غض بصر

غض بصر؛ دستور قرآن به زنان و مردان برای پرهیز از نگاه آلوده به جنس مخالف.

غض بصر یکی از دستورات مهم قرآن است که تأثیر بسزایی در شیوۀ ارتباط زنان و مردان و حضور زنان در جامعه دارد. همچنین غض بصر شیوۀ عفت‌ورزی در حوزۀ نگاه به جنس مخالف را برای زنان و مردان مؤمن مشخص می‌کند.

غض بصر در قرآن

در آیات 30 و 31 سورۀ نور به غض بصر اشاره شده است. در این آیات مردان و زنان مؤمن از نگاه‌های ناروا به یکدیگر منع شده‌اند.

دیدگاه مفسران دربارۀ «غض بصر»

دیدگاه اول

برخی از متفکران مانند ابوالفتوح رازی (480-552ق) از مفسران سابق و علامه طباطبایی (1281-1360ش) از مفسران متأخر، با توجه به آیات سورۀ نور «غض بصر» را به معنای «نگاه نکردن و چشم بستن» تفسیر کرده‌اند. به عقیدۀ علامه طباطبایی خدای متعال به جای نهی از چشم‌چرانی نسبت به نامحرمان به شکل ایجابی امر به پوشاندن چشم‌ها کرده است که این امر مستلزم نهی آن نیز می‌شود.

دیدگاه دوم

گروه دیگری از مفسران مراد از «غض بصر» را «کم کردن نگاه» و خیره نشدن دانسته‌اند. عالمانی مانند راغب اصفهانی (396-401ق)، طبرسی (468-548ق) و طریحی (979-1085ق) به این معنا اشاره کرده‌اند. شهید مطهری (1298-1358ش) نیز در کتاب مسئلۀ حجاب مراد از غض بصر را کاهش نگاه دانسته است. مطهری نگاه را به دو دستۀ «استقلالی» و «آلی» تقسیم می‌کند. «نگاه استقلالی» یعنی خوب تماشا کردن و ورانداز کردن آن برای ارزیابی، اما «نگاه آلی» یعنی نگاهی که به‌عنوان مقدمه و ابزار سخن گفتن است. امر الهی به زنان و مردان مؤمن، پرهیز از نگاه استقلالی است نه نگاه آلی؛ از نگاهی که هدفش صرفاً تماشا کردن و لذت بصری بردن و چشم‌چرانی است باید اجتناب کرد. از آیه ممنوعیت نگاه عادی که هنگام مخاطبه و گفتگو صورت می‌گیرد و صرفاً جنبۀ آلی دارد، استفاده نمی‌شود. اگرچه نگاه به غیر از وجه و کفّین نامحرم (صورت و دست‌ها از مچ به پایین) به‌صورت مطلق حرام است.

دیدگاه سوم

عده‌ای از فقهای معاصر، غض بصر را به‌معنی «پایین انداختن چشم» معنی کرده‌اند و آن را «کنایه» از «نگاه نکردن» دانسته‌اند. ایشان برای تأیید نظریۀ خود به روایاتی استناد می‌کنند که برای بیان حرمت نگاه از تعبیر غض بصر استفاده کرده‌اند و بیان می‌کنند که در اکثر کتاب‌های لغت دو معنی برای غض بیان کرده‌اند، یکی به‌معنی خفض (پایین افکندن) و دیگر به‌معنی نقصان (کم کردن) است و بنابر هرکدام از این دو معنی، غض عین می‌تواند کنایه از «نگاه نکردن» به طرف مقابل باشد؛ زیرا بنا بر معنای اول با زیر افکندن نگاه، طرف مقابل دیده نمی‌شود و بنا بر معنای دوم نیز مراد از ناقص کردن عین، «ناقص کردن آن از نگاه» به طرف مقابل است که این امر به «نگاه نکردن» می‌انجامد.

دیدگاه چهارم

آیت‌الله خویی (1278-1371ش) غض بصر را کنایه از عدم بهرۀ جنسی از زنان نامحرم تفسیر کرده‌ است. از نظر او آیه 31 سورۀ نور به‌دنبال نهی از لذت‌جویی از جنس مخالف است که بر اساس آن تمام موارد بهرۀ جنسی از زنان نامحرم ازجمله نگاه التذاذی که یکی از مصادیق بهره‌گیری جنسی به شمار می‌آید، نهی شده است.

