پارچه بافی دوره قاجار

پارچه‌بافی دوره قاجار؛ تولید پارچه در عصر قاجار.

پارچه‌بافی در دوره قاجار به‌دلیل واردات منسوجات خارجی به ایران، دچار افت نسبتاً زیادی شد. با این حال، این هنر در برخی از شهرها مانند یزد و کاشان رشد مثبتی داشت. در دوره قاجار هنرهای مختلفی همچون نساجی دچار تحول بسیاری شدند.

سیر تحول نساجی در دروه قاجار

دوره فتحعلی‌شاه

ابتدای دوره قاجار یعنی زمان سلطنت فتحعلی‌شاه، دوران شکوه طراحی منسوجات و احیاگر نقوش عصر صفوی و زندیه است. این نقوش در قالب ترکیب‌بندی متقارن دارای زمینه هندسی و نقوش بته‌گلی است؛ اما کم‌کم این نقوش به نقوش بته‌جقه تغییر پیدا کرد و به ترکیب‌بندی غالب نقوش منسوجات ایرانی تبدیل شد. در این دوره محمدتقی نقشبند که در شهر کاشان زندگی می‌کرد، پارچه زربفت و گرانبها را دوباره زنده کرد.

دوره محمد شاه

در این دوره انواع منسوجات در رنگ‌های آبی و سفید و پارچه ابریشمی، پنبه‌ای و ململ از هند و اروپا وارد ایران شد. براساس قرارداد بین سرجان ملکم و ایران محصولات نساجی با سرعت بیشتری به ایران وارد می‌شد.

دوره ناصرالدین‌شاه

در این دوره فرهنگ اروپایی مورد توجه مردم بود؛ به‌همین دلیل پوشاک مردم هم تغییر پیدا کرد و بیش از همه واکنش علما و تجار را برانگیخت. نساجان اصفهان درخواست لغو واردات منسوجات به ایران را داشتند. سیزده تن از علما برای مبارزه با تجارت اروپاییان، مؤسسه‌ای به نام «شرکت اسلامیه» در اصفهان ساختند که تولیدات آن را به سراسر ایران می‌فرستادند. این شرکت در هجده شهر فعالیت داشت. در این دوره پارچه‌های با کیفیت بالا به نام «پارچه‌های اسلامیه»، در کارگاه‌هایی در شهر اردستان به میزان کم تولید می‌شد. واردکردن پارچه‌های نخی اروپایی با قیمت ارزان به ایران، باعث شد که منابع بافندگی داخلی دچار رکود شود. در این دوره شال‌های ابریشمی به طول چهار متر و داری نقوش نباتی و زردوزی‌شده می‌بافتند.

دوره مظفرالدین‌شاه

در این دوره محصولات داخلی، خیلی از ملزومات مهم، مثل برک، آستری، شال، ترمه، سلسله، پوستین، عبا، چوخا، الجه، چادرشب، قلمکار، قدک، زری، مخمل، تافته و خارا را فراهم می‌کرد.

دوره احمدشاه

در این دوره بیست کارخانه صابون‌پزی، چرم‌سازی و نساجی در کشور وجود داشت. در سال 1301ش قانون منع واردات منسوجات خارجی تصویب شد. بر این اساس دولت مکلف بود که کلیه لباس‌هایی که برای مستخدمین لشکری و کشوری تهیه می‌کرد از پارچه‌های ایرانی باشد. همچنین کلیه وزرا و نمایندگان مجلس شورای ملی و معاونین دولت و قضات در زمان کار باید از لباس‌هایی با پارچه‌های ایرانی استفاده می‌کردند. براساس سفرنامه پولاک، در اواخر سلطنت قاجار صنعت نساجی فقط در دو شهر یزد و کاشان باقی ماند و ابریشمی که از رشت یا اروپا می‌آمد به این دو شهر وارد می‌شد.

