لباس زنان کرد کرمانشاه؛ تن‌پوش زنان کرد ایران در منطقۀ کرمانشاه.
پوشاک زنان کرمانشاهی از اجزای مختلفی تشکیل شده و دارای ویژگی‌هایی چون بلندی، سادگی، قدمت، پوشیدگی و استفاده از رنگ‌های شاد متناسب با طبیعت چهار فصل است. جلزقه، از پوشش‌های محلی و مورد علاقۀ زنان کرمانشاهی است که به سایر مناطق کردنشین نیز فرستاده می‌شود.
تاریخچۀ پوشاک زنان کرمانشاه
تاریخچۀ لباس کردی کرمانشاه، ریشه در دورۀ مادها و ایران باستان دارد. کتیبه‌ها و سنگ‌نوشته‌های به جا مانده از قرن‌های گذشته، تصاویری از زنان و مردان کرد را با لباس‌های محلی نشان می‌دهد. بخشی از این تصاویر، نشان از لباس‌های محلی اهالی کرمانشاه دارد. با وجود تغییرات زیادی که در فرهنگ کردهای کرمانشاه به وجود آمده، اما لباس محلی این منطقه، همچنان از رونق چشمگیری برخوردار است؛ مردمان این خطه، علاقۀ زیادی به حفظ و نگهداری پوشش‌های محلی خود دارند که لباسی کاملاً پوشیده، با رنگ‌های متنوع است.[۱]
رنگ و نقش در لباس زنان کرمانشاه
در لباس‌های کرمانشاهی، به‌ندرت از پارچه‌های تیره‌رنگ استفاده می‌شود؛ به‌طوری‌که در مراسم‌های عزاداری، پوشیدن لباس‌های مشکی‌رنگ، رایج نیست و افراد با لباس‌های محلی در مراسم، حاضر می‌شوند. در عروسی‌ها هم زنان، لباس‌های محلی با رنگ‌های شاد و متنوع می‌پوشند. لباس عروس نیز، در طرح‌های مختلف و با رنگ‌های سفید و صورتی تهیه می‌شود. تنوع طرح و رنگ در لباس کرمانشاهی نشان از نزدیکی آن به گل و سبزۀ طبیعت دارد؛ رنگ و طرح به‌کار رفته در این لباس انعکاسی از زیبایی‌های طبیعت است.[۲] تنوع نقوش از دیگر ویژگی‌های لباس زنان کرمانشاهی است. این نقش‌ها شامل نقش‌مایه‌های گیاهی، اسلیمی، تجریدی و ختایی و همچنین نقوش جانوری و هندسی است که این نقوش، جزء نقش‌مایه‌های نمادین این خطه به شمار می‌رود.[۳]
هویت و اصالت در لباس کرمانشاهی
لباس زنان این منطقه، به کراس، «کُرواس»، «شِو» و «بشُوی» معروف است. زنان و مردان در خود کرمانشاه از لباس‌های محلی استفاده نمی‌کنند و فقط در جشن‌ها و شادی‌ها، آن را به تن می‌کنند؛ اما در شهرهایی چون پاوه، روانسر، ثلاث باباجانی و جوانرود، استفاده از لباس محلی همچون گذشته رونق دارد و مردم این شهرها با پوشش محلی در شهر یا حتی در مراسم‌های رسمی و محل کار، ظاهر می‌شوند. زنان کرمانشاهی از لباس‌های بلند و رنگارنگ که تمام بدن را می‌پوشاند، استفاده می‌کنند.[۴] آنان در گذشته، خودشان پارچۀ مورد نیاز برای دوخت لباس را تهیه می‌کردند و می‌دوختند؛[۵] تنها لباس دست‌دوز در غرب کشور، لباس کرمانشاهی است که با پشم ریسیده دوخته می‌شود.[۶] گیوه‌هایی با رنگ‌های قرمز، نارنجی و زرد، پیراهن‌هایی که با منجوق، ملیله و گلدوزی تزیین شده‌اند و طرح و رنگ به‌کار رفته در لباس‌ها، ابهت و زیبایی خاصی را به لباس زنان این منطقه می‌دهد که نباید تحت تأثیر فرهنگ غیر بومی واقع شود.[۷]
