ازدواج موقت

ازدواج موقت، ازدواج شرعی در موارد خاص با مدت معیّن و تعهدات کمتر از ازدواج دائم.

ازدواج موقت یا متعه در فقه شیعه و قانون مدنی ایران نهاد قانونی و شرعی است که به­صورت عقدی با مدت و مهر معین میان زن و مرد برقرار می­شود و برخلاف ازدواج دائم پس از اتمام مدت خودبه­خود و بدون نیاز به طلاق منقضی می­شود. در ازدواج موقت، زن حق نفقه و ارث ندارد؛ مگر آنکه این موارد در ضمن عقد شرط شود. ارکان اصلی آن صیغه، مدت، مَهر و شرایط صحت بلوغ، عقل و رضایت است. این ازدواج برای پاسخگویی به نیازهای اجتماعی و جلوگیری از روابط نامشروع در اضطرار است؛ اما چالش­هایی مانند بی­ثباتی عاطفی و دشواری ثبت رسمی دارد. قوانین ایران آن را به رسمیت شناخته، ولی ثبت آن همیشه الزامی نیست.

تعریف ازدواج موقت

عقد موقت، یکی از عقود شرعی و قانونی در فقه امامیه و قانون مدنی ایران است که میان زن و مردی که مانعی برای نکاح ندارند، با تعیین مدت مشخص و مهریه معین برقرار می‌شود. در متون فقهی و روایی واژه­های «متعة»، «نکاح متعه»، «متعه زنان» و «نکاح منقطع» معادل ازدواج موقت به‌کار رفته­است. ازدواج موقت منطبق بر مذهب جعفری - مذهب رسمی ایران - بوده و از ویژگی­های منحصر به فرد قوانین نظام خانواده در این کشور است، امتیازی که قوانین سایر کشورها از آن بی‌بهره‌اند.

پیشینه تاریخی ازدواج موقت

براساس مطالعات جامعه­‌شناختی و تاریخی، ازدواج موقت یا اشکال مشابهی از همسری موقت، پیش از اسلام در برخی فرهنگ‌­های عربی و حتی ایران باستان وجود داشته است و اسلام با اعمال مقررات جدید، آن را ضابطه­‌مند کرد.

تطورات تاریخی ازدواج موقت

مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که ازدواج موقت در طول زمان، چهار دوره مشخص را پشت سر گذاشته است:

آغاز تشریع در عصر رسول

ازدواج موقت در زمان پیامبر اسلام مشروع و رایج بود. صحابه و عموم مسلمانان در زمان پیامبر و خلافت ابوبکر آن را انجام می­دادند و احکامش نزد همگان پذیرفته شده بود.

خلافت خلیفه دوم

بر اساس منابع تاریخی، عمر بن خطاب ازدواج موقت را نه به‌دلیل نسخ آیه قرآنی، بلکه با تکیه بر ملاحظات اجتماعی و حکومتی ممنوع اعلام کرد و برای کسانی که مرتکب آن می‌شدند، مجازات سنگینی تعیین کرد.

استمرار در فقه امامیه و کمرنگ شدن میان اهل‌سنت

شیعیان مبنی بر اجماع فقهای امامیه همواره ازدواج موقت را مشروع و از احکام مسلّم اسلامی و تحریم آن را بدعت می­دانستند.

دوران معاصر در ایران

با گسترش مذهب شیعه در ایران، ازدواج موقت جایگاه شرعی و حقوقی خود را حفظ کرد و از دوره صفویه به بعد بار دیگر رسمیت یافت؛ جایگاهی که در قانون مدنی معاصر نیز تثبیت شده است.

مبانی فقهی و حقوقی ازدواج موقت

ازدواج موقت نزد فقهای امامیه مشروع است؛ اما اهل سنت، زیدیه، اسماعیلیه و اباضیه آن را جایز نمی­دانند و به تحریم یا نسخ ازدواج موقت پس از پیامبر استناد می­کنند، برخی نیز آن را محدود به ضرورت دانسته­اند. امامیه برای جایز بودن ازدواج موقت به آیۀ ۲۴ نساءو روایات متواتر، استناد می­کنند و با تکیه بر لزوم نسخ قرآن به قرآن یا روایات متواتر، نسخ آن را نپذیرفته‌اند.

ارکان و شروط صحت ازدواج موقت

ازدواج موقت چهار رکن دارد: صیغه، زوجین، مهر و تعیین مدت.