تحولات صنعت پارچه‌بافی در دوره قاجار

در دوره قاجار، آغاز انقلاب صنعتی در غرب، حمایت نکردن دربار از محصولات داخلی و حضور متخصصان غربی سبب تغییر و تحول در صنایع، به‌ویژه پارچه‌بافی و نساجی شد. کشورهایی مثل انگلستان و فرانسه مایل به خرید کالاهای ایرانی نبودند؛ پارچه‌های ایرانی به روسیه، ترکیه و آسیای مرکزی صادر می‌شد. عمده‌ترین منبع درآمد کشور از تجارت، حمل‌ونقل منسوجات و شکر بود. در این دوره هنرهای مختلف و مهارت در تهیه منسوجات رواج پیدا کرد. در دوره قاجار، امیرکبیر مدرسه‌ای برای طراحی و هنر نساجی در تهران تأسیس کرد که باعث شد در کم‌ترین زمان، هنر چاپ پارچه رونق پیدا کند. در دوره قاجار صنایع مختلفی، مثل بافندگی، چرم‌سازی و تولید انواع منسوجات، شامل بافت قالی و قالیچه، منسوج کرباس، متقال، شال، برگ، زری‌بافی، ترمه‌بافی، مخمل‌بافی، عبابافی و موتابی (شعربافی) وجود داشت. همچنین انواع مختلف پارچه‌های ابریشمی، پنبه‌ای، تولید پارچه‌هایی از جنس نخ‌های زر و سیم تزیین شده رواج پیدا کرده بود. زنان زرتشتی ایران بیشترین مصرف پارچه‌های گل‌دوزی شده سبک قاجار را داشتند. در دورِۀ قاجار در شهر رشت از سوزن‌دوزی و گل‌دوزی و در شیراز و اصفهان از جواهردوزی روی مخمل استفاده می‌شد. همچنین قلاب‌دوزی به‌خاطر ارزان‌قیمت بودن آن برای مردم عادی تولید می‌‎شد.

تولید پارچه‌های دوره قاجار در شهرهای مهم

مراکز مهم نساجی در دورۀ قاجار، شهرهای کرمان، یزد، اصفهان و کاشان بود. در یزد، پارچه زربفت و شال مخصوصی به نام شال ابریشم می‌بافتند که رنگ آن را از روناس، گل زعفران، نیل، پوست انار و زاج کبود تهیه می‌کردند. پارچه قدک در شهرهای اصفهان، یزد، کاشان و بوشهر و پارچۀ چهارخانه برای مصرف ملحفه در شهرهای یزد و اصفهان و پارچه دارایی (ایکات) در شهر یزد بافته می‌شد. مهم‌ترین کارخانه‌های ابریشم‌بافی در شهرهای کاشان، یزد، اصفهان، تبریز و مشهد بودند. بیشترین پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی در یزد تولید می‌شد. ابریشم در شهرهای یزد، کرمان و کاشان مصرف داخلی داشت؛ اما در شهرهای گیلان و آذربایجان به روسیه صادر می‌کردند. در اصفهان انواع پارچه‌های دوخته‌دوزی شده (ده یک دوزی، پیله‌دوزی، گلابتون‌دوزی و خاتمی‌دوزی)، پارچه قلمکار و نقاشی شده با موم و پارچه زری به‌خصوص زری اطلسی و دارایی می‌بافتند.

نقش و نگار پارچه‌های دوره قاجار

نقش‌های به‌کاررفته در پارچه‌های دوره قاجار، شامل نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی و هندسی است. در دوره قاجار استفاده از نقوش گیاهی و هندسی در تزیین پارچه اهمیت ویژه‌ای داشت. نقوش انسانی: در پارچه‌های دوره قاجار از نقوش انسانی، بسیار کم و به‌صورت جزئی استفاده می‌کردند. نقوش حیوانی: در مورد نقوش حیوانی بیشتر از پرندگان کوچک همراه با گل، شاخه و برگ استفاده می‌کردند. نقوش گیاهی: در این دوره از نقوش گل و گیاه در تزیین پارچه استفاده می‌کردند که انواع مختلف گل مثل گل‌سرخ، زنبق، میخک و شاه‌عباسی داشت، همچنین برگ‌های بلند، باریک و کنگره‌دار مکتب تبریز که در دوره صفوی در تزیین پارچه‌بافی و فرش استفاده می‌کردند، در این دوره نیز در تزیین پارچه به ‌کار گرفته شد.

