پوشاک کلیمیان

پوشاک کلیمی؛ تن‌پوش مردان و زنان یهودی در منطقۀ کردستان ایران و عراق.

پوشاک مردم کلیمی در منطقۀ کردستان ایران و عراق متفاوت بوده و هر منطقه پوشش مخصوص به خود را دارا است. سرپوش میان یهودیان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و افراد این قوم هم در خانه و هم در خارج از خانه از پوشش سر استفاده می‌کنند. لباس یهودیان در دوره‌های مختلف تاریخی دچار تغییراتی شده است؛ اما این تغییرات سبب از بین رفتن حجاب و پوشش آنان نشده است.

انواع تن‌پوش‌های زنان یهود کردستان عراق

لباس زنان کردستان عراق از چهار بخش اصلی تشکیل شده که در تمام مناطق این کشور ثابت و به یک شکل است. بخش‌های فرعی لباس زنان مثل دستمال سر، کمربند و نیم‌تنه برحسب منطقه تفاوت‌های اندکی دارد:

روسری

روسری زنان کرد عراق مزین به‌منگوله‌های آویزدار است که به روش‌های مختلفی روی سر گره زده می‌شود.

سودرَه

سودره، لباسی گشاد و بلند با آستین‌های طویل است که در انتهای مچ‌ها به‌مثلثی بزرگی ختم می‌شود. قسمت‌های بزرگ مثلثی در پشت گردن به‌هم گره می‌خورند.

هِلَکه

هلکه، جلیقه‌ای بی‌آستین، تنگ و کوتاه است.

کورتَک

بالاپوشی تنگ و بلند است که روی هلکه پوشیده می‌شود. آستین‌های این بالاپوش به‌صورت تنگ طراحی می‌شود.

شلوار

شلوار زنان کردستان عراق گشاد و بلند است که زیر تمام تن‌پوش‌ها قرار می‌گیرد و لباس زنان یهودی را کامل می‌کند.

انواع تن‌پوش‌های زنان یهود کردستان ایران

تن‌پوش‌های زنان این قوم عبارت است از:

دستمال سر

زنان یهود ایران از دو نوع دستمال سر استفاده می‌کنند. یکی از آن‌ها در قسمت پشت و دیگری روی پیشانی گره می‌خورد.

زنان یهود مناطق شمالی ایران از نوعی تاج حاشیه‌دوزی شده و مزین به نوار طلایی استفاده می‌کنند که به‌وسیلۀ سگکی فلزی زیر چانه محکم می‌شود.

زنان به‌هنگام استفاده از تاج فلزی دستمال سر را روی شانه‌های خود گره می‌زنند.

بالاتنه

بالاپوش زنان یهودی جلوباز، با آستین‌های تنگ و بلند است. یقۀ این بالاپوش به‌شکل برگردان بوده که جلوی آن بادکمه‌هایی باز و بسته می‌شود. این بالاپوش اغلب به‌رنگ بنفش انتخاب می‌شود و جنس آن از ابریشم یا نخ است.

نیم‌تنه

زنان روی بالاتنۀ خود نیم‌تنه‌ای کوتاه و مخملی می‌پوشند. این نیم‌تنه در امتداد خود کمربندهای پهن از جنس نخ یا ابریشم دارد که به دور کمر بسته می‌شود.

دامن

دامن زنان یهود ایران همانند دامن سایر مناطق کردنشین بلند و چین‌دار است و قسمت کمر آن به‌وسیلۀ کش دور کمر محکم می‌شود.

شلوار

شلوار زنان کرد یهود «شَروالَه» نام دارد. این شلوار گشاد زیر دامن پوشیده می‌شود.

انواع تن‌پوش‌های مردان یهود کردستان عراق

تن‌پوش مردان کلیمی عراق شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است:

کلاه

کلاه مردان یهودی شبیه زنان بوده با این تفاوت‌ که دور آن دستاری عمامه‌مانند پیچیده می‌شود.

