پوشاک دوران مادها

پوشاک دوران مادها؛ تن‌پوش مردان و زنان قوم ماد.

مادها، به‌عنوان یکی از نخستین اقوام آریایی که در قرن هفتم پیش از میلاد، حکومتی را در فلات ایران بنیان نهادند، اهمیت ویژه‌ای برای پوشش و حجاب قائل بودند. شواهد تاریخی و باستان‌شناسی نشان می‌دهد که پوشاک برای مادها، عنصری جدایی‌ناپذیر از فرهنگ، اخلاق و ساختار اجتماعی‌شان محسوب می‌شد. این پوشش، که برای مردان و زنان از اهمیت بالایی برخوردار بود، نه تنها جنبه کاربردی و محافظتی در برابر عوامل محیطی داشت، بلکه بازتابی از جایگاه اجتماعی، هویت قومی و باورهای فرهنگی و مذهبی آنان نیز به شمار می‌رفت.

تاریخچۀ پوشش مادها

مادها، به‌عنوان یکی از اولین اقوام آریایی که در قرن هفتم پیش از میلاد، حکومتی را در فلات ایران بنیان نهادند، اهمیت ویژه‌ای برای پوشش و حجاب قائل بودند. شواهد تاریخی، شامل متون یونانی مانند آثار هرودوت و یافته‌های باستان‌شناسی، همگی بر این نکته صحه می‌گذارند که پوشش برای مادها، عنصری جدایی‌ناپذیر از فرهنگ، اخلاق و ساختار اجتماعی‌شان محسوب می‌شده است.

پوشش دوران ماد متأثر از اقوام بومی فلات ایران

یافته‌های باستان‌شناسی از دشت‌ها، تپۀ حصار شهداد، شهر سوخته و دشت سیلک نشان می‌دهد که مادها، به عنوان یکی از اولین اقوام آریایی ساکن در فلات ایران، تأثیر عمیقی از نحوه پوشش اقوام بومی این منطقه پذیرفته‌اند.

تطبیق پوشش مادها با شرایط اقلیمی

مادها در ابتدا که در اقلیم سرد زندگی می‌کردند، از لباس‌های گرم و بلند استفاده می‌کردند. پس از مهاجرت به بابل و مواجهه با آب‌وهوای گرم‌تر، لباس‌های کوتاه‌تر و خنک‌تر را برای خود انتخاب کردند؛ با این وجود، برخی از عناصر لباس‌های زمستانی، مانند شال، کلاه و چکمه، همچنان در پوشاک آن‌ها باقی ماند و جزئی از هویت آنان شد.

پوشش و زیورآلات در جامعۀ ماد

پوشش زنان مادی، فراتر از یک لباس ساده، شامل استفاده از زیورآلات ارزشمند همچون گوشواره، گردنبند و دستبند نیز می‌شد. این آراستگی، که در کنار پوشیدگی کامل به کار می‌رفت؛ نه تنها نشان‌دهندۀ منزلت اجتماعی فرد بود؛ بلکه تصویری از وقار، نجابت و جایگاه رفیع زن در جامعه مادها را به نمایش می‌گذاشت.

حجاب در میان زنان مادی

در آیین‌ مادها، زنان موظف بودند با پوششی کامل حضور یابند. این الزام، پیوند عمیق میان پوشش، حجاب و باورهای مذهبی مردم ماد را آشکار می‌سازد؛ به‌طوری که رعایت حجاب نه تنها یک وظیفه فردی، بلکه نشان‌دهندۀ احترام به سنت‌های مقدس و باورهای دینی آنان تلقی می‌شد.

انواع پوشش مردان ماد

پوشش مردان ماد شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است:

سرپوش

کلاه در فرهنگ ماد، علاوه بر پوشاندن سر و صورت در برابر عوامل محیطی (سرما و گرما)، از جنبه‌های زیبایی‌شناختی و اجتماعی نیز برخوردار بود. مادها از کلاه‌های ویژه‌ای برای نشان دادن هویت‌های مذهبی، صنفی، قومی و نژادی خود استفاده می‌کردند. این کلاه‌ها نمایندۀ جایگاه اجتماعی و طبقاتی افرادی بود که آن‌ را بر سر می‌نهادند. با توجه به اینکه قوم ماد از ترکیب اقوام گوناگونی چون سکاها و سغدها شکل گرفته بود، حفظ کلاهِ قومی، امری رایج و نشان‌دهندۀ وفاداری به ریشه‌های نژادی و فرهنگی محسوب می‌شد:

کلاه سادۀ نمدی

کلاه نمدی مردان مادی بسیار ساده است که به وسیلۀ بندهایی در پشت گردن گره می‌خورد.