• صیغه: ازدواج موقت همانند عقد دائم با ایجاب و قبول صحیح منعقد می­شود.
• زوجین: مرد مسلمان می­تواند با زن مسلمان و اهل کتاب ازدواج کند؛ ولی زن مسلمان با غیرکتابی نمی­تواند. احکام نکاح دائم (مانند منع جمع بین دو خواهر) در آن جاری است. ازدواج با زن مومن و عفیف مستحب است.
• مهر: تعیین آن شرط صحت عقد بوده، و مهریه باید مالیت داشته و مشخص باشد. زن در زمان انعقاد عقد مالک مهر می­شود؛ اما استقرار آن به دخول و تمکین وابسته است. درصورت بخشش مدت پیش از دخول، زن تنها نصف مهر را مالک می­شود. نشوز زن موجب کسر مهر به همان میزان است.
• مدت: در ازدواج موقت باید معیّن و بدون ابهام باشد. اگر مدت عقد ذکر نشود عقد باطل است، و اگر محدود نباشد عقد دائم محسوب می­شود.

شرایط عمومی صحت ازدواج موقت، عبارت است از:

• بلوغ،عقل، اختیار و قصد انشاء: زوجین باید بالغ، عاقل و مختار باشند و حتماً قصد انعقاد عقد داشته باشند.
• نبودن موانع نکاح: محرمیت نسبی یا سببی، زن شوهردار و زنی که در عده است، از موانع قانونی برای انعقاد ازدواج موقت محسوب می‌شوند.
• رضایت و عدم اکراه و اجبار: در ازدواج موقت، رضایت کامل و اراده طرفین الزامی است.
• اذن ولی برای دختر باکره: اکثر فقهای معاصر معتقدند اذن ولی برای دختر باکره در ازدواج موقت الزامی است.

شرایط اختصاصی صحت ازدواج موقت نیز عبارت است از:

• مدت: در این نوع ازدواج، مدت باید معین باشد و عدم تعیین آن موجب بطلان عقد است.
• مهریه: در ازدواج موقت، تعیین مهریه به‌صورت مشخص و معین ضروری است و در صورت عدم تعیین، عقد باطل می‌شود. برخلاف عقد دائم، ابهام در مَهر نیز موجب بطلان عقد موقت است.

آثار حقوقی ازدواج موقت

• ارث: در عقد موقت، زن و مرد فقط از طریق وصیت می‌توانند برای یکدیگر ارث بگذارند.
• نفقه: زن در متعه حق نفقه ندارد مگر با توافق،یا درصورت بارداری.
• فرزندان: فرزندان حاصل از ازدواج موقت، تمام حقوق فرزندان عقد دائم را دارند؛ و ثبت ازدواج موقت در صورت بارداری الزامی است.
• پایان عقد: در ازدواج موقت طلاق مطرح نیست و این ازدواج با پایان مدت تعیین‌شده یا بخشش مدت توسط مرد پایان می‌یابد. تبدیل ازدواج موقت به دائم یا تمدید آن قبل از پایان مدت یا بخشش آن توسط مرد، صحیح نیست.

تفاوت­ها و شباهت­های ازدواج موقت با دائم

• عزل: عزل نزد همسر آزاد و دائم تنها با رضایت او و درمورد همسر موقت یا کنیز بدون اجازۀ او جایز است.
• نفی ولد: درصورت انکار نسب توسط پدر در ازدواج موقت نیازی به لعان نیست؛و اثبات نسب فرزند به عهدۀ زن است.
• پایان ازدواج: پایان ازدواج دائم با فوت، فسخیا طلاق است. در ازدواج موقت طلاق وجود ندارد،و زوجیت از طریق فسخ، فوت و اتمام یا بخشیدن مدت اتفاق می­افتد.
• عده: عده در ازدواج موقت دو پاکی از حیض و در ازدواج دائم سه پاکی است. در هر دو ازدواج عدۀ زن باردار و عدۀ وفات شوهر یکسان است.

کارکردهای ازدواج موقت

پاسخ مشروع به نیاز جنسی در موارد خاص

اسلام برای نیاز جنسی، تشکیل خانواده و حفظ نسل، اصل را بر ازدواج دائم می­داند، و ازدواج موقت تنها در موارد ضرورت مجاز است. ازدواج موقت در کنترل غرایز جنسی، جلوگیری از زنا و صیانت جامعه از فحشا کارکرد مثبت دارد.

پیشگیری از اختلاط نسل و سامان­دهی روابط

بر خلاف روابط بی­چارچوب جنسی، ازدواج موقت زن را ملزم به رعایت عده می­کند،رعایت عده موجب جلوگیری از هم­باشی بی­ضابطه، مقید شدن افراد در چارچوب­ قاعده­مند و حفظ طهارت نسل خواهد شد.