سرپوش در بین یهودیان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و مردان چه در خانه و چه در بیرون از سرپوش استفاده می‌کنند.

کت و شلوار

کت و شلوار مردان کردستان عراق «شَلَه شَپیکتَه» نام دارد که از دو قسمت کت کوتاه و شلوار گشاد تشکیل شده است. این کت و شلوارها از جنس پشم و از رنگ‌های طبیعی سیاه، سفید و قهوه‌ای تشکیل شده‌اند.

در فصل زمستان روی کت بالاپوشی پشمی به‌نام «عَبیّه» پوشیده می‌شود.

پاپوش

کفش زنان و مردان در شهرها از نوع چرمی و در روستاها دست‌ساز، با رویۀ پارچه‌ای است.

لباس مردان یهود کردستان ایران

لباس مردان کلیمی در ایران شامل کت و شلوار در بیرون از خانه و شلوار گشاد در داخل خانه است. همچنین مردان کمربندی پارچه‌ای به‌طول شش متر به‌دور کمر می‌پیچند.

حاخام، بالاترین مقام مذهبی یهودیان است که در تهران زندگی می‌کنند. لباس آن‌ها شامل کت و شلوار مشکی، کفش مشکی، پیراهن سفید و کلاه شاپو است که از 200 سال پیش بین یهودیان رایج شده بود.

جنس پوشاک کلیمی‌ها

پوشش روزمرۀ مردان از جنس پشم دستباف گوسفند (آمرَه) است.

مردان در مراسم عروسی و جشن‌ها، کت و شلوارهایی حاشیه‌دوزی شده از جنس موهر دستباف (مَرئَز) به‌تن می‌کنند.

لباس‌های گران‌بهای زنان و کودکان از جنس ابریشم طبیعی که از درخت بلوط تغذیه می‌کند، است. لباس‌های روزمرۀ زنان در ابتدا از جنس نخ بود؛ اما پس از جنگ جهانی دوم بافته‌های مصنوعی جای خود را به ‌بافته‌های طبیعی دادند.

رنگ لباس زنان کلیمی

زنان جوان اغلب از رنگ‌های روشن به‌ویژه سبز و بنفش و زنان مسن از رنگ سیاه برای لباس خود استفاده می‌کردند.

لباس کلیمی‌ها در مراسم‌های مهم و مذهبی

لباس مردم این قوم در مراسم‌های مختلف مذهبی شامل چهار تکه است:

طَلیت یا صیصیت

عبایی است بلند و مستطیل‌شکل که از پارچۀ کتان، پشم یا ابریشم تهیه می‌شود و زنان و مردان یهودی به‌هنگام شرکت در مراسم‌های مختلف مذهبی و نماز از آن استفاده می‌کنند. این عبا سفیدرنگ بوده و رشته‌هایی رنگی، مشکی و آبی از میان آن عبور می‌کند.

یهودیان ساکن ایران طلیت را با نام «صیصیت» می‌شناسند.

چهارگوشۀ صیصیت منگوله‌های آویزدار ابریشمی یا پشمی دوخته شده که تن مرده را نیز با این تن‌پوش می‌پوشانند.

طَزیت‌زیت

زیرپوش مردان کلیمی و از لباس‌های رایج این مذهب است که رنگی آبی دارد و چهارگوشۀ آن با حاشیه‌هایی تزیین شده است.

طفیلین

طفیلین مکعبی چرمی به‌رنگ سیاه و سفید است که یهودیان به‌هنگام نماز آن را به سر و بازوی خود می‌بندند. استفاده از این پوشش سنتی در بین مردم یهود قدمتی هزارساله دارد.

کیپا

کیپا، کلاهی پنبه‌ای، نازک و گرد، شبیه عرقچین است که به‌نام «کلاه جمجمه» شناخته می‌شود.