کلاه گرد نمدی

کلاه گرد مادها دنباله‌ای نوک‌تیز در قسمت پشت داشته و علاوه‌بر سر، گوش‌ها را نیز می‌پوشاند.

تیارا یا متیر

کلاهی نمدی است که قسمت جلوی آن نسبتاً بلند بوده و دنباله‌ای نواری در قسمت پشت دارد. ریشۀ این کلاه به دورۀ هخامنشیان برمی‌گردد و اغلب نگهبانان و خدمتگزاران از آن استفاده می‌کردند.

باشلق

باشلق، کلاهی مخروطی، نوک‌تیز و بلند، از جنس کتان یا نمد است. این کلاه به ‌سمت جلو و عقب برگشته و گردن و گوش‌ها را می‌پوشاند. امروزه این کلاه در بین مردم مازندران، قفقاز و ترکمن مرسوم است.

تن‌پوش‌ها

تن‌پوش مادها بخشی از هویت مردان بود که گشادی و راحتی آن، برای فعالیت‌هایی مانند سوارکاری طراحی شده بود؛ همچنین نحوۀ تزیین این لباس‌ها، ثروت و جایگاه اجتماعی فرد را نشان می‌داد:

پیراهن

مردان ماد پیراهن‌هایی جلوبسته با بلندی تا روی زانو می‌پوشیدند. آستین‌های این پیراهن تا مچ دست بوده که در این قسمت اندکی تنگ و چین‌دار می‌شده است. یقۀ این پیراهن‌ها در نقوش تخت جمشید به سه نوع گرد، سه‌گوش و صاف که مستقیم از یک سر سرشانه به سمت دیگر می‌رفته، دیده می‌شده است.

جُبه

در نقوش حجاری شدۀ تخت جمشید مردان مادی دیده می‌شوند که جبه‌ای بلند روی دوش دارند. امروزه نیز عشایر لرستان و نواحی غرب ایران از جبه استفاده می‌کنند.

شنل

نقوش تخت جمشید مردان عادی را با دو نوع شنل نشان می‌دهد. یکی از آن‌ها شبیه خرقه با آستین‌های بلند و قدی تا روی مچ پا است؛ نوع دیگر آن فاقد آستین بوده و به‌وسیلۀ دو نوار که به طرفین یقه متصل شده، در زیر گلو گره می‌خورده است.

شلوار

شلوار مادی چهار نوع است:

نوع اول

شلواری راسته تا روی مچ پا است که از بالا به پایین به‌تدریج تنگ می‌شود و در قسمت مچ آن نواری دوخته شده که در جلوی شلوار گره می‌خورد؛ همچنین نواری به‌شکل رکاب به پای شلوار متصل می‌شده تا هنگام سوارکاری شلوار بالا نرود. این نوع شلوار با نقوش حیوانی تزیین شده است.

نوع دوم

این نوع شلوار که در حجاری‌های نقوش تخت جمشید دیده می‌شود، شلواری تنگ و رکاب‌دار است که کناره‌های درز آن با چین‌های ریزی تزیین شده است. این نوع شلوار در زبان یونانی به «آناکسی ریدیس» معروف است.

نوع سوم

نوع دیگر شلوار مادها که اغلب در هنگام شکار از آن استفاده می‌شده، شلواری تنگ و چسبان، بدون رکاب و تا روی مچ پا است.

نوع چهارم

نوعی از شلوار مادها که فقط به‌هنگام سوارکاری از آن استفاده می‌شود، تنگ و چسبان و تا روی زانو بوده است.

کمربند

کمربند مردان مادی بلند و از جنس چرم بوده و نوجوانان پس از رسیدن به‌سن تکلیف موظف به بستن کمربند بودند؛ چرا که این کار همت بستن و آماده کار شدن آنان