پوشاک کلیمیان

پوشاک کلیمیان؛ تن‌پوش مردان و زنان یهودی در منطقۀ کردستان ایران و عراق.

پوشاک مردم کلیمی در منطقۀ کردستان ایران و عراق متفاوت بوده و هر منطقه پوشش مخصوص به خود را دارا است. سرپوش میان یهودیان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و افراد این قوم هم در خانه و هم در خارج از خانه از پوشش سر استفاده می‌کنند. لباس یهودیان در دوره‌های مختلف تاریخی دچار تغییراتی شده است؛ اما این تغییرات سبب از بین رفتن حجاب و پوشش آنان نشده است.

کلیمیان ایران و عراق

کلیمیان کردستان ایران و عراق که بخشی از جامعه یهودیان این منطقه را تشکیل می‌دهند، پوشاکی را به تن می‌‌کنند که بازتابی از هویت فرهنگی غنی و تأثیرات منطقه‌ای آنان است؛ زنان با پیراهن‌های بلند و رنگارنگ، جلیقه‌ها و روسری‌های تزئین‌شده، جلوه‌ای از هنر و سنت را به نمایش می‌گذارند، در حالی که مردان با پیراهن‌های بلند، شلوارهای گشاد و کلاه‌هایی نظیر کیپا، طَلیت و طفیلین، پایبندی مذهبی و هویت قومی خود را حفظ می‌کنند؛ این پوشش، ترکیبی از عناصر بومی و آداب یهودی و همچنین داستانی از زندگی و فرهنگ این جامعه را در دل کردستان نشان می‌دهد.

ویژگی‌های کلی پوشاک کلیمیان

پوشاک یهودیان ریشه در آموزه‌های کتاب مقدس، الزامات عفت و شیوه‌های پوششی جوامعی دارد که آن‌ها در آن زندگی کرده‌اند. در دین یهودیت، لباس نه تنها جنبه کاربردی دارد، بلکه به‌عنوان ابزاری برای انجام مناسک مذهبی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال، بسیاری از مردان یهودی از عمامه، تونیک، عبا و صندل استفاده می‌کنند. همچنین، زنان متأهل یهودی، بر اساس قوانین هلاخا (قوانینی که از کتاب تورات و تلمود گرفته شده است) که بر رعایت عفت و پاکدامنی تأکید دارد، موهای خود را با کلاه‌گیس یا روسری می‌پوشانند.

اهمیت حجاب در فرهنگ و هویت کلیمیان

زنان یهودی با حجاب خود، نه تنها هویت فرهنگی و دینی‌شان را حفظ می‌کنند، بلکه این پوشش به عنوان یک محافظ معنوی، آن‌ها را در برابر وسوسه‌ها حفظ کرده و به تقویت ایمان و تقوایشان کمک می‌کند.

جایگاه پوشاک کلیمیان در باورهای دینی و سنتی

در دین یهود، لباس فقط یک پوشش معمولی نیست؛ بلکه هویت دینی و فرهنگی فرد را نشان می‌دهد و بیانگر پایبندی به سنت‌ها است. این لباس‌ها در طول تاریخ، نمادهای مذهبی و اجتماعی را به‌همراه داشته‌است. به‌عنوان نمونه، زنان یهودی متأهل با پوشاندن موهایشان و پوشیدن لباس‌های بلند و پوشیده، بر رعایت حجاب و پرهیز از خودنمایی تأکید می‌کنند. این موضوع در متون دینی و سنت‌های یهودی نیز مهم شمرده شده است.لباس در یهودیت، نمادی از تعهد به سنت‌ها، حفظ هویت دینی و اجتماعی، و همچنین ترویج پاکدامنی و تقواست.

تن‌پوش‌های زنان کلیمی کردستان

الف) کردستان عراق

لباس زنان کردستان عراق از چهار بخش اصلی تشکیل شده که در تمام مناطق این کشور ثابت و به یک شکل است. بخش‌های فرعی لباس زنان مثل دستمال سر، کمربند و نیم‌تنه برحسب منطقه تفاوت‌های اندکی دارد:

روسری

روسری زنان کرد عراق مزین به‌منگوله‌های آویزدار است که به روش‌های مختلفی روی سر گره زده می‌شود.