استفاده از این کلاه برای مردان به‌هنگام رسیدن به‌سن تکلیف است که از جنس کتان، پنبه و ابریشم تهیه می‌شود. گاهی‌اوقات زنان برای ادای احترام برای ارتباط با خدا از آن استفاده می‌کنند.

این کلاه در ابتدا شبیه عمامه بوده و در حال حاضر استفاده از آن میان مردان رواج دارد.

در کتاب تورات نیز استفاده از پوشش سر برای مردان نشانۀ حجب و حیا و وجود خداوند در بالای سر است.

لباس کلیمی‌ها در مراسم عزا

در بین یهودیان محدودیتی در نوع پوشش و رنگ لباس (مشکی) وجود ندارد؛ مگر این‌که اگر صاحبان عزا پدر یا مادر متوفی باشد، باید لباس خود را از یقه تا روی قلب به‌صورت اریب چاک دهد. اگر صاحب عزا برادر، شوهر یا فرزند متوفی باشد این چاک از یقه تا سمت راست لباس لحاظ می‌شود. چاک لباس‌ها تا هفت روز روی لباس صاحبان عزا باقی می‌ماند و زنان به‌لحاظ پوشش باید آن را با سنجاق ببندند.

پوشش زنان مجرد و متأهل کلیمی

پوشش دختران مجرد با متأهل‌ها متفاوت است. زنان متأهل بعد از ازدواج باید روسری بپوشند. آستین لباس آنان هم باید تاحدی بلند باشد که مچ دست را بپوشاند. همچنین زنان باید از دامن‌های بلند که تا روی قوزک پا را می‌پوشاند، استفاده کنند.

دختران مجرد امکان استفاده از دامن‌های کوتاه، تا زیر زانو و لباس‌هایی با آستین‌های کوتاه را دارند.

لباس عروس کلیمی

لباس عروس در مراسم ازدواج شبیه سایر افراد جامعه است. داماد باید از کیپای گلدوزی و زری‌دوزی شده استفاده کند. تنها تفاوتی که یهودیان تهران با دیگر یهودیان دارند این است که استفاده از لباس با لماسکه در ایران ممنوع بوده و یهودیان امکان برگزاری این جشن را که به پورین معروف است، ندارند.

ضرورت حجاب در دین یهود

در آیین یهود، بر عفاف، حجاب و پاکدامنی زنان تأکید فراوانی شده است. همچنین اصولی برای حفظ عفت عمومی در این دین وجود دارد. با این‌که به‌دلیل تنوع اقوام یهودی، تفاوت‌هایی در نوع و میزان پوشش مشاهده می‌شود، اما متون مقدس یهود نشان‌دهندۀ اهمیت قوانین و رسوم کلی حجاب در این آیین هستند.

تورات به‌وضوح برلزوم رعایت حجاب و پاکدامنی در دختران تأکید می‌کند علاوه‌براین، با بررسی عباداتی که در تورات ذکر شده، می‌توان دریافت که درمیان قوم حضرت ابراهیم و بنی‌اسرائیل، پوشش کامل سر و بدن، همراه بااستفاده از روبنده و برقع، رایج بوده است.

اهمیت حجاب در آیین یهود به‌قدری زیاد است که به‌زنانی که از دستورات الهی سرپیچی کنند، درمورد نزول عذاب هشدار داده شده است.

تنوع لباس یهودیان در دوره‌های مختلف تاریخی

تن‌پوش‌های مردان و زنان کلیمی در طول ادوار تاریخی، تغییرات چشمگیری داشته است:

دورۀ شاه‌عباس دوم

در این دوره پوشیدن جوراب برای مرد و زن ممنوع بوده و افراد از کفش‌های راحتی استفاده می‌کردند.

زنان یهود بی‌حجابی را نشانۀ گمراهی و فساد اخلاقی می‌دانستند و به‌همین دلیل صورت و بدن خود را با چادری دورنگ می‌پوشاندند.

مردان یهود نیز مجبور به پوشیدن بالاپوش‌های سبز یا قرمز بودند و به‌جای شال طنابی دور کمر می‌بستند.