حمایت و ایجاد مسئولیت در قبال فرزندان احتمالی

فرزندان متولد از ازدواج موقت مشروع و ملحق به زوجین و دارای تمام حقوق فرزندی هستند.

انعطاف نسبی در تعهدات زوجین نسبت به یکدیگر

در ازدواج موقت، زن و مرد می‌توانند درباره برخی موارد مانند مدت ازدواج و حق نفقه زن با یکدیگر توافق کنند؛ امری که برای افراد با شرایط خاص مفید است.

تقویت کرامت انسانی در روابط جنسی

در ازدواج موقت، بر خلاف روابط آزاد، افراد نسبت به حقوق یکدیگر متعهد می­شوند.تعیین مهریهو مدت، فضای سالم و ضابطه­مند حقوقی_اخلاقی در روابط جنسی حکم­فرما می­کند؛ که موجب حفظ کرامت انسانی است.

نقش حمایتی نسبت به زنان بی‌همسر یا بیوه

برای زنان، نیاز جنسی جنبه فرعی دارد و آن‌ها بیشتر به منظور تأمین نیازهای عاطفی و احساس امنیت به ازدواج موقت روی می‌آورند؛ لذا می­تواند پشتوانۀ مالی، عاطفی و اجتماعی موقت برای زنان بیوه یا بی­همسر فراهم کند.

جلوگیری از انحرافات اخلاقی و جرایم جنسی

ازدواج موقت با وضع محدودیت­های قانونی و شرعی در روابط جنسی، امیال جنسی را در مسیر مشروع و امن هدایت کرده و از بروز رفتارهایی مانند خودارضایی، روابط نامشروع و سوءاستفاده جنسی جلوگیری می­کند و به حفظ سلامت روانی، کاهش جرایم جنسی و پیشگیری از انحرافات جنسی کمک می‌کند.

چالش‌های ازدواج موقت

محدود بودن موارد الزام به ثبت

ثبت ازدواج موقت الزام عمومی ندارد؛ لذا اثبات زوجیت در صورت انکار و خودداری مرد از ثبت دشوار می­شود.

ناپایداری عواطف و تعادل روانی ناشی از پیوند موقت برای زنان

علی­رغم اینکه ازدواج موقت در مواردی نیازهای مشروع عاطفی و جنسی را تأمین می­کند، اما بواسطۀ محدودیت زمان و تعهدات، موجب چالش‌های عاطفی، استرس، افسردگی و احساس انزوا و ناامنی روانی (به­ویژه در دختران مجرد) می‌شود.

استفادۀ عمومی و بی­توجهی به محدودبودن موارد استفاده

ازدواج موقت با هدف حفظ کرامت انسان، سلامت اخلاقی و جنسی جامعه و جلوگیری از سوءاستفاده از زن، تنها در شرایط اضطراری مجاز است و رواج بی‌ضابطه آن خطر سوءاستفاده هوسرانان را افزایش می‌دهد.

کاهش شانس تشکیل خانواده در قالب ازدواج دائم

کاهش مسئولیت‌پذیری برخی مردان و محدودیت‌های مالی کمتر در ازدواج موقت، آنها را به پرهیز از ازدواج دائم و گرایش به تنوع‌طلبی سوق می‌دهد. تجربه‌های جنسی متنوع نیز تمایل مردان به تعهد بلندمدت در ازدواج دائم را کاهش می‌دهد. این عوامل همراه با رواج شهوت‌رانی و افزایش سن ازدواج، شکل‌گیری خانواده‌های پایدار را به تأخیر می‌اندازد. در نتیجه، زنانی که تجربه ارتباط جنسی و عاطفی دارند، اغلب با تمایل کمتر مردان برای ازدواج دائم مواجه می‌شوند و شانس آن‌ها برای ازدواج کاهش می‌یابد.

عدم حمایت از زنان در سالخوردگی

در سبک زندگی معاصر، به‌ویژه تحت تأثیر فشارهای هنجاری و رسانه‌ها، بدن و زیبایی زنان اهمیت زیادی یافته و جنبه جنسی روابط بیش از پیش کالایی شده است. این نگرش می‌تواند زمینه‌ساز استفاده ابزاری از زنان شود و در بلندمدت، آنان را در سالخوردگی بدون حمایت و سرپرست باقی بگذارد.