سودرَه

سودره، لباسی گشاد و بلند با آستین‌های طویل است که در انتهای مچ‌ها به‌مثلثی بزرگی ختم می‌شود. قسمت‌های بزرگ مثلثی در پشت گردن به‌هم گره می‌خورند.

هِلَکه

هلکه، جلیقه‌ای بی‌آستین، تنگ و کوتاه است.

کورتَک

بالاپوشی تنگ و بلند است که روی هلکه پوشیده می‌شود. آستین‌های این بالاپوش به‌صورت تنگ طراحی می‌شود.

شلوار

شلوار زنان کردستان عراق گشاد و بلند است که زیر تمام تن‌پوش‌ها قرار می‌گیرد و لباس زنان یهودی را کامل می‌کند.

ب) کردستان ایران

تن‌پوش‌های زنان این قوم عبارت است از:

دستمال سر

زنان یهود ایران از دو نوع دستمال سر استفاده می‌کنند. یکی از آن‌ها در قسمت پشت و دیگری روی پیشانی گره می‌خورد.

زنان یهود مناطق شمالی ایران از نوعی تاج حاشیه‌دوزی شده و مزین به نوار طلایی استفاده می‌کنند که به‌وسیلۀ سگکی فلزی زیر چانه محکم می‌شود.

زنان به‌هنگام استفاده از تاج فلزی دستمال سر را روی شانه‌های خود گره می‌زنند.

بالاتنه

بالاپوش زنان یهودی جلوباز، با آستین‌های تنگ و بلند است. یقۀ این بالاپوش به‌شکل برگردان بوده که جلوی آن بادکمه‌هایی باز و بسته می‌شود. این بالاپوش اغلب به‌رنگ بنفش انتخاب می‌شود و جنس آن از ابریشم یا نخ است.

نیم‌تنه

زنان روی بالاتنۀ خود نیم‌تنه‌ای کوتاه و مخملی می‌پوشند. این نیم‌تنه در امتداد خود کمربندهای پهن از جنس نخ یا ابریشم دارد که به دور کمر بسته می‌شود.

دامن

دامن زنان یهود ایران همانند دامن سایر مناطق کردنشین بلند و چین‌دار است و قسمت کمر آن به‌وسیلۀ کش دور کمر محکم می‌شود.

شلوار

شلوار زنان کرد یهود «شَروالَه» نام دارد. این شلوار گشاد زیر دامن پوشیده می‌شود.

تن‌پوش‌های مردان کلیمی کردستان

الف) کردستان عراق

تن‌پوش مردان کلیمی عراق شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است:

کلاه

کلاه مردان یهودی شبیه زنان بوده با این تفاوت‌ که دور آن دستاری عمامه‌مانند پیچیده می‌شود.

سرپوش در بین یهودیان از اهمیت بالایی برخوردار بوده و مردان چه در خانه و چه در بیرون از سرپوش استفاده می‌کنند.

کت و شلوار

کت و شلوار مردان کردستان عراق «شَلَه شَپیکتَه» نام دارد که از دو قسمت کت کوتاه و شلوار گشاد تشکیل شده است. این کت و شلوارها از جنس پشم و از رنگ‌های طبیعی سیاه، سفید و قهوه‌ای تشکیل شده‌اند.

در فصل زمستان روی کت بالاپوشی پشمی به‌نام «عَبیّه» پوشیده می‌شود.

پاپوش

کفش زنان و مردان در شهرها از نوع چرمی و در روستاها دست‌ساز، با رویۀ پارچه‌ای است.

ب) کردستان ایران

لباس مردان کلیمی در ایران شامل کت و شلوار در بیرون از خانه و شلوار گشاد در داخل خانه است. همچنین مردان کمربندی پارچه‌ای به‌طول شش متر به‌دور کمر می‌پیچند.

