانه»، زن و جامعه، شماره ۳، ۱۳۹۷ش.
• ذوالفقاری، فرشته و دیگران، «تبیین فلسفی نسبت میان حیا و حجاب و دلالت‌های تربیتی آن در تربیت اسلامی»، تربیت اسلامی، شماره ۴۵، ۱۴۰۲ش.
• رجبی، عباس، «حیا و خودآرایی و نقش آن‌ها در سلامت روانی زن»، نشریه معرفت، شماره ۸۷، ۱۳۸۳ش.
• رودگر، نرجس و قاسمی، زهرا، «هنجارشناسی غیرت جنسی در اسلام از منظر روایات»، مطالعات اسلامی زنان و خانواده، شماره ۲، ۱۳۹۴ش.
• رهنما، اکبر و دیگران، «بررسی مفهوم حجاب در متون اسلامی، جایگاه آثار و جلوه‌های تربیتی آن»، پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره ۲۲، ۱۳۹۴ش.
• زروندی، نفیسه، «بررسی تطبیقی حجاب در اقوام و ادیان الهی»، فصلنامه مطالعات فرهنگی دفاعی زنان، شماره ۱۰ و ۱۱، ۱۳۸۶ش.
• سالاری‌فر، محمدرضا، «مبانی روان‌شناختی حجاب و عفاف با تأکید بر متون اسلامی»، مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره ۲۱، ۱۳۹۶ش.
• سجادی، سید ابراهیم، «قرآن و فلسفه حجاب»، پژوهش‌های قرآنی، شماره ۵۱ و ۵۲، ۱۳۸۶ش.
• شجریان، مهدی، «تبیین و تحلیل مرزهای حجاب و عفاف»، اخلاق پژوهی، شماره ۳، ۱۴۰۱ش.
• شجریان، مهدی، «درآمدی بر مبانی خداشناسی عدالت جنسیتی بر پایه حکمت متعالیه»، پژوهش‌های اسلامی زن و خانواده، شماره ۳، ۱۳۹۹ش.
• شجریان، مهدی، «فلسفه‌های حجاب و عدالت جنسیتی»، اسلام و مطالعات اجتماعی، شماره ۱، ۱۴۰۱ش.
• صفرزاده، سحر، «نقش حجاب زنان در سلامت روانی اجتماع و راهکارهای مقابله‌ای با فرهنگ بدحجابی»، فصلنامه روان‌شناسی فرهنگی زن، شماره ۲، ۱۳۸۸ش.
• طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، ترجمه سید محمدباقر موسوی، قم، ۱۳۷۴ش.
• عابدینی، احمد، «سیری در آیات حجاب»، مجله فقه، شماره ۲۳، ۱۳۷۹ش.
• عارف، علی‌اکبر و دیگران، «نقش حجاب مصونیت‌ساز و غیرت دینی بر آرامش روانی جامعه و تحکیم بنیان خانواده»، معرفت و بصیرت اسلامی، شماره ۷، ۱۴۰۴ش.
• عزیزی، حاتمه و دیگران، «بازخوانی اصول انسان‌شناسی علامه طباطبایی پیرامون خانواده»، دو فصلنامه الهیات قرآنی، شماره ۱۱، ۱۳۹۷ش.
• عظیمیان، مریم و بهشتی، سعید، «بررسی فلسفه و قلمرو حجاب در اسلام و آثار تربیتی آن»، تربیت اسلامی، شماره ۸، ۱۳۸۸ش.
• غیرتمند، سعید و دیگران، «آثار فردی و اجتماعی حجاب و نقش آن در امنیت اجتماعی زنان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره ۴، ۱۳۹۳ش.
• فقیهی، علی‌نقی، تربیت جنسی: مبانی، اصول و روش‌ها از منظر قرآن و حدیث، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۷ش.
• قاضی‌زاده، کاظم و احمدی سلمانی، سیدعلی، «عفاف در قرآن و نگاهی به روایات»، مطالعات راهبردی زنان، شماره ۳۶، ۱۳۸۶ش.
• کاظم‌پور، الهام و دیگران، «بررسی تحلیلی حجاب از دیدگاه ادیان سامی»، زن و مطالعات خانواده، شماره ۳۸، ۱۳۹۷ش.
• کاظمی، علی، «گرایش بانوان غربی به پوشش اسلامی»، تبلیغ و خانواده، شماره ۲، ۱۴۰۲ش.
• کرمی جعفرلو، ملیحه و امامی، مرتضی، «رابطه حجاب با جایگاه معنوی زنان مسلمان از دیدگاه قرآن و حدیث»، نشریه معرفت، شماره ۲۸۰، ۱۴۰۰ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، صدرا، قم، ۱۳۹۰ش.
• مهدی‌زاده، حسین، حجاب‌شناسی: چالش‌ها و کاوش‌های جدید، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، ۱۳۸۱ش.
• ناصح، علی‌احمد و معارف، زهرا، «سنجه‌های عقل و نقل در مسئله حجاب با محوریت تقوی»، عقل و دین، شماره ۱۹، ۱۳۹۷ش.
• هاشمی، سیدحسین، «رابطه حجاب و عفاف»، پژوهش‌های قرآنی، شماره ۵۱ و ۵۲، ۱۳۸۶ش.