آسیب دیدن نهاد خانواده

ازدواج موقت مرد متأهل، حتی اگر با هدف ثواب یا حمایت مالی از زنان انجام شود، می‌تواند موجب کاهش مودت و رحمت در خانواده، سردی روابط زناشویی، کاهش مسئولیت‌پذیری و تعهد خانوادگی، افزایش تعارضات، کاهش جایگاه اجتماعی مرد و ایجاد تنش‌های روانی و عاطفی برای زن و فرزندان شود. بنابراین، این نوع ازدواج با حسن معاشرت زوجین در تعارض است. علاوه بر این، عدم الزام به ثبت ازدواج موقت، ممکن است ناعدالتی بین همسران ایجاد کند. فقها با وجود مشروعیت ازدواج موقت، با استناد به احادیثی که تک‌همسری را برتر می‌دانند، استفاده از این حکم شرعی را تنها در شرایط اضطرار واقعی مجاز می‌دانند تا سوءاستفاده رخ ندهد.

دیدگاه‌های موافق و مخالف درباره ازدواج موقت

از دیدگاه موافقان، ازدواج موقت می‌تواند به پیشگیری از انحراف جنسی، کاهش فشار مالی و فراهم شدن فرصت برای شناخت پیش از ازدواج دائم کمک کند. در مقابل، مخالفان بر این باورند که این نوع ازدواج ممکن است موجب تأخیر در ازدواج دائم، تضعیف بنیان خانواده و ترویج فساد جنسی شود. همچنین، مذهب و فرهنگ قومیتی در تمایل به ازدواج موقت تأثیرگذار است؛ به‌طور مثال، قوم‌های بلوچ و ترکمن نسبت به فارس‌ها تمایل کمتری به این نوع ازدواج دارند.

ازدواج موقت در قوانین جمهوری اسلامی ایران

ازدواج موقت در قانون مدنی ایران به رسمیت شناخته شده و در موادی دربارۀ تعیین مدت،تعیین مهریه، انحلال عقد،نفقه،عده،اجازه ولی برای دختر باکره، ارث، حقوق فرزندان، موارد الزام به ثبتو شرایط بطلان آن سخن گفته است.