غض بصر در روایات

در روایتی به نقل از امام باقر در شأن نزول آیۀ 30 سورۀ نور چنین آمده است؛ روزی جوانی از انصار در مدینه از کنار زنی از اعراب عبور کرد که مقنعه‌اش را پشت گوش‌هایش گذاشته بود و صورت و جلوی موهایش مشخص بود. جوان آن‌چنان خیرۀ زن شد که متوجه مانع دیوار نشد و صورت وی در اثر برخورد با مانع آسیب دید و خون جاری شد. خدمت پیامبر رفت و ماجرا را نقل کرد. جبرئیل حاضر شد و آیات شریفه سورۀ نور و توصیه به غض بصر در مواجهه با نامحرم نازل شد. امام علی به نقل از پیامبر اسلام فقط نظر اول به نامحرم را حلال دانسته و نگاه مکرر و پیاپی به نامحرم را نهی می‌کند.او همچنین غض بصر از نامحرم را بهترین ابزار برای کنترل و ترک شهوات معرفی می‌کند.رسول خدا نظر به نامحرم را یکی از تیرهای زهرآلود شیطان می‌داند، هرکس از ترس خدا آن را ترک کند، خداوند ایمانی به او عطا می‌کند که شیرینی آن را در دل خویش بیابد.

محدودۀ غض بصر

مفسران و فقها محدوده‌های متفاوتی را به‌عنوان غض بصر بیان کرده‌اند:

- برخی محدودۀ غض بصر را بدن غیر هم‌جنس و عورت هم‌جنس دانسته‌اند که بر اساس این دیدگاه مطلق نگاه به جنس مخالف و عورت هم‌جنس ممنوع است.

- بعضی بر این باورند که محدودۀ غض بصر در آیه بیان نشده است و با توجه به سنت باید جزئیات مبهم آیه تبیین شود.

- برخی دیگر بر این عقیده‌اند که مبنای تشخیص مصداق و جزئیات آیه عرف است و از هر آنچه پوشاندن آن واجب است باید در نگاه پرهیز کرد. بر مبنای این ملازمۀ عرفی هرچه پوشاندن آن واجب است نگاه کردن به آن حرام است.

- نظر دیگر این است که متعلق غض بصر فقط چهرۀ نامحرم است. این گروه که غض بصر را به معنای کاهش نگاه و پرهیز از چشم‌چرانی می‌دانند، نگاه به غیر صورت را حتی با غض بصر جایز نمی‌دانند.

فلسفۀ غض بصر

کیفیت نگاه انسان تأثیر عمیقی بر روح و روان او می‌گذارد. چنانچه امام علی دل انسان را مصحف و کتاب دیده می‌داند. کیفیت نگاه به نامحرم پیامدهای فردی و اجتماعی به دنبال خواهد داشت. از منظر صاحب‌نظران، دستور اسلام به غض بصر در ارتباط با نامحرم موجب فواید ذیل می‌شود: - اجتناب از بیماری چشم چرانی؛ امروزه از لحاظ روانشناسی چشم‌چرانی یک بیماری روانی است که لازم است درمان شود. - آرامش روحی و روانی انسان؛ کنترل تقاضای نامحدود انسان در زمینه امور شهوانی زمینه‌ساز آرامش روحی و روانی در انسان است. - رشد و تکامل عقل؛ مدیریت نگاه و تعدیل غرایز جنسی بستری برای کمال و رشد قوۀ عاقلۀ انسان محسوب می‌شود. - تحکیم نظام خانواده؛ عدم چشم‌چرانی و کنترل نگاه به نامحرم مانع التهاب جنسی، تنوع‌طلبی و تزلزل در کانون خانواده می‌شود. - استواری اجتماع؛ کنترل نگاه به نامحرم سبب کنترل مسائل و التهابات جنسی در جامعه و کاهش آمار فساد و جنایات اجتماعی خواهد شد.

منابع

• ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا (ع)، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
• تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، چاپ دوم، 1410ق.
• حسینی، جواد، «پیامدهای نگاه به نامحرم»، نشریۀ پاسدار اسلام، شمارۀ 13، 1387ش.
• سروش، محمد، «نگاه، نگاهی دوباره 3 محدودۀ مجاز نگاه»، قم، پیام زن، شمارۀ 97، 1379ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374ش.
• کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
• قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، 1412ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، لبنان، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403ق.
• نیلچی‌زاده، فروغ، «رویکردى قرآنى به گونه‌ها و مدل‌هاى برتر و نازل حجاب»، بانوان شیعه، شمارۀ دهم، 1388ش.
• هاشمی، حسین، «رابطۀ حجاب و عفاف»، قم، پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 51 و 52، 1386ش.