همچنین پوشیدن عبا برای مردان ممنوع بوده و فقط امکان حمل آن با دست را داشتند.

قرن نوزدهم میلادی

مردان کلیمی در قرن  19م از پیراهن‌های بی‌یقه و بی‌آستین به‌نام «پیراهن‌شلوار» استفاده می‌کردند. بالاپوش آنان قبا بوده و شلواری بالاتر از قوزک پا می‌پوشیدند. در قسمت کمر این شلوار بندی طراحی شده بود که در قسمت جلو گره می‌خورد و روی کمر محکم می‌گردید. روی این شلوار قبایی بلند تا زیر زانو پوشیده می‌شود.

مردان زیر قبا کتی کوتاه و آستین‌دار به‌نام «آرخالق» می‌پوشند. همچنین مردان روی همۀ لباس‌های خود از بالاپوشی به‌نام «کُلیجه» که در قسمت پشت چین‌دار بود و گاه با آستری از جنس خز پوشیده میی‌شد، استفاده می‌کردند و سپس عبا را به تن می‌کردند.

استفاده از جوراب برای مردان تنها در زمستان کاربرد داشت. کفش آنان نیز گیوۀ دست‌دوز باکفۀ چرمی بود.

تن‌پوش اصلی زنان کلیمی در اواسط قرن 19 شامل شلوارکی گشاد به‌نام تنبان، دامنی پف‌دار به‌نام شلیته، نیم‌تنه‌ای چسبان به‌نام آرخالق و پیراهنی آستین‌بلند بود.

دورۀ پهلوی

پس از تاج‌گذاری رضاشاه پهلوی، در سال 1928م لباس‌ها و کلاه‌های اروپایی شبیه تن‌پوش‌های فرانسوی بود که در ایران با نام «کلاه پهلوی» شهرت داشت.

رضاشاه در سال 1936م پوشیدن روسری و چادر را برای زنان ممنوع اعلام کرد که این امر سبب مخالفت زنان یهودی شد و به‌دنبال آن تبعیض لباس به‌طور کامل از میان رفت.

عصر حاضر

حفظ پوشش سر و بدن برای تمام کلیمی‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه این امر به‌دلیل آیاتی است که در کتاب مقدس یهودیان (تلموز) آمده است.

در حال حاضر استفاده از لباس‌هایی با پارچه‌های زربفت و رنگ‌های قرمز در بین کلیمی‌ها ممنوع است. زیرا بت‌پرستان از این رنگ برای کفش خود استفاده می‌کنند.

همچنین در تورات تأکید شده که آقایان پوشش خانم‌ها و خانم‌ها پوشش آقایان را نداشته باشند.

---

منبع

• اکبری، الهه، «حجاب در دین یهود (از قوانین حجاب تا پوشش زنان در طول تاریخ و عصر حاضر)»، وب‌سایت مقنعه خورشید، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1400ش.
• داوودی، سیده‌سپیده، «تحلیل مردم‌شناختی پوشاک نزد گروه‌های قومی ارامنه، زرتشتی، کلیمی، آشوری و مسلمانان از کشف حجاب تا زمان حاضر در تهران»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ روانشناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی تهران-مرکز، زمستان 1390ش.
• سرشار، هومن، فرزندان استر، (مجموعه مقالاتی دربارۀ تاریخ و زندگی یهودیان در ایران)، ترجمۀ مهرناز نصریه، تهران، کارنگ، 1384ش.
• «لباس یهودیان ایرانی- پیشتازان سیاست با سید فایض وصال»، وب‌سایت بلوگفا، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1404ش.
• متین، پیمان، پوشاک ایرانیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1383ش.
• میرعبدالله لواسانی، افشین، «نگرشی بر مردم‌شناسی پوشاک کردهای کلیمی ایران و عراق»، وب‌سایت انجمن کلیمیان تهران، پاییز 1396ش.