نشوز

نشوز؛ سرپیچی از وظایف زناشویی نسبت به همسر.

نشوز و امتناع هر کدام از زوجین از انجام وظایف زناشویی در زندگی مشترک، بنیان نهاد خانواده را سست می‏‌کند و موجب اختلاف و ناسازگاری میان زوجین می‏‌شود. از آنجا که نشوز می‌تواند زمینه‌ساز خشونت، گناه، خیانت و در نهایت طلاق شود، شریعت اسلام برای پیشگیری و مواجهۀ با آن راهکارهایی را ارائه کرده است.

مفهوم‌شناسی

نشوز در اصل به‌معنای ارتفاع و بلندشدن و در اصطلاح فقهی به‌معنای نافرمانی از انجام وظایف زناشویی، نسبت به همسر است. به زن و مردی که از انجام وظایف زناشویی نسبت به یکدیگر خودداری کند، «ناشزه» و «ناشز» گفته می‌شود.

اهمیت حفظ بنیان خانواده

در شریعت اسلام به‌منظور پاسداری از نهاد خانواده، حقوق و وظایفی برای زن و شوهر در نظر گرفته شده است. همچنین در آموزه‌های فقهی ضمانت‌های اجرایی گوناگونی برای تحقق این وظایف زناشویی وجود دارد. از آنجا که نشوز در روابط زناشویی می‌تواند زمینه‌ساز فروپاشی نهاد خانواده شود، فقه اسلامی جهت جلوگیری از آن، ضمانت‌های اجرایی را برای هر کدام از زوجین در نظر گرفته‌ است.

نشوز در قرآن کریم و روایات

واژۀ نشوز در آیۀ 34 و 128 سورۀ نساء آمده است؛ بنا به نظر اکثر مفسران نشوز مطرح شده در آیۀ 34 سورۀ نساء مرتبط به امتناع زن از ایفای وظیفۀ زناشویی است که به‌موجب آن درصورتی‌که مرد با پیدایش علائم تدریجی، خوف از نشوز همسر خود داشته باشد، برای اطاعت همسر اجازه دارد از سه مرتبۀ رفتاری پند و اندرز، دوری و در نهایت تنبیه استفاده کند. در نظر اکثر فقها مرحلۀ آخر رفتاری مرد با زن (تنبیه) مقید به شرایط خاصی است و مردان نمی‌توانند از این حق بدون در نظر داشتن شرایط استفاده کنند. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه خوف از نشوز را مرحلۀ پیش از نشوز و مرحلۀ پیداشدن تدریجی علائم نشوز دانسته‌ است.

طبق دیدگاه مفسران این مراحل سه‌گانه باید به ترتیب انجام شود و با برخورد شناختی (پند و اندرز) به جهتِ کشف مشکل شروع می‌شود و با مواجهه عاطفی (دوری کردن) ادامه پیدا می‌کند و در صورت مؤثر نبودن مراحل قبلی به مقابلۀ رفتاری (تنبیه) با قیود مشخص منتهی می‌شود.

امر به رفتارهای سه‌گانه در آیۀ مذکور واجب شرعی نبوده و تنها رهنمودی از جانب خداوند در مواقع خوف از نشوز زن به جهت پیشگیری از طلاق و حفظ کیان خانواده است و قوامیت مرد برای پاسداری از خانواده اقتضا می‌کند از هر تلاشی برای حفاظت از آن کوتاهی نکند. آیـۀ 128 سورۀ نساء به مسئلۀ نشوز مرد اشاره می‌کند. در شأن نزول آیه نقل است؛ شخصی به نام رافع بن خدیج دو همسر داشت که یکی مسن و دیگری جوان بود. رافع به خاطر برخی اختلافات همسر مسن خود را طلاق داد، اما قبل از اتمام عده به او گفت اگر بخواهی با تو آشتی می‌کنم اما باید قبول کنی که همسر جوانم مقدم بر تو باشد. او پذیرفت و با هم آشتی کردند. آیۀ شریفه نازل شد که هرگاه زنی احساس کند که شوهرش بنای سرکشی دارد، مانعی ندارد که برای حفظ حریم زوجیت، از برخی از حقوق خود صرف نظر کند و با هم صلح کنند. اصل صلح و سازش ذکر شده در آیه، منطبق با طبیعت انسان است. آیۀ شریفه علت سازش نکردن و نزاع انسان‌ها را حب ذات و بخل معرفی می‌کند و در انتهای آیه برای ‌آن‌که سازش و گذشت مورد سوءاستفادۀ مردان قرار نگیرد آنها را به احسان و تقوا دعوت می‌کند.

اقسام نشوز

نشوز از جهت اینکه از سمت کدام‌ یک از زوجین صورت گیرد به دو قسم نشوز زوج و زوجه تقسیم می‌شود. اگر زیرپا گذاشتن حقوق خانواده توسط مرد صورت پذیرد، نشوز زوج و اگر از سمت زن باشد نشوز زوجه است که به‌تناسب هر کدام در فقه و حقوق اسلامی رفتارهای متفاوتی در نظر گرفته‌شده‌است.

مصادیق نشوز مرد

در فقه شیعه نشوز مرد به دو معنا تبیین شده است. عده‌ای از فقها نشوز مرد را به‌معنای کراهت مرد از زن و اهتمام برای طلاق دادن زن معنا کرده‌اند؛ اما عدۀ دیگری از علما مثل محقق حلی (602-676ق)، شهید ثانی (911-965ق)، صاحب جواهر (1202-1266ق) و سبحانی تبریزی (1308ش) نشوز مرد را به‌معنای ایفا نکردن وظایف زناشویی توسط مرد تعریف کرده‌اند؛ مانند اینکه از پرداخت نفقه و تمتع جنسی همسر خود امتناع بورزد.