حاخام، بالاترین مقام مذهبی یهودیان است که در تهران زندگی می‌کنند. لباس آن‌ها شامل کت و شلوار مشکی، کفش مشکی، پیراهن سفید و کلاه شاپو است که از 200 سال پیش بین یهودیان رایج شده بود.

تفاوت پوشش زنان مجرد و متأهل

پوشش دختران مجرد با متأهل‌ها متفاوت است. زنان متأهل بعد از ازدواج باید روسری بپوشند. آستین لباس آنان هم باید تاحدی بلند باشد که مچ دست را بپوشاند. همچنین زنان باید از دامن‌های بلند که تا روی قوزک پا را می‌پوشاند، استفاده کنند.

دختران مجرد امکان استفاده از دامن‌های کوتاه، تا زیر زانو و لباس‌هایی با آستین‌های کوتاه را دارند.

اهمیت پوشش سر زنان و مردان کلیمی

در باورهای دینی یهود، پوشش سر برای زنان و مردان دارای اهمیتی نمادین و مذهبی است. این پوشش نشان‌دهندۀ احترام و ترس در برابر خداوند است. همچنین پوشش سر حفظ حریم خصوصی، پاکدامنی و وفاداری به همسر را به همراه دارد.

جنس و رنگ پوشاک کلیمیان

پوشاک مردان عمدتاً از پشم گوسفند دستباف (آمرَه) تهیه می‌شود. در مراسم‌های خاص مانند عروسی و جشن‌ها، از کت و شلوارهایی با حاشیه‌دوزی از جنس موهر دستباف (مَرئَز) استفاده می‌شود.

مواد اولیه برای لباس‌های گران‌بهای زنان و کودکان، ابریشم طبیعی است که از درخت بلوط به دست می‌آید. در گذشته، لباس‌های روزمرۀ زنان از نخ بافته می‌شد، اما پس از جنگ جهانی دوم، جایگزینی الیاف مصنوعی با الیاف طبیعی مشاهده شد. از لحاظ رنگ‌بندی، زنان جوان معمولاً رنگ‌های روشن، به‌ویژه سبز و بنفش را انتخاب می‌کردند، در حالی که زنان مسن‌تر بیشتر به استفاده از رنگ سیاه تمایل داشتند.

پوشاک کلیمیان در مناسبت‌های مذهبی و اجتماعی

در آیین یهود، پوشش جنبه‌های مهمی از هویت دینی و اجتماعی را نشان می‌دهد. در مناسبت‌های مذهبی، پوشش مذهبی طَلیت به‌هنگام نماز بر دوش مردان انداخته می‌شود که نماد پاکی، احترام و ارتباط با خداوند است. در رویدادهای اجتماعی نیز، لباس‌ها معمولاً متناسب با شأن مجلس، با رعایت اصول وقار انتخاب می‌شوند:

پوشاک مذهبی

لباس مردم این قوم در مراسم‌های مختلف مذهبی شامل چهار تکه است:

طَلیت یا صیصیت

عبایی است بلند و مستطیل‌شکل که از پارچۀ کتان، پشم یا ابریشم تهیه می‌شود و زنان و مردان یهودی به‌هنگام شرکت در مراسم‌های مختلف مذهبی و نماز از آن استفاده می‌کنند. این عبا سفیدرنگ بوده و رشته‌هایی رنگی، مشکی و آبی از میان آن عبور می‌کند.

یهودیان ساکن ایران طلیت را با نام «صیصیت» می‌شناسند.

چهارگوشۀ صیصیت منگوله‌های آویزدار ابریشمی یا پشمی دوخته شده که تن مرده را نیز با این تن‌پوش می‌پوشانند.

طَزیت‌زیت

زیرپوش مردان کلیمی و از لباس‌های رایج این مذهب است که رنگی آبی دارد و چهارگوشۀ آن با حاشیه‌هایی تزیین شده است.

طفیلین

طفیلین مکعبی چرمی به‌رنگ سیاه و سفید است که یهودیان به‌هنگام نماز آن را به سر و بازوی خود می‌بندند. استفاده از این پوشش سنتی در بین مردم یهود قدمتی هزارساله دارد.