نقوش رایج پارچه‌های دوره قاجار

از نقوش رایج پارچه‌های دوره قاجار، نقوش برگرفته از زندگی دربار، مثل تصویر پادشاه هنگام چوگان‌بازی یا شکار بود. در پارچه‌های زربفت قاجار تکرار نقوش بوته‌های گل در ردیف‌های موازی همراه با نقش پرندگان رواج یافته بود که این نقش در مکتب پارچه‌بافی اصفهان در دوره صفوی نیز رایج بود. از دیگر طرح‌‌های پارچه‌های قاجار؛ طرح راه‌راه باریک (محرمات) به‌صورت عمودی یا اُریب بود که همراه با تکرار نقوش گل و یا پرندگان کوچک به‌صورت یک‌در‌میان تزیین شده بود، از این طرح در پارچه‌های آجیده‌دوزی (لایه‌دوزی) استفاده می‌کردند. انواع نقوش و طرح‌های اسلیمی، ختایی، زنجیره‌ای و بته‌جقه به‌شیوه دوره صفوی در پارچه‌های این دوره دیده می‌شود؛ اما در نقش‌اندازی این نقوش تغییراتی مثل طرح بته‌جقه به‌شیوه بچه و مادر، قهر و آشتی و میر وجود دارد. در پارچه‌های شال ترمه قاجار، طرح شاخ گوزنی بیش از سایر طرح‌ها مورد استفاده قرار گرفته است.

انواع پارچه‌های مورد استفاده در دوره قاجار

پارچه ابریشم

در دوره قاجار پارچه ابریشم با اسم‌های مختلفی وجود داشت که این اسم‌ها بر اساس نوع و مرغوبیت الیاف ابریشم، نوع تابیدن الیاف و بیشتر از همه فنون بافت تقسیم‌بندی شده بود. انواع ابریشم ایران، شامل شعربافی (بهترین نوع ابریشم)، اعلا (ابریشم درجه دو)، تاجری (کیفیت درجه سه)، تائی (ابریشم درجه سه)، علاقبندی دویل (ابریشمی دولا)، کج (ابریشم ضایعاتی) می‌شد. مهم‌ترین مراکز تولید و پرورش ابریشم در گیلان، مازندران، خراسان، آذربایجان، یزد و کاشان بود. ابریشم خام در ایران سه درجه داشت درجه اول که بهترین نوع بود «ابریشم»، درجه دوم «کرک» و درجه سوم «لاس» نام داشت. در زمان فتحعلی‌شاه پارچه ابریشم ممتاز مخصوص ایران بود که آوردۀ مالی زیادی برای ایران داشت؛ اما به‌خاطر بی‌توجهی‌ها از سوی مردم و حکومت، ابریشم را از خارج وارد می‌کردند.

پارچه قلمکار

از دیگر منسوجات پرکاربرد، پارچه کتان چاپ شده یا قلمکاری بود که مخصوص اصفهان بوده است. در دوره صفوی و قاجار قلمکارسازی به‌وسیله قالب‌های چوبی رایج بود. از پارچه قلمکار به‌عنوان پوشش (روکش) یا آویزهای زینتی استفاده می‌کردند و آنها را برای کت یا نیم‌تنه‌های کوتاه زنانه و آستردوزی جامه‌های حریر زربفت به کار می‌بردند. در دوره قاجار از پارچه‌های قلمکار که تقریباً نقش‌های آن مشخص و ثابت بود، بیشتر برای پرده، سفره، رویۀ لحاف و لباس استفاده می‌کردند. برای پارچه قلمکار روی لباس از قالب‌هایی با چوب گلابی نقش‌هایی مانند گل صدتومانی، گل لوتوس، میخک صدبرگ، درخت سرو، طاووس، ببر، نوارها و خط‌های گل‌دار را به وجود می‌آوردند. این مجموعه را با هم به‌شکل یک طرح، روی رنگ‌های آبی نیلی، قرمز پررنگ و زرد ترسیم می‌کردند. دو نوع پارچه قلمکار در دوره قاجار موجود بوده است؛ نوع اول پارچه قلمکار منقوش شده با نقش گیاه سرو، طاووس، شیروخورشید، طرح بته‌جقه همراه با نقوش گیاهی، نقش قطره اشک یا نقش‌هایی مثل میوه درخت کاج، سرو و گلابی که از این پارچه در سراپرده استفاده می‌شد و نوع دیگر پارچه قلمکار، منقوش شده با نقش شکارگاه و شکار شاه بود که خوشگذرانی شاه و درباریان را برای نمایاندن اقتدار شاه نشان می‌داد.