مصادیق نشوز زن

گسترۀ اطاعت از همسر توسط زوجه حقوق مرد است نه تمایلات شخصی او. در متون فقهی حقوق مرد بر زن که به‌موجب رعایت نکردن آن زن ناشزه محسوب می‌شود در سه حوزه تعریف می‌شود؛ بهرۀ جنسی، پیراستگی از اموری که باعث تنفر مرد می‌شود و خارج نشدن از منزل بدون اجازۀ همسر. اموری که بر زن شرعاً نسبت به همسر واجب است و اموری که زن بر اساس عرف و محبت مانند غذا پختن و نظافت منزل انجام می‌دهد در صورت ترک، شامل نشوز نمی‌شود. همچنین تمکین جنسی زن تنها شامل خواسته‌هاي جنسی مشروع و در حد متعارف شوهر می‌شود؛ اما اطاعت زن از شوهر در روابط جنسی غیرمتعارف و همچنین مواردي که زن عذر شرعی دارد یا براي سلامتی زن ضرر داشته باشد، واجب نیست و سرپیچی کردن زن از چنین خواسته‌هايی، نشوز به شمار نمی‌رود.

آثار نشوز

در صورت اثبات نشوز زن نفقۀ زن قطع می‌شود و مرد می‌تواند از همبستری با همسرش خودداری کند. همچنین مرد می‌تواند زن ناشزۀ خود را تنبیه کند؛ البته برخی از مفسرین واژۀ ضرب در آیۀ 34 سوره نساء را از مفاهیم متشابه قرآنی دانسته‌اند و آن را بر مدارا و قهر کردن حمل کرده‌اند. با اثبات نشوز مرد نیز در صورتی‌که مرد از پرداخت مهریه خودداری کند زن می‌تواند تمکین نکند و اگر مرد از دیگر وظایفش (انفاق، حق قسم و آمیزش) نیز نسبت به زن کوتاهی کرد زن می‌تواند پس از موعظۀ همسر به حاکم مراجعه کند.

نشوز در قانون اساسی

کلمۀ نشوز در مادۀ 1109 قانون مدنی در مورد زوجه به‌کار رفته و سخنی از نشوز زوج در قانون مدنی نیامده است؛ اما در مادۀ 1129، 1111 و 1112 برای مصادیق نشوز مرد مانند نپرداختن نفقه مجازات تعیین شده است. در مادۀ 1108 هم از کلیت مفهوم نشوز سخن آورده شده است. بر اساس این ماده تعریف قانونی نشوز خروج زوجه از ایفای وظایف زوجیت است. مادۀ 1130 نیز با مطرح کردن مسئلۀ عسر و حرج در ادامۀ زندگی مشترک، حق مراجعه به دادگاه و درخواست طلاق را برای زوجه، قانونی می‌شمرد. حقوق‌دانان با استناد به این ماده نشوز زوج را از مصادیق عسر و حرج معرفی کرده‌اند.

منابع

• ترکاشوند، جواد، «تحلیل روانشناختی نشوز و راهکارهای سه‌گانه قرآن»، دوفصلنامه مطالعات اسلام و روان‌شناسی، شماره 17، 1394ش
• جوهری،‌ ابونصر إسماعيل بن حماد، الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربية، به‌تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دار‌العلم للملايين، 1407ق.
• جمعی از نویسندگان، قانون مدنی ایران، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1402ش.
• خواجه‌پور، رزیتا و دیگران، «نشوز از دیدگاه آیات و روایات»، مطالعات هنر و فرهنگ، 1395ش.
• حبیبی‌تبار، جواد و فراهانی، انسیه، «قانون حمایت خانواده و ضمانت اجرای موثر در مورد نشوز زوج»، شماره دوم، 1394ش.
• حکیم‌باشی، حسن، «آیۀ نشوز و ضرب از نگاهی دیگر»، پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 27، 1380ش.
• شاکری گلپایگانی، طوبی و دیگران، «بررسی فقهی و حقوقی نشوز زوجین و شیوۀ مواجهه با آن»، مطالعات راهبردی زنان، سال شانزدهم، شمارۀ 64، 1393ش.
• شعربافچی‌زاده، مرضیه و دیگران، «بررسی نشوز و راهکارهای مواجهه با آن»، نشریۀ علمي مطالعات حقوقي معاصر، شمارۀ دهم، سال نوزدهم، پاییز و زمستان 1383ش.
• شفیعی مازندرانی، سیدمحمد، «علاج نشوز زوجه از دیدگاه فقه اسلامی»، مجله پژوهش‌های فقهی، شماره 9، سال 7، 1390ش.
• صدر، سید موسی، «تنبیه بدنی زن در نگاه‌های گوناگون»، پژوهش‌های قرآنی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم،1380ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، قم، اسلامی، 1374ش.
• محقق حلی، جعفر بن حسن، مختصرالنافع، تهران، قسم الدراسات الإسلامیة فی مؤسسة البعثة، ۱۴۱۰ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، احکام خانواده، قم، امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
• مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، برگزیدۀ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386ش.
• موسوی بجنوردی، سید محمد، مباحث حقوقی تحریرالوسیله، تهران، مجد، چاپ اول،1390ش.
• مهریزی، مهدی، «تمکین و نشوز در فقه و قانون (قسمت دوم)»، مجلۀ پیام زن، شماره 87، 1378ش.