لباس زنان کرد ایلام

لباس زنان کرد ایلام؛ پوشش زنان کرد در منطقه ایلام.

لباس زنان ایلامی تلفیقی از لباس کردی و لری است که این لباس‌ها اغلب به گروه سِنی و موقعیت اجتماعی آن‌ها بستگی دارد و معرف شخصیت و منزلت آن‌ها است. قدمت پوشش زنان کرد ایلامی، به پنج هزار سال قبل از میلاد می‌رسد.

تنوع لباس زنان ایلامی

ایلام از استان‌های مرزی در غرب ایران است. این منطقه، آب و هوایی نیمه‌گرم و اقلیمی کوهستانی و دشتی دارد. نود درصد مردمی که در این استان زندگی می‌کنند، از قوم کرد هستند که در کنار اقوام لر در یک جا سکونت دارند؛ به‌همین دلیل لباس مردم ایلام هم لباس کردی است و هم لباس لری. لباس این منطقه به لباس لکی نیز معروف است و شباهت زیادی به لباس کرمانشاهی دارد. به‌دلیل همجواری استان ایلام با استان خوزستان، پوشش‌های عربی مانند عبا و دشداشه نیز در این استان دیده می‌شود.

انواع پوشش سر

پوشش سر زنان ایلامی ریشه در دوران گذشته تمدن عیلام دارد و نسبت به سایر مناطق کردنشین از تنوع بیشتری برخوردار است. استفاده از سرپوش نزد زنان ایلامی با توجه به اعتقادات مذهبی، ضروری و از نظر زیبایی، موقعیت اقتصادی زن حائز اهمیت است. استفاده از این سرپوش‌ها تقریباً در تمام نقاط این استان یکسان است و این شباهت ریشه در وحدت فرهنگی مردم این خطه دارد:

کِلاو

نوعی کلاه زنانه که از نوارهای سیاه و نازک تشکیل شده و روی آن دارای تزییناتی است. مقدار اضافه این کلاه در پشت گردن آویزان و گردن‌بند‌هایی از طلا یا نقره به آن آویخته است. این کلاه معمولاً از جنس پارچه نخی سفید‌‌‌رنگ یا رنگ‌های دیگر است که مقدار کمی از سر را پوشانده و هیچ‌گاه به تنهایی به‌کار نمی‌رود و سایر سرپوش‌ها روی کلاو بسته می‌شود. اگر کلاو منجوق‌دوزی شده باشد، تعداد سرپوش‌هایی که روی آن بسته می‌شو به حداقل می‌رسد تا زیبایی منجوق‌ها دیده شود.

سَروَن

یک نوع پوشش سر برای زنان است که در گذشته زنان اکثر نقاط ایلام مقدای از موی خود را پس از بافتن در دو طرف صورت آویزان می‌کردند که به این حالت «چتر» می‌گفتند و بقیه موهای خود را می‌پوشاندند. سرون در برخی نقاط استان، از کلاه یا عرقچین، یک یا دو عدد گلونی، هبر و یا نوعی چفیه سیاه‌رنگ رگه‌دار تشکیل شده که زنان آن را به دور عرقچین می‌بستند و اضافه آن را برای زیبایی به پشت سر آویزان می‌کردند.

هَبَر

این نوع سرپوش، مشکی، از جنس مخمل و سه‌گوش بوده که دو‌گوشه آن بلند و کمی باریک است. حاشیه هبر دارای منگوله‌های سیاه‌رنگ است که هنگام بستن به دور سر، منگوله‌ها در چند ردیف، اطراف و جلوی سر را زینت می‌دهند. پیش از بستن هبر، ابتدا گلونی و سپس هبر را به دور سر می‌بندند.

گُلوَنی

نوعی سرپوش از جنس حریر، ابریشم و یا نخ نازک که در اندازه‌های مختلف، در زمینه مشکی تهیه می‌شود و با گل‌و‌بوته و نقش‌های ساده اسلیمی در رنگ‌های مختلف تزیین می‌شود. از گلونی در بیشتر نقاط استان مثل روسری یا بر روی عرقچین می‌بندند و یا با بستن دو عدد یا بیشتر آنها به هم‌دیگر یک سرپوش بزرگ‌تر درست می‌کنند و می‌پوشند. در مناطق شیروان، چرداول، ملک‌شاهی و قسمتی از ایوان آن را به‌صورت سه‌گوش روی سر می‌اندازند و سرپوش هبر را روی آن می‌بندند. گاهی به گلونی‌های بزرگ «سَروَن» یا «علی‌خانی» نیز گفته می‌شود.