کیپا

کیپا، کلاهی پنبه‌ای، نازک و گرد، شبیه عرقچین است که به‌نام «کلاه جمجمه» شناخته می‌شود.

استفاده از این کلاه برای مردان به‌هنگام رسیدن به‌سن تکلیف است که از جنس کتان، پنبه و ابریشم تهیه می‌شود. گاهی‌اوقات زنان برای ادای احترام برای ارتباط با خدا از آن استفاده می‌کنند.

این کلاه در ابتدا شبیه عمامه بوده و در حال حاضر استفاده از آن میان مردان رواج دارد.

در کتاب تورات نیز استفاده از پوشش سر برای مردان نشانۀ حجب و حیا و وجود خداوند در بالای سر است.

لباس مراسم عزا و آداب آن

در بین یهودیان محدودیتی در نوع پوشش و رنگ لباس (مشکی) وجود ندارد؛ مگر این‌که اگر صاحبان عزا پدر یا مادر متوفی باشد، باید لباس خود را از یقه تا روی قلب به‌صورت اریب چاک دهد. اگر صاحب عزا برادر، شوهر یا فرزند متوفی باشد این چاک از یقه تا سمت راست لباس لحاظ می‌شود. چاک لباس‌ها تا هفت روز روی لباس صاحبان عزا باقی می‌ماند و زنان به‌لحاظ پوشش باید آن را با سنجاق ببندند.

لباس عروس و داماد

لباس عروس در مراسم ازدواج شبیه سایر افراد جامعه است. داماد باید از کیپای گلدوزی و زری‌دوزی شده استفاده کند. تنها تفاوتی که یهودیان تهران با دیگر یهودیان دارند این است که استفاده از لباس با لماسکه در ایران ممنوع بوده و یهودیان امکان برگزاری این جشن را که به پورین معروف است، ندارند.

ضرورت حجاب در دین یهود

در آیین یهود، بر عفاف، حجاب و پاکدامنی زنان تأکید فراوانی شده است. همچنین اصولی برای حفظ عفت عمومی در این دین وجود دارد. با این‌که به‌دلیل تنوع اقوام یهودی، تفاوت‌هایی در نوع و میزان پوشش مشاهده می‌شود، اما متون مقدس یهود نشان‌دهندۀ اهمیت قوانین و رسوم کلی حجاب در این آیین هستند.

تورات به‌وضوح برلزوم رعایت حجاب و پاکدامنی در دختران تأکید می‌کند علاوه‌براین، با بررسی عباداتی که در تورات ذکر شده، می‌توان دریافت که درمیان قوم حضرت ابراهیم و بنی‌اسرائیل، پوشش کامل سر و بدن، همراه بااستفاده از روبنده و برقع، رایج بوده است.

اهمیت حجاب در آیین یهود به‌قدری زیاد است که به‌زنانی که از دستورات الهی سرپیچی کنند، درمورد نزول عذاب هشدار داده شده است.

تغییرات تاریخی در پوشاک کلیمیان

تن‌پوش‌های مردان و زنان کلیمی در طول ادوار تاریخی، تغییرات چشمگیری داشته است:

دورۀ شاه‌عباس دوم

در دورۀ شاه‌عباس، زنان و مردان از پوشیدن جوراب منع شده بودند و به جای آن از کفش‌های راحت استفاده می‌کردند. زنان یهود، بی‌حجابی را نشانه‌ای از گمراهی و فساد اخلاقی می‌دانستند، به‌همین دلیل صورت و بدن خود را با چادری دورنگ می‌پوشاندند؛ از طرفی، مردان یهودی نیز ملزم به پوشیدن بالاپوش‌های سبز یا قرمز بودند و به جای شال، طنابی را به دور کمر خود می‌بستند. نکته قابل توجه این بود که پوشیدن عبا برای مردان ممنوع بود و تنها اجازه داشتند آن را با دست حمل کنند..