پارچه مخمل

در دوره قاجار بافت مخمل تنوع زیادی داشت؛ بافتی به‌نام مخمل گل‌برجسته، مخمل موج‌دار و مخمل‌های ابریشمی ممتازی به نام حسین‌قلی‌خان در شهر کاشان تولید می‌شد. پارچه مخملی دوره قاجار، شامل پارچه‌ای با نقش تصویر شاه با رنگ ارغوانی و بافت مخملی که برای بقچه یا تزیینات داخلی استفاده می‌شد. نوع دیگری از پارچه‌ با نقش شاه و شیروخورشید با رنگ ارغوانی برای بقچه یا رومیزی مورد استفاده قرار می‌گرفت و نوع سوم، پارچه‌ای از مخمل با کیفیت بود که برای تزیین لباس و بالاپوش با سکه‌های شاهی از آن استفاده می‌کردند.

پارچه ترمه

در دوره قاجار انواع پارچه‌های ترمه پشمی که نقوش آن بیشتر شبیه به نقوش پارچه‌های دوره صفویه بود، تولید می‌‎شد. از ترمه در چارقد، رویه لحاف، سفره، پرده، جانماز و شال کمر استفاده می‌کردند. در دوره قاجار صنعت نساجی و تولید ترمه در مشهد بود که بیشتر به ماوراء بحر خزر صادر می‌کردند.

پارچه شال

از بین پارچه‌ها، پارچه شال‌های کرمان و قلمکارهای اصفهان، جذابیت و کیفیت بسیار خوبی داشتند، به‌طوری که از نمونه‌های کشمیر و هندی آن قابل تمایز نبود. ایرانی‌ها از بین پارچه‌هایی که در لباس به کار می‌رفت از شال بیشتر استفاده می‌کردند. این پارچه حتی به‌عنوان پول در معاملات استفاده می‌شد. از شال در لباس مردان و زنان، در عمامه، شال کمر، برای نگه داشتن لباس، حاشیه‌دوزی، برای پوشش فرش‌ها در اتاق‌های مجلل حرمسرا و پرده نیز استفاده می‌کردند. امیرکبیر مردم را به مصرف کالای داخل تشویق می‌کرد. شال‌های معروف کشمیری به‌خاطر تولید داخلی شال‌های امیری از رونق افتاد و لباس و پارچه‌های اطلس کاشان و اصفهان در تمام ایران رونق پیدا کرد. امیرکبیر دستور داد به‌جای ماهوت در لباس نظامیان از شال چوقای پشمین مازندران استفاده شود.

پارچه پنبه‌ای

در دوره قاجار پارچه‌های پنبه‌ای با بافت‌های متفاوت، شامل پارچه‌های کتان، متقال، کرباس بود که بیشتر برای نقاشی روی پارچه و یا دوخته‌دوزی استفاده می‌کردند. در قم، سمنان و آباده نزدیک به شیراز کرباس‌بافی رواج داشت.

پارچه زری

پارچه زری تا زمان ناصرالدین‌شاه بافته می‌شد و بعد از آن به‌علت ورود پارچه‌های ابریشمی از خارج، کم‌کم از بین رفت. پارچه‌های زربفت خیلی برای دربار اهمیت داشت؛ چون لباس، پارچه و جواهرات ثروت یک خانواده حساب می‌شد. شهرهای اصفهان، ابیانه، یزد و کاشان همواره از مراکز عمده زری‌بافی در ایران بود و از بین آنها یزد بهترین تولید پارچه زری را داشت. در دوره قاجار انواع پارچه زربفت مانند زربفت اطلسی و زربفت دارایی تهیه می‌کردند.

صادرات و واردات منسوجات در دوره قاجار

واردات در دوره قاجار، شامل منسوجات پنبه‌ای و پارچه‌ای پشمی خالص و منسوجات پشم و پنبه و بافته‌های ابریشم و پنبه و صادرات نیز در این دوره، شامل پنبه و ابریشم خام بود. صنایع داخلی ایران با افزایش واردات پارچه‌های خارجی در این دوره دچار رکود شد و همین امر باعث رشد صادرات مواد خام مانند چرم و ابریشم شد.