منابع

• «ازدواج موقت و کرامت زن، پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی، دفتر۳۹ (حقوق خانوادگی زن)»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ۲۱ فروردین ۱۳۹۷ش.
• احمد بن عیسی، رأب الصدع، بیروت، دار المحجة البیضاء، ۱۴۲۸ق.
• آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، ۱۴۱۵ق.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمه محمدباقر بهبودی، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
• بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة البعثه، ۱۴۱۵ق.
• بشیری خطیبی، بهنام و دیگران، «بررسی جامعه­شناختی نگرش جوانان مجرد به مسئله ازدواج موقت: ارائه یک نظریۀ مبنایی»، مطالعات جامعه­شناختی، ش۴۸، ۱۳۹۹ش.
• بن‌عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۲۰ق.
• ترجمان‌زاده، م، فقه و روان‌شناسی خانواده، قم، حوزوی، ۱۳۹۹ش.
• ثمنی، لیلا و دیگران، «امکان سنجی ضابطه­مندی ازدواج موقت بر مبنای شاخصه­های سبک­زندگی اسلامی»، پژوهشنامه سبک زندگی، ش۱۷، ۱۴۰۲ش.
• ثمنی، لیلا، برقعی، مریم، سدیدپور، سمانه سادات، «آثار حق زوجه نسبت به منع از عزل در روابط زناشویی»، مطالعات اسلامی زنان و خانواده، ش۲۰، ۱۴۰۳ش.
• جصاص، ابوبکر احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
• جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، دارالسلاسل، ۱۴۲۷ق.
• جمعی از نویسندگان، موسوعة الفقه الاباضی، عمان، وزارة الاوقاف و الشؤون الدینیة، ۱۴۳۸ق.
• جورکویه، علی محمد، «سیاست جنایی اسلام در جرایم جنسی»، حقوق اسلامی، ش۲۴، ۱۳۸۸ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، بی‌تا.
• خمینی، سید روح‌الله، تحریرالوسیلة (ترجمه فارسی)، مترجم موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
• خمینی، سید روح‌الله، تحریرالوسیله (موسوعة الإمام الخمینی ۲۲ و ۲۳)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ق.
• الزاوی، احمد، ترتیب القاموس المحیط علی طریقل المصباح المنیر و اساس البلاغه، بیروت، دارالکتب علمیه، ۱۳۹۹ق.
• زمانی مقدم، مسعود، «مطالعۀ جامعه‌شناختی نهاد ازدواج موقت در تاریخ اجتماعی ایران (از ایران باستان تا پایان قاجاریه)»، فصلنامه علوم اجتماعی، ش۸۲، ۱۳۹۷ش.
• زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
• سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، دارالتفسیر، بی‌تا.
• سجادی امین، «اذن ولی در عقد موقت باکره رشیده». مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، سال اول، ش۱، ۱۳۹۷ش.
• سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۴ق.
• شرف الدین، عبدالحسین، النص و الاجتهاد، بیروت، ابومجتبی، ۱۴۰۴ق.
• شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، سلطان العلماء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
• شهید ثانی، زین­الدین، مسالک الافهام، قم، بنیاد المعارف اسلامی،۱۴۱۳ق.
• شهیدی، مهدی، ارث، تهران، مجد، ۱۳۸۵ش.
• صابونی، محمدعلی، روائع‌البیان تفسیر آیات الاحکام، دمشق، مناهل العرفان، ۱۴۰۰ق.
• صادقی فسایی، سهیلا و دیگران، «مطالعۀ جامعه­شناختی رابطۀ مدیریت بدن و ارزش سرمایۀ جنسی در بین زنان»، مطالعات اجتماعی-روان­شناختی زنان، ش۳، ۱۳۹۶ش.
• صالحی، زینب، بررسی ازدواج موقت مردان متأهل و آثار آن بر روابط زوجیـن، پایان­نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه الزهرا (س)، ۱۴۰۰ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
• طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ۱۳۸۷ق.
• عاملی، سیدجعفر مرتضی، زواج المتعة، بیروت، المرکز الإسلامی لدراسات، ۱۴۲۳ق.
• عبداللهی، ک، پژوهش‌های روان‌شناسی خانواده. تهران، انتشارات علمی، ۱۳۹۷ش.
• عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۷۹ق.
• علامه حلی، مختلف الشیعه، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
• علی محمدی، طاهر، ازدواج موقت در فقه امامیه، تهران، دانشگاه پیام نور، ۱۳۸۹ ش.
• فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
• قاسمی، افسانه، «مطالعه کیفی نگرش و ادراکات زنان از بدن با تأکید بر جراحی­های زیبایی»، جامعه‌شناسی کاربردی، ش۴، ۱۳۹۵ش.
• قرطبی، شمس الدین، تفسیر القرطبی، قاهره، دار الکتب المصریة، چاپ دوم، ۱۳۸۴ق.
• قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، محمدفواد عبدالباقی، قاهره، دارالحدیث، ۱۴۱۲ق.
• کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران، میزان، ۱۳۸۲ش.
• کلانتر، سیدمحمد، «حاشیه»، در کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تألیف شهید ثانی، قم، داوری، ۱۴۱۰ق.
• گوهررستمی، فریبا، «بررسی عوامل اقتصادی و اجتماعی بر ازدواج موقت دختران جوام شهر رامسر»، مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، ۱۴۰۱ش.
• ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
• مجلسی، محمدباقر، مرآۀ العقول فی شرح آخبار آل رسول، تهران، دارالکتب اسلامی، ۱۳۶۳ش.
• محقق داماد، سید مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانواده - نکاح و انحلال آن، قم، بی‌تا.
• محقق داماد، سیدمصطفی، نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، ج۱، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۸۸ش.
• محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، ۱۴۱۴ق.
• مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، احمدی جلفایی، حمید، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۴۳۴ق.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام ، تهران، صدرا،۱۴۰۲ش.
• مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، احکام بانوان، تحقیق ابوالقاسم علیان‌ژادی، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین (ع)، ۱۳۸۶ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب (ع)، ۱۴۲۴ق.
• موراتا، ساچیکو، متعه، تهران، همدمی، ۱۳۵۸ش.
• مؤسسه دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
• موسوی، موسی. الشیعة و التصحیح، تهذیب سعد بن عبدالرحمن حصین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
• نجفی جواهری، محمدحسن، جواهر الکلام، محمود قوچانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۲۶۲ش.
• نعمان مغربی، محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام عن اهل‌بیت رسول‌الله علیه‌وعلیهم افضل‌السلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
• الهی، محمد علی، حیدری، محمد علی و شکرچی زاده، محسن، «سیاست جنائی پیشگیرانه ناظر بر جرائم جنسی در فقه اسلامی»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش۲۴، ۱۴۰۰ش.