تاکاری

نوعی سرپوش زنانه از جنس حریر یا نخ، بزرگ، مربع‌شکل و ضخیم‌تر از گلونی است. زمینه تاکاری سیاه و دارای خطوط باریک به‌شکل رگه‌های نازک قرمز تیره و یا سبز و نیز دارای ریسه در حاشیه آن است. این سرپوش وقتی که به دور سر بسته می‌شود، حجم بزرگی را روی سر ایجاد می‌کند که مقدار اضافه آن در پشت سر آویزان است. این نوع سرپوش بیشتر در مناطق آسمان‌آباد و هلیلان در شهرستان‌های شیروان چرداول و ایوان استفاده می‌شود.

روسری یا «بان‌سری»

این نوع سرپوش از پارچه‌های رنگی و گلدار تهیه می‌شود که در بیشتر نقاط استان رایج است و تقریباً تمامی دختران و زنان جوان به‌تنهایی از آن استفاده می‌کنند.

قَترَه

نوعی چادر زنانه که برخلاف چادرهای امروزی هم بسیار بزرگتر و هم دارای آستین‌های گشاد است. جنس قتره از حریر یا ابریشم، به‌رنگ مشکی و از پارچه‌های ساده و بدون نقش تهیه می‌شود. گاهی‌اوقات به حاشیه جلو و کناره آستین‌ها نوعی بافت مثلثی ریسه‌مانند می‌دوزند. قتره مخصوص زنان عرب بوده که از این ناحیه وارد دیگر نقاط استان شده و اکنون بالاپوش اکثر زنان عشایری و روستایی و برخی زنان میانسال و کهنسال شهر ایلام است و بقیه زنان از چادر استفاده می‌کنند.

پَیسَه

نوعی سرپوش از جنس ابریشم که زنان عشایر و روستایی به دور سر می‌بندند.

کساری

نوعی سرپوش شبیه گلونی ولی بزرگ‌تر و سنگین‌تر با خطوط مختلف و رنگ‌های متنوع و کدر است و بیش‌تر در مناطق کلهر، ایوان، شیروان و چرداول کاربرد دارد. دور تا دور کساری ریشه ریشه است که از آن برای زیبایی سربند استفاده می‌کنند.

لَچِک

از سربندهای مشترک بین زنان و مردان در ابعاد و اندازه‌های مختلف است و بیشتر در بین ایلات و عشایر رواج دارد. لچک‌ها از پارچه‌های نخی و گل‌دار به‌رنگ‌های روشن و تیره تهیه می‌شوند. یک گوشه لچک را پشت کلاه سنجاق می‌زنند، دو گوشه دیگر آن را زیر گلو رد کرده و در بالای کلاه یا پشت گردن گره می‌زنند؛ به‌طوریکه قسمت مهم لچک روی شانه چپ می‌افتد.

مَقنا

سرپوش مخصوص زنان عرب که وارد بخش‌هایی از این استان شده و به‌دلیل راحتی و پوشاندن تمام سر و گردن مورد علاقه زنان مسن است. مقنا از پارچه نازک، به‌رنگ‌های تیره و از جنس نخ، حریر و یا ابریشم تهیه می‌شود.

انواع تن‌پوش

تن‌پوش زنان ایلام عبارتند از:

یل

نوعی کت زنانه، از جنس مخمل و دارای تزیینات اندک است که به‌رنگ‌های مختلفی دیده می‌شود. یل زنان این منطقه، آستین‌دار بوده و قسمت جلوی آن به‌وسیله دکمه‌هایی بسته می‌شود. در دو طرف پهلوهای این کت، جیبی تعبیه شده است.

کِراس یا شَوو

نوعی پیراهن بلند و آستین‌دار که بیشتر زنان روستایی و عشایری و برخی از زنان شهری به‌عنوان تن‌پوش از آن استفاده می‌کنند. اندازه این پیراهن، بلند و تا روی پاها می‌رسد و گاهی در قسمت کمر تنگ و پایین آن گشاد است و بسته به سن زن یا دختر، رنگ و جنس آن متفاوت است.

