چارقد

چارقد؛ نوعی پوشش برای سر بانوان.

چارقد، از انواع سربند برای پوشش سر بانوان است. استفاده از چارقد از دیرباز در میان زنان ایرانی مرسوم بوده و در فرهنگ های مختلف ایرانی، طرح و رنگ خاص خود را داشته است.

مفهوم‌شناسی

چارقد به‌معنای روسری، خمار، مقنعه، معجر، نصیف و شال است. در اصطلاح، چارقد پارچه‌ای نازک و چارگوش مختص پوشش سر بانوان تعریف شده است.

تاریخچه

پیشینۀ استفاده ار چارقد در میان ایرانیان، به دوران صفویه برمی‌گردد و کاربرد آن در دوران قاجار همراه با شلیته و شلوار بوده است. سرپوش اکثر زنان در دوره قاجار تا قبل از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ، چارقد بوده است. زنان در آن دوره در خانه و خارج خانه از چارقد استفاده می‌کردند. پارچۀ چارقد در آن زمان از جمله وسایل جهیزیه بوده است. ازجمله چارقد‌‌های رایج در اندرونی ناصرالدین شاه، چارقد قالبی بوده که سر چارقد را با نشاسته قالب می‌گرفتند و بهترین نوع آن آفتابگردانی خوانده می‌شده است. زنان رجال بزرگ در آن دوره بر چارقد خود گل‌سینه‌های یاقوت و الماس نصب می‌کردند.

جنس و طرح چارقد

چارقد زنان در دوره قاجار از جنس چیت و حریر در رنگ‌های سفید، صورتی، ارغوانی و با طرح‌های ساده و یا گل‌دار بوده است. برخی از گزارش‌های تاریخی جنس چارقد در دوره قاجار را ابریشم یا نخ و در زمستان ترمه توصیف ‌کرده‌اند. زنان درباری برای تزئین چارقدهای خود از نصب الماس و یاقوت بر روی آن استفاده می‌کردند. در میان بیشتر اقوام ایرانی جنس و طرح چارقد نازک، طرح‌دار، شاد در رنگ های روشن و گلدار است.

چارقد در بین اقوام ایرانی

استفاده چارقد از دیرباز در میان زنان ایرانی به‌عنوان پوشش سر مرسوم بوده است و در میان اقوام مختلف ایرانی، طرح و رنگ خاص خود را داشته است. در این میان قوم ترکمن از چارقد به‌عنوان پوشش یکپارچه برای بدن زنان استفاده می‌کنند که به روسری ترکمن نیز معروف است. چارقد در قوم لر معروف به گُلوَنی است که روسری نازک و رنگی است. سربند محلی زنان در بین اقوام ترک چارقد یا یایلیق است که بیشتر اوقات وسط آن مشکی با حاشیۀ قرمز است. یایلیق‌ها چارقد‌های بزرگ برای زنان مسن هستند و چارقد کمی کوچک‌تر برای دختران جوان استفاده می‌شود. در استان کهگیلویه و بویر‌احمر نیز چارقد سرپوش محلی زنان است که شبیه روسری ترکمن‌ها است با این تفاوت که طول و عرض بیشتری دارد و برای پوشیدن تا می‌شود و سپس روی آن کلاه و تور از پشت بسته می‌شود. همچنین چارقد با زمینۀ روشن و نقش‌های برگرفته از طبیعت جزء پوشش مشترک محلی زنان کرمانج است.

چارقد در منابع اسلامی

اصطلاح چارقد در برخی از منابع اسلامی مترادف با واژۀ «جلباب» است. برخی از متفکران «خمار» را نیز به‌معنای چارقد و مقنعه می‌دانند. چارقد در برخی از دانشنامه‌ها و رساله‌های عملیه مترادف با مقنعه آورده شده است.

چارقد در ادبیات فارسی

استفاده از تعبیر «چارقد» در منظومۀ اشعار «کارنامه زندان» ملک‌الشعرای بهار در وصف پاسبان دیده می-شود:

• روز روشن میانه برزن
• چارقد برکشیدن از سر زن.

منابع

• افتخار، فریبا و ابراهیمی، محسن، «ابریشم»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• بلوکباشی و دیگران، «پوشاک»، وب‌سایت مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 17آبان 1401ش.
• «حجاب به روایت پوشش محلی اقوام ایران»، خبرگزاری رضوی، تاریخ بازدید: 17 دی 1397ش.
• دانشنامۀ آزاد فارسی، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• شهیدی، سید جعفر، «حجاب در قرآن»، وب‌سایت دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
• گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، 1409ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامۀ قرآن و حدیث، تهران، دارالحدیث، چاپ اول، 1390ش.
• مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، تهران، صدرا، چاپ هفتادونهم، 1387ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 17 آبان 1401ش.
• ملاابراهیمی عزت و دیگران، «حجاب در ایران باستان»، پژوهش‌نامه زنان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول، ش 2، 1389ش.