منابع

• ابطحی، سید علیرضا و امامی میبدی، سید منصور، «سیر تحول نساجی در دوره قاجار با تأکید بر نقش یزد»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شماره 16، بهار و تابستان 1394ش.
• آدمیت، ناطق، افکار منتشر شده در دوران قاجار، تهران، آگاه، 1356ش.
• آیزمن، لئاتریس، روانشناسی کاربردی رنگ‌ها، ترجمه روح‌الله قباد، تهران، بیهق کتاب، 1391ش.
• اسکرس، جنیفر، شکوه هنر قاجار، ترجمه علیرضا بهارلو و مرضیه قاسمی، تهران، خط و طرح، 1399ش.
• افشار، ایرج، یزدنامه، دانشگاه یزد، تهران، جداگانه، 1377ش.
• بختیاری، پردیس و افهمی، رضا، «هنر ایران عصر قاجار»، ماهنامۀ کتاب ماه هنر، شماره 162، اسفند1390ش.
• پورپیرار، ناصر، هم‌نشینی رنگ‌ها، تهران، کاررنگ، 1382ش.
• پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، چاپ دوم، 1368ش.
• تاج‌بخش، احمد، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران اسلامی دوره قاجاریه، شیراز، نوید، چاپ اول، 1382ش.
• تقی‌پور، پریسا و فهیمی‌صفا، ملیحه، «بررسی تطبیقی نقوش پارچه‌های دوره سلجوقی با قاجار»، چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، 1395ش.
• دالمانی، هانری، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه محمد علی همایون فره‌وشی، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
• روح‌فر، زهره، هنر پارچه‌بافی در دوره قاجار، تهران، آرمان‌شهر، چاپ اول، 1391ش.
• زابلی‌نژاد، هدی، «مطالعه تطبیقی تصویری نقوش پارچه‌های دوره ساسانی و قاجار»، ماهنامۀ کتاب ماه هنر، شماره 161، بهمن1390ش.
• شریعت پناهی، سید حسام‌الدین، اروپایی‌ها و لباس ایرانیان، تهران، قومس، 1373ش.
• شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، مدبر، 1379ش.
• شهشهانی، سهیلا، پوشاک دوره قاجار، مشهد، فرهنگسرای میردشتی، 1396ش.
• طالب‌پور، فریده، پارچه و پارچه‌بافی درتمدن اسلامی، تهران، سمت، 1396ش.
• طالب‌پور، فریده، پارچه و نساجی در ایران، تهران، دانشگاه الزهراء، چاپ اول، 1386ش.
• طالب‌پور، فریده، «نساجی در عصر قاجار: تولید و تجارت پارچه»، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره دو، 1390ش.
• ضابطی جهرمی، احمد، پژوهش‌هایی در شناخت هنر ایران، تهران، نشر نی، 1389ش.
• عطارزاده، عبدالکریم و هوشیار، مهران، هنرهای صناعی، تهران، سمت، 1396ش.
• عناویان، رحیم، ترمه‌های سلطنتی ایران و کشمیر، زیر نظر تومویوکی یامانوبه، تهران، فرهنگستان هنر، 1386ش.
• عیسوی، چارلز، تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گسترده، 1362ش.
• غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1385ش.
• فربود، فریناز و پورجعفر، محمدرضا، «بررسی تطبیقی منسوجات ایرانی و ساسانی و روم شرقی»، مجلۀ هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، شماره 31، پاییز 1386ش.
• فریزر، جیمز بیلی، سفرنامه سفر زمستانی، ترجمه منوچهر امیری، تهران، توس، 1364ش.
• فریه، دبلیو، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، تهران، فروزان، 1374ش.
• کرزن، جرج، ایران و قضیه ایرانی، ترجمه وحید مازندرانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1362ش.
• لمبتون، آ.ک.س، ایران عصر قاجار، ترجمه سیمین فصیحی، تهران، گوتنبرگ، 1375ش.
• مبینی، مهتاب و اسدی، اعظم، سیری در مد و لباس دوره قاجار، تهران، مرکب هنر، 1396ش.
• معتضد، خسرو، حاج ‌امین‌الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران، تهران، جانزاده، 1366ش.
• «نساجی در دوره قاجار»، وب‌سایت پرشین‌پود، تاریخ درج مطلب: 6 اردیبهشت 1395ش.
• نصر، سید تقی، ایران در برخورد با استعمارگران از قاجار تا مشروطه، تهران، مؤلفان، 1363ش.
• وردن، جنیفر و بیکر، پاتریشیا، منسوجات ایرانی، ترجمه مهران محبوبی، تهران، نظر، 1396ش.
• وکیل‌الساداتی، سید حیدر و سعیدی، حسین، تاریخچه صنعت و هنر ترمه‌بافی، یزد، دانشگاه آزاد اسلامی یزد، 1376ش.