قی‌وَن

پارچه‌ای بلند و تک رنگ که از آن به‌عنوان شال کمر روی کراس استفاده می‌شود و امروزه بیشتر در مناطق عشایری و روستایی رواج دارد.

کُلَنجَه

لباسی است از جنس مخمل و با آستین‌های بسیار کوتاه که زنان بیشتر در فصل زمستان آن را می‌پوشند. در بافت این لباس از تزیینات زیادی استفاده شده و در دو طرف آن دو جیب مورب تعبیه شده است. زنان جوان از مدل‌های بلند و زنان میانسال از نوع کوتاه‌تر این لباس استفاده می‌کنند. یقه کلنجه به‌صورت هفت است و قسمت جلوی آن به‌کمک شال کمر بسته می‌شود. کلنجه‌هایی که آستین بلندی دارند، بدون شال نیز استفاده می‌شوند.

سوخمه

نوعی بالاپوش از جنس مخمل، در رنگ‌های شاد و روشن، بدون آستین است. در سوخمه حداکثر تزیینات به‌کار رفته و انواع آویز‌های نقره‌ای و سکه‌های قلاب‌دار در جلو و پشت لباس کار شده است. در گذشته دختران و زنان جوان این نوع لباس را در مراسم‌ها می‌پوشیدند و زنان مسن از آن استفاده نمی‌کردند. سوخمه در بیشتر نقاط استان به‌جز قسمت‌های جنوب دهلران و بخش‌هایی از مهران رواج داشته و امروزه نیز بانوان ایلامی در نگهداری و نحوۀ دوخت آن تلاش می‌کنند.

خفتان

لباس محلی زنان استان ایلام که شبیه سوخمه است. جنس پارچه خفتان از مخمل، دارای دوخت‌های زیگزاگ و همچنین نوارهای زری روی لبه‌های لباس است. در طرفین این لباس دو جیب دارد و علاوه بر زربفت‌های مختلف، از سکه‌های نقره‌ای قدیمی در همه قسمت‌های آن استفاده می‌شود. همچنین این لباس دارای بال‌های کوتاهی است که این بال‌ها مزین به زربفت‌های گوناگون است و زیر بغل هر کدام از بال‌ها محفظه‌ای دارد که هنگام پوشیدن لباس در زیر دو بال، تلطیف هوا ایجاد می‌شود و باعث می‌شود که زیر بغل عرق نکند. خفتان بیشتر در جشن‌ها و مراسم‌های رسمی و محلی استفاده می‌شود.

کمرچین

در گذشته بالاپوش بیشتر زنان ایلامی به‌ویژه در نواحی شمالی و مرکزی بوده که به‌دلیل استفاده فراوان از نوارهای زربافت از زیبایی‌ خاصی برخوردار بود. جنس کمرچین از مخمل، به رنگ‌های مختلف، آستین‌بلند، جلوباز، دارای جیب با دهانه کج در طرفین و کمربندی از جنس خود است. میزان تزیینات کمرچین بستگی به موقعیت مالی زن دارد و استفاده از رنگ‌های مشکی و سورمه‌ای در سنین کهنسالی کاربرد دارد. استفاده از کمرچین در بین زنان ایلامی تا حدودی منسوخ شده و فقط در برخی از مناطق این استان توسط پیرزنان در فصل سرما پوشیده می‌شود.

شِوال

شلوار محلی زنان ایلام شامل دو دسته است: نوع اول شلوار کردی از جنس تترون و نخ، به‌رنگ تیره است که در قسمت بالا و ران گشاد بوده و به‌طرف ساق پا باریک می‌شود؛ همچنین در قسمت کمر نیز به‌وسیله کش جمع می‌شود. این شلوار فاقد تزیین بوده و دارای جیب درونی در طرفین است. این نوع شلوار بیشتر در مناطق عشایری و روستایی استان به‌ویژه قسمت‌هایی از دره‌شهر، آبدانان و شمال دهلران و برخی نقاط مهران استفاده می‌شود. نوع دوم که به «بیجامه» معروف است از جنس‌های مختلف، گل‌دار و بدون جیب است که به‌وسیله کش روی کمر محکم می‌شود و در قسمت پایین و ساق پا تنگ بوده و شامل تزییناتی مثل نواردوزی است؛ همچنین این شلوار در شهرهایی مثل مهران، دره‌شهر و جنوب دهلران کاربرد دارد.