دورۀ قاجار

در این دوره، مردان کلیمی پیراهن‌های بی‌یقه و بی‌آستین که «پیراهن‌شلوار» نامیده می‌شد، می‌پوشیدند. بالاپوش اصلی آن‌ها قبا بود و شلواری می‌پوشیدند که قدش تا بالای قوزک پا می‌رسید. این شلوار در قسمت کمر بندی داشت که از جلو گره می‌خورد و محکم می‌شد. روی این شلوار، قبایی بلند تا زیر زانو پوشیده می‌شد. مردان همچنین زیر قبا، کتی کوتاه و آستین‌دار به نام «آرخالق» به تن می‌کردند. روی تمام این لباس‌ها، بالاپوشی به نام «کُلیجه» که در پشت چین‌دار بود و گاهی با آستر خز پوشیده می‌شد، استفاده می‌کردند و سپس عبا می‌پوشیدند. استفاده از جوراب برای مردان فقط در زمستان رایج بود. کفش‌هایشان نیز گیوه دست‌دوز با کف چرمی بود.

تن‌پوش اصلی زنان کلیمی در در دوره قاجار شامل شلوارکی گشاد به‌نام تنبان، دامنی پف‌دار به‌نام شلیته، نیم‌تنه‌ای چسبان به‌نام آرخالق و پیراهنی آستین‌بلند بود.

دورۀ پهلوی

پس از تاج‌گذاری رضاشاه پهلوی در سال ۱۹۲۸ میلادی، لباس‌ها و کلاه‌های اروپایی رایج شد که شبیه تن‌پوش‌های فرانسوی بود و در ایران به نام «کلاه پهلوی» شهرت یافت. در سال ۱۹۳۶ میلادی، رضاشاه پوشیدن روسری و چادر را برای زنان ممنوع کرد. این اقدام با مخالفت زنان یهودی روبرو شد و در نهایت منجر به از میان رفتن کامل تبعیض در نوع پوشش گردید..

عصر حاضر

در حال حاضر، استفاده از لباس‌هایی با پارچه‌های زربفت و رنگ قرمز در میان کلیمیان ممنوع است، چرا که بت‌پرستان از این رنگ برای کفش‌های خود استفاده می‌کردند. علاوه بر این، در تورات تأکید شده که مردان نباید پوشش زنان را داشته باشند و زنان نیز نباید پوشش مردان را تقلید کنند.

منبع

• اکبری، الهه، «حجاب در دین یهود (از قوانین حجاب تا پوشش زنان در طول تاریخ و عصر حاضر)»، وب‌سایت مقنعه خورشید، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1400ش.
• «با پوشش زنان در دین کلیمیان ایران بیشتر آشنا شوید»، پایگاه خبری تحلیلی ردنا، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1403ش.
• «بررسی پوشاک یهودیان باستان، بازتاب هویت دینی، فرهنگی و نمادین در لباس»، وب‌سایت کیان، تاریخ بازدید: 21 مرداد 1404ش.
• داوودی، سیده‌سپیده، «تحلیل مردم‌شناختی پوشاک نزد گروه‌های قومی ارامنه، زرتشتی، کلیمی، آشوری و مسلمانان از کشف حجاب تا زمان حاضر در تهران»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ روانشناسی و علوم اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی تهران-مرکز، زمستان 1390ش.
• سرشار، هومن، فرزندان استر، (مجموعه مقالاتی دربارۀ تاریخ و زندگی یهودیان در ایران)، ترجمۀ مهرناز نصریه، تهران، کارنگ، 1384ش.
• شهریاری، اسما، «پوشش متفاوت یهودیان؛ یهودیت، مفهوم صنیوت (حجاب و عفت) بسیار مهم است»، پایگاه خبری اقتصاد و فناوری، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1403ش.
• «لباس یهودیان ایرانی- پیشتازان سیاست با سید فایض وصال»، وب‌سایت بلوگفا، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1404ش.
• متین، پیمان، پوشاک ایرانیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1383ش.
• میرعبدالله لواسانی، افشین، «نگرشی بر مردم‌شناسی پوشاک کردهای کلیمی ایران و عراق»، وب‌سایت انجمن کلیمیان تهران، پاییز 1396ش.