تأثیر اقلیمی بر لباس زنان کرد
لباس زنان کرمانشاهی در نقاط مختلف استان، با توجه به موقعیت جغرافیایی از نظر دوخت و دوز متفاوت است.[۸] از آنجا که استان کرمانشاه بین دو استان کردنشین دیگر، یعنی ایلام و کردستان قرار دارد، لباس‌های محلی این منطقه نیز به دو صورت دیده می‌شود. نوع اول لباس زنان شبیه لباس سنندجی است که کراسی بلند تا روی پا به‌همراه جلیقه‌ای به‌نام که‌وا می‌پوشند. نوع دوم، به لباس ایلامی‌ها شباهت دارد. آنان پیراهنی کوتاه تا وسط ساق پا به‌همراه جوراب مشکی ساق‌بلندی می‌پوشند. این نوع پیراهن از کمر به پایین چین می‌خورد؛ اما کراس فاقد چین است. روی پیراهن نیز جلیقه‌ای نواردوزی شده که قدی تا بالای کمر دارد و گشادتر از جلیقۀ سنندجی است، به تن می‌کنند. مردم کرمانشاه در چهار شهر پاوه، جوانرود، روانسر و نوسود، لباس‌های کاملاً سنندجی و در شهرهای کرمانشاه، صحنه، سراب و کنگاور، لباس‌های لکی و ایلامی می‌پوشند.[۹]
نقش زنان کرمانشاه در سبک پوشش خانواده
زنان کرد، مادرانی با‌عاطفه، فداکار و صبور هستند. فرهنگ‌سازی در جامعۀ کردنشین برعهدۀ خانواده‌ها است؛ درنتیجه مادران در ساخت ذهنیت فرهنگی کودکان نقش مهمی دارند. این فرهنگ‌ها شامل: دین، زبان، آداب و رسوم غذا خوردن، سوارکاری و تیراندازی، لباس پوشیدن، بافندگی و آشپزی است.[۱۰]
اجزای لباس محلی زنان کرمانشاهی
این لباس اجزای مختلفی دارد که در نقاط مختلف استان، کم و زیاد می‌شود و یا تغییرات جزئی از نظر دوخت در آنها به‌وجود می‌آید؛ اما در مجموع لباس محلی کرمانشاه عبارت است از پیراهن: پیراهن زنان کرمانشاهی بلند و گشاد است و معمولاً از پارچه‌های گلدار تهیه می‌شود. گاهی نیز زنان پیراهن‌های خود را از مخمل‌های رنگارنگ انتخاب می‌کنند. برش این پیراهن، بسیار ساده است و یقه‌ای به‌شکل هفت دارد. این پیراهن، اکثراً بدون آستین تهیه می‌شود؛ اما مدل آستین‌دار آن دارای مچی است که دکمه‌ای روی آن تعبیه شده است.[۱۱]
زیرپوش
زیرپوش زنان این منطقه، ساده و بلند و از نوع چلوار است که تا پشت پا می‌رسد. این زیرپوش، آستینی ساده دارد که در قسمت مچ با دکمه بسته می‌شود. یقه آن نیز گرد است و با دکمه بسته می‌شود.[۱۲]
جلیقه
پوششی است بی‌آستین، تا ناحیۀ کمر، دارای آستر یا لفاف که از مخمل‌های رنگارنگ تهیه می‌شود. یقۀ این جلیقه، سه‌گوش و گاهی نیز دارای برگردان است. در دو طرف جلیقه، دو جیب کوتاه نصب می‌شود که این جیب‌ها با حلقۀ آستین‌ها، قسمت جلو و پایین جلیقه به پهنای سه انگشت یراق‌دوزی و نواردوزی شده است. زنان کرد روی این تزیینات، سکه‌ها و زیورهای زیادی نصب می‌کنند. جلیقه، از پوشاک بسیار مجلل، بومی و مورد علاقۀ زنان کرمانشاهی است؛ چرا که علاوه بر رنگ و تزیین، به زنان امکان استفاده از زیورهای مختلف را می‌دهد. این نوع جلیقه به سایر نواحی کردنشین نیز فرستاده می‌شود.[۱۳] در اصطلاح محلی به این جلیقه، «جلزقه» می‌گویند.[۱۴]
نیم‌تنه (یل)
بالاپوشی است آستین‌دار تا ناحیۀ کمر، دارای یقۀ برگردان که از مخمل سیاه تهیه می‌شود و به نام‌های «که‌وا»، «زبون»، «اَزوون» یا کمرچین معروف است.[۱۵] کناره‌های این یل با یراق و نوارهای رنگی تزیین شده و برخلاف جلیقه فاقد سکه‌دوزی است.[۱۶] دم آستین‌های این نیم‌تنه ممکن است ساده یا دارای سمبوسه‌های کوتاه باشد؛ اما عموماً بدون سمبوسه تهیه می‌شود و لبۀ آن، چاکی کوتاه دارد که برخی قسمت‌های آن را برای تزیین، چرخ‌دوزی می‌کنند.[۱۷]
قبا
مانند پیراهن زنان، تمام‌قد و بلند است و تا پشت پا می‌رسد. پارچۀ قبا از جنس مخمل است و آستری از جنس پارچۀ گلدار دارد. قسمت جلوی قبا، از بالا تا روی سینه به هم می‌رسند؛ ولی از زیر سینه تا پایین دامن از هم باز است و فقط در قسمت پهلوها پوشیده است و لبه‌های آن را سکه‌ها و زیورهایی آویزان می‌کنند. در اصطلاح محلی به این قبا «قِوا» یا «کوتر» می‌گویند.[۱۸]
روپوش
چادری ابریشمی، به‌رنگ مشکی است که قدی به‌طول دو متر و پهنای کمتر دارد. این چادر از قد پوشیده می‌شود و دو گوشۀ بالایی آن را به جلو می‌آورند و روی سینه گره می‌زنند.[۱۹]
شلوار
شلوار زنان این ناحیه، به شِوال جافی معروف است که در قسمت مچ پا با دکمه‌ای بسته می‌شود. جافی، شلواری است مانند شلوار مردان که زنان کردی مخصوصاً زنان روستایی هنگام کار آن را می‌پوشند. در سایر مواقع نیز، زنان شلواری گشاد از جنس حریر به‌تن می‌کنند. این شلوار دارای دو ساق و یک میان‌ساق پهن به‌شکل چهارگوش دارد. در قسمت کمر و دمپای شلوار، لیفه‌ای دوخته شده که با بندی جمع می‌شود و به اندازۀ کمر یا مچ پا در می‌آید. از لیفۀ کمر تا بیست سانت پایین‌تر از شلوار، پارچۀ سفید رنگی دوخته می‌شود. ساق‌های شلوار نیز از پارچه‌های ساتن و گاهی گلدار تهیه می‌شود. به لباس‌های زیر کوتاه‌تر، «ژِر-شوال» یا «شُوال-کُل» می‌گویند.[۲۰] در اوایل قرن سیزده، در شهر کرمانشاه، زنان شلوارهای آزادی می‌پوشیدند و لباس‌های خود را با نخ به شلوار وصل می‌کردند.[۲۱]
شال
دختران کرمانشاهی به‌هنگام بیرون رفتن از خانه، شالی ابریشمی به رنگ سیاه و به‌شکل مستطیل (ماشته) روی شانه‌هایشان می‌اندازند و زیر گلو، گره می‌زنند. این شال، از بخش لازم لباس روزانه این ناحیه، به شمار نمی‌رود.[۲۲]
سرپوش زنان کرمانشاه
معروف‌ترین سرپوش در استان کرمانشاه، متعلق به شهرهای کلهر، سنجانی و گوران است[۲۳] که روی یک کلاه نیم‌کره‌ای که به آن «کِلاو»، «کُلو» یا «کِلو» گفته می‌شود، قرار می‌گیرد. سرپوش دخترها و زنان جوان‌تر به رنگ‌های روشن است و اطراف آن حاشیه‌دوزی شده است. زنان مسن‌تر نیز سرپوشی به رنگ‌های تیره که از جنس مخمل و ساده است، روی سر می‌گذارند. هر دو نوع این سرپوش‌ها، زنجیری از سکه‌های نقره‌ای دارند که در یک طرف کلاه نصب می‌کنند. با عبور دادن زنجیر از زیر چانه آن را به قلاب سمت دیگر سربند متصل می‌کنند.[۲۴] بستن سرپوش به زنان ابهت خاصی می‌دهد. آنان زیر سرپوش، کلاهی عرق‌گیر که با مهره‌های رنگی، سکه و سایر زیورآلات تزیین می‌کنند، روی سر می‌گذارند.[۲۵] سرپوش زنان کرد کرمانشاه پرپشت است که از چندین دستمال کلاغه‌ای ریشه‌دار تشکیل شده است. دختران و نوعروسان گاهی به‌جای سرپوش از کلاهک یا عرقچین منجوق‌دوزی شده استفاده می‌کنند.[۲۶] سرپوش بانوان از سه نوع «کت»، «گلونی» و «سرون» تشکیل می‌شود که زنان و دختران بر اساس سن و جایگاه از آنها استفاده می‌کنند. برای مثال گلونی به‌خاطر وجود رنگ‌های شاد مخصوص دختران جوان است.[۲۷] زنان متأهل موهای خود را می‌بافند و آن را روی کلاه حلقه می‌کنند و یک‌سری موهای خود را در اطراف صورت رها می‌کنند یا آن که پشت سر برده و روی شانه‌ها می‌ریزند. روی پیشانی نیز پارچۀ مستطیل‌شکل از جنس ابریشم را به‌عنوان پیشانی‌بند قرار می‌دهند و دو طرف آن را از پشت گره می‌زنند، سپس آن را به جلوی سر آورده و مجدداً روی پیشانی گره می‌زنند. زنان روی این پیشانی‌بند، دستمالی بلند، رنگی (گلونی) و منگوله‌داری دور سر از راست به چپ می‌پیچند؛ به‌طوری‌که منگوله‌ها، گرد تا گرد روسری آویزان شود. در برخی از نواحی کرمانشاه، زنان از دستمال دیگری به‌نام «مشکی» یا «بومیه» نیز استفاده می‌کنند.[۲۸]
قدمت لباس کرمانشاهی
لباس محلی از جنس نمد، قدیمی‌ترین لباس کرمانشاهی است که قدمت آن به چند هزار سال پیش برمی‌گردد. پوشش نمدی در گذشته، به گونه‌های مختلفی استفاده می‌شده و این لباس محلی، قدیمی‌ترین لباس در میان مناطق عشایری به‌شمار می‌رود که از انواع «کرک»، «فرجی» و «کله‌بان» تشکیل شده است. جایگاه افراد در جامعه نیز در گذشته، بر اساس بلندی و کوتاهی این نوع لباس مشخص می‌شده است. در برخی متون تاریخی، شلوار جافی را به دورۀ اشکانی نسبت داده‌اند که این نوع شلوار، روی سنگ‌نگاره‌های بیستون، کنده‌کاری شده است. قدمت کلاه نمدی نیز به دورۀ قبل از قاجار برمی‌گردد که در زیر آن از کلاه عرقچین استفاده می‌کردند.[۲۹]
کفش زنان کرمانشاهی
از معروف‌ترین و مرغوب‌ترین گیوه‌های ایرانی، گیوۀ کرمانشاهی است که دو شغل جداگانه آن را می‌سازند.[۳۰] رویۀ گیوه را زنان کرمانشاهی که به آنها گیوه‌دوز می‌گویند، می‌بافند. تخت‌کش نیز تخت گیوه را با مهارت تمام به گیوه متصل می‌کند. این گیوه در سایر مناطق، طرفداران زیادی دارد.[۳۱]
نمادهای حاکم بر پوشاک زنان کرمانشاه
-پوشاک زنان کرد تمام اجزای بدن آنها را می‌پوشاند و علاوه‌بر حفظ عفت و پاکدامنی، ارزش‌هایی چون تقدس و تقدم خانواده را نیز دربردارد که ارتباط مستقیمی با حجاب دارد. -پوشاک زنان کرد دربردارندۀ مفاهیم دینی و تاریخی است و این امر، پیشتاز بودن زن کرد را در جامعه با دو اصل وحدت‌دهنده و معنابخش بودن نشان می‌دهد.[۳۲]
دلالت‌های معنایی پوشاک زنان کرد کرمانشاه
- پوشش کامل بدن همراه با آراستگی.
- تکلیف هویتی و جایگاه ارزشی زن کرد.
- ارزش طبقاتی زن با نشان دادن تزیینات مختلف روی پارچه‌های رنگی.
- پوشیدن پیراهن به‌منظور محافظت از بدن زنان با به‌کار بردن رنگ‌های تیره، ضخامت و بلند بودن لباس‌ها.
- نشان دادن ابهت و شکوه زنان کرد در حجاب، وقار و متانت.
- به‌کار بردن ریشه‌های ابریشمی و منگوله‌دار، یراق‌دوزی، چرخ‌دوزی، پولک‌دوزی و سایر تزیینات در سرپوش‌های زنان کرد.
- پوشیدن گیوه‌های کرمانشاهی به‌منظور حفاظت از پا در برابر گرما یا سرما، باد و باران و ضربۀ سنگ‌ها.[۳۳]
صنعت مرس‌بافی
لباس‌های محلی کرمانشاهی، با صنعت «مرس‌بافی» تولید می‌شوند.[۳۴] مرس‌بافی از صنایع دستی استان کرمانشاه است که قدمتی چند هزار ساله دارد؛ اما متأسفانه در حال منسوخ شدن است. مهم‌ترین مرکز مرس‌بافی، در منطقه جوانرود استان کرمانشاه است. مرس از موی بز بافته می‌شود ولی از موی هر بزی امکان مرس‌بافی وجود ندارد. موی بز باید نرم و لطیف باشد. پارچۀ مرس، رنگرزی نمی‌شود و بسیار مقاوم و ماندگار است.[۳۵]
نمایشگاه مد و لباس در کرمانشاه
این نمایشگاه با حضور پنج تولیدکنندۀ لباس استانی و با شعار «ما پای خانواده ایستاده‌ایم» در میدان غدیر کرمانشاه برگزار شد و مورد بازدید مردم قرار گرفت. تولیدکنندگان در این نمایشگاه، کارهای خود را در زمینۀ پوشاک زنان این منطقه به نمایش گذاشتند. هدف از برگزاری این نمایشگاه این بود که تولیدکنندگان سلیقۀ مردم را بشناسند و متناسب با نیاز آنها به تولید پوشاک بپردازند.[۳۶]
پانویس
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ پروین، بررسی بنیان‌های فلسفی و آیینی مفاهیم رنگ و نقش در لباس مردم کرمانشاه.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ «انعکاس زیبایی‌های طبیعت در لباس رنگین زنان کرمانشاهی- اینجا در عزا هم مشکی نمی‌پوشند»، وب‌سایت خبر ناب.
- ↑ کلهری، «تحلیل و بررسی جنس و رنگ لباس بانوان کرد کرمانشاه (ایران)»، 1399ش، ص13.
- ↑ کلهری، «تحلیل و بررسی جنس و رنگ لباس بانوان کرد کرمانشاه (ایران)»، 1399ش، ص13.
- ↑ لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ «لباس محلی مردمان کرمانشاه»، وب‌سایت ایران.
- ↑ کاکاوند و دیگران، نشانه‌شناسی پوشاک زنان قوم کرد کرمانشاه، 1394ش، ص59.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص65.
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص65.
- ↑ مجابی، «لباس زنان کرد کرمانشاه»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص3.
- ↑ اندروز، لباس کردی کرمانشاه، 1382ش، ص278.
- ↑ مجابی، «لباس زنان کرد کرمانشاه»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص3.
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص65.
- ↑ مجابی، «لباس زنان کرد کرمانشاه»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص5.
- ↑ مجیدی، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، 1389ش، ص72.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ «پوشش در کرمانشاه برگرفته از فرهنگ ماد و اشکانی است»، وب‌سایت خبر آنلاین.
- ↑ اندروز، لباس کردی کرمانشاه، 1382ش، ص278.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ اندروز، لباس کردی کرمانشاه، 1382ش، ص278.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ سعیدیان، دایرۀ‌المعارف سرزمین و مردم ایران، 1388ش، ص45.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ اندروز، لباس کردی کرمانشاه، 1382ش، ص278.
- ↑ «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه.
- ↑ مجابی، «لباس زنان کرد کرمانشاه»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، ص5.
- ↑ یاوری، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، 1396ش، ص26.
- ↑ کاکاوند و دیگران، نشانه‌شناسی پوشاک زنان قوم کرد کرمانشاه، 1394ش، ص33 و 34.
- ↑ کاکاوند و دیگران، «نشانه‌شناسی پوشاک زنان قوم کرد کرمانشاه»، 1394ش، ص27-25.
- ↑ «زیبایی‌های یک پوشش اصیل/ تبلور فرهنگ ایرانی در لباس محلی کرمانشاه»، وب‌سایت خبرگزاری مهر.
- ↑ «پارچة رنگی که نیاز به رنگ‌آمیزی ندارد/ نساجی صنعتی پنبه «مرس» را زد»، وب‌سایت سلام پاوه.
- ↑ «نمایشگاه مد و لباس اسلامی، ایرانی بانوان در کرمانشاه افتتاح شد»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا).
منابع
- اندروز، پ.ا، لباس کردی کرمانشاه، ترجمۀ پیمان متین، 1382ش، تهران، امیرکبیر.
- «انعکاس زیبایی‌های طبیعت در لباس رنگین زنان کرمانشاهی- اینجا در عزا هم مشکی نمی‌پوشند»، وب‌سایت خبر ناب، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1401ش.
- «پارچۀ رنگی که نیاز به رنگ‌آمیزی ندارد/ نساجی صنعتی پنبه «مرس» را زد»، وب‌سایت سلام پاوه، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1395ش.
- پروین، پروانه، بررسی بنیان‌های فلسفی و آیینی مفاهیم رنگ و نقش در لباس مردم کرمانشاه، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه خاتم، 1400ش.
- «پوشش در کرمانشاه برگرفته از فرهنگ ماد و اشکانی است»، وب‌سایت خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 1402ش.
- «زیبایی‌های یک پوشش اصیل/ تبلور فرهنگ ایرانی در لباس محلی کرمانشاه»، وب‌سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1395ش.
- سعیدیان، عبدالحسین، دایرۀ‌المعارف سرزمین و مردم ایران، 1388، تهران، آرام.
- کاکاوند و دیگران، نشانه‌شناسی پوشاک زنان قوم کرد کرمانشاه، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد، تهران، دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس، 1394ش.
- کلهری، حدیثه، «تحلیل و بررسی جنس و رنگ لباس بانوان کرد کرمانشاه (ایران)»، نخستین کنفرانس ملی پوشاک، طراحی پارچه و لباس، اسفند 1399ش.
- «لباس زنان کرمانشاهی، قدمتی به بلندای تاریخ»، وب‌سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: 12 آذر 1393ش.
- «لباس محلی مردمان کرمانشاه»، وب‌سایت ایران، تاریخ بازدید: 15 خرداد 1403ش.
- مجابی، سیدعلی، لباس زنان کرد کرمانشاه، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 15 خرداد 1403ش.
- مجیدی، هه‌تاو، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه الزهرا، 1389ش.
- «نمایشگاه مد و لباس اسلامی، ایرانی بانوان در کرمانشاه افتتاح شد»، وب‌سایت خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1402ش.
- یاوری، حسین، آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، آذر، 1396ش.