تون‌بون

دامنی است گشاد و بلند که با نوارهای سیاه و سفید حاشیه‌دوزی می‌شود. بلندی تون‌بون به‌قدری است که برای دوختن آن 15 متر پارچه لازم است. برای تهیه تون‌بون بیشتر از پارچه‌هایی با رنگ‌های شاد و طرح‌های شلوغ استفاده می‌شود. روی تون‌بون پیراهن بلندی به‌نام «جوما» پوشیده می‌شود که چندان گشاد نیست و در دو طرف پهلوی آن چاک دارد.

چوخا پیسه

لباسی است از جنس نخ که شباهت زیادی به خرقه درویشان دارد. قد چوخا پیسه از قتره کوتاه‌تر است و معمولاً قسمت پایین این لباس را نمی‌دوزند تا حالت کهنه بودن به خود بگیرد. تا دوران قاجار، افرادی که زندگی ساده‌ای داشتند، از این نوع لباس استفاده می‌کردند.

دشداشه

پیراهنی است نازک، بسیار بلند، تا روی پا، گشاد و آستین‌دار. این لباس بیشتر مختص عرب‌زبانان جنوب استان ایلام و مهاجران عراقی بوده و در واقع تلفیقی از لباس‌های کرد عراق و کرد ایران به ‌شمار می‌رود. دشداشه‌های زنان ایلام بسیار زیبا و پر نقش و نگار است و امروزه زنان روستایی در بعضی از مناطق شیروان و دهلران به تبعیت از زنان عرب ایلام، هنگام کار در خانه و مزرعه، آن را می‌پوشند.

ماشته

پارچه‌ای است ابریشمی، به رنگ سیاه، با طول 2 و عرض 1.5 متر که زنان به جهت پوشیدگی بیشتر به‌هنگام بیرون رفتن از خانه روی دوش می‌اندازند.

فِرَنجی

لباسی است بلند مخصوص چوپانان و بعضی از افراد عشایر که از کرک و پشم تهیه می‌شود و فاقد هرگونه تزیینات است. شکل فرنجی به‌صورت بال‌دار با بال ایستاده یا بال مالیده یا حتی بدون بال است که بدن را در تابستان‌ها خنک و در زمستان‌ها گرم نگه می‌دارد. در صورتیکه رئیس قبیله فرد عادل و توانایی بود، مردم فرنجی بدون بال و زمانی که رئیس قبیله لیاقت اداره جامعه را نداشت، مردم به نشانه اعتراض، فرنجی گوش‌دار می‌پوشیدند تا فرد دیگری را جایگزین او کنند. از فواید دیگر فرنجی گوش‌دار می‌توان به سهولت در حمل، جلوگیری از افتادن اسلحه از شانه و خاصیت ضد گلوله‌ای در هنگام خیس بودن فرنجی اشاره کرد. امروزه استفاده از فرنجی در بین زنان به‌ندرت و فقط در مناطق دور‌افتاده روستایی و عشایری به‌کار می‌رود و جزء پوشاک مشترک بین زنان و مردان است.

کُله‌بال

لباسی است بال‌دار، کوتاه و از جنس نمد که مواد اولیه آن از پشم یا کرک تهیه شده است. یقه کله‌بال گرد است و در اطراف یقه، روی سینه و حاشیه بال‌ها نواری پارچه‌ای دوخته شده است. بال‌های کله‌بال از فرنجی بزرگ‌تر است و همانن فرنجی در محیط‌های عشایری از آن استفاده می‌شود. کله‌بال نیز از وشاک مشترک بین زنان و مردان به‌شمار می‌رود با این تفاوت که کله‌بال زنان دارای تزیینات اندک و رنگ‌های روشن‌تری است.

پاپوش‌های زنان ایلام

کلاش

زنان کرد در گذشته از کفش‌های دست‌دوز محلی به نام کلاش یا کفش‌هایی که مختص منطقه کرمانشاه یا بروجرد بود، استفاده می‌کردند. امروزه زنان از نیم‌تاج‌های چرمی که قسمت جلوی آن نوک‌برگشته است، استفاده می‌کنند. رویه کفش را نیز معمولاً با نخ‌های رنگی و ابریشمی گلدوزی می‌کنند.

گیوه

نوعی پاپوش که از نخ سفید و باریک تابیده شده و گاهی نیز با رنگ‌های متنوع یا ز نخ ابریشمی تهیه می‌شود. جنس کفی آن از پارچه‌های به هم فشرده‌ای است که با روده دباغی شده گاو به رویه متصل شده است. در گذشته صنعت گیوه‌بافی در ایلام بسیار رواج داشت.

اعتقادات و باورهای مربوط به پوشاک زنان ایلامی

لباس نشانه‌ای از فرهنگ هر منطقه‌ای است و به‌کمک آن می‌توان شرایط محیطی، باورها و اعتقادات، دستور‌های مذهبی و آیینی و شیوه‌های معیشتی را از طریق مطالعه پوشاک به‌دست آورد. برای مثال در استان ایلام، لباس سیاه نه تنها نشانه سوگوار بودن فرد است؛ بلکه از لباس‌های عمده زنان مسن به ‌شمار می‌رود و نشان‌دهنده متانت و وقار زن و حتی نشان‌دهنده گذشت عمر نیز است.

لباس زنان ایلامی به‌قدری بلند است که تمام بدن آن‌ها را می‌پوشاند. زنان جوان و دختران بیشتر از لباس‌هایی با رنگ‌های شاد و زنان مسن و میانسال از رنگ‌های تیره لباس استفاده می‌کنند. پوشش سر زنان ایلامی به‌گونه‌ای است که فقط گردی صورت نمایان است و چیزی جز این را دور از شأن خویش می‌دانند و می‌کوشند این الگوی پوششی را به فرزندان خود نیز بیاموزند.

پوشاک زنان کرد ایلام نه تنها بدن را می‌پوشاند بلکه نقوش، رنگ‌ها و تزیینات کار شده روی آن‌ها، ویژگی‌هایی چون شخصیت، منزلت اجتماعی یا موقعیت اقتصادی زنان را نشان می‌دهد؛ به‌عنوان مثال آویز‌های کار شده روی لباس‌ها نشان‌دهنده ثروت و تعلق به خانواده طبقه بالای جامعه است.

لباس سنتی نزد زنان ایلامی از قداست ویژه‌ای برخوردار است و مُدهای وارداتی به‌راحتی مورد پذیرش زنان این منطقه قرار نمی‌گیرد. زنان بزرگسال ایلامی به‌جهت پای‌بندی‌شان به سنت‌ها از پوشیدن لباس‌های وارداتی با رنگ‌های تند و گل‌دار پرهیز می‌کنند.

منابع

• افشارسیستانی، ایرج، ایلام و تمدن دیرینه آن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372ش.
• بهنام، عیسی، لباس کردها، فصل‌نامه نقش‌ونگار، 1339ش.
• «حفظ اصالت پوشش سر در بین زنان غرب ایران/ نقش زن در حکومت و مذهب عیلام باستان»، خبرگزاری کار ایران، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1398ش.
• درخشنده، سیدمحمد، ایل من ایلام (بررسی جامع تاریخ، جغرافیا، تمدن و فرهنگ استان ایلام)، ایلام، زانا، 1390ش.
• «لباس محلی مردمان ایلام»، وب‌سایت ایران، تاریخ بازدید: 26 مرداد 1403ش.
• مجیدی، هه‌تاو، بررسی تطبیقی پوشاک و زیورآلات کردی مناطق کردنشین ایران، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه الزهرا، 1389ش.
• محمدی‌سیف، معصومه، «تنوع پوشاک ایلامی نشان هویت قوم کرد است»، سامانه مدیریت نشریات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1396ش.
• محمدی‌سیف، معصومه، نشانه‌شناسی در پوشاک زنان ترک و کرد در ایران، تهران، جامعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌شناسان، 1395ش.
• محمدی‌سیف، معصومه و یارمحمد توسکی، مریم، «پوشاک سنتی زنان قوم کرد ایلام»، فصلنامه فرهنگ و مردم ایران، بهار و تابستان 1396ش.
• ناصری‌فرد، رائد، «تنوع پوشاک سنتی زنان ایلامی نشان هویت قوم‌های مختلف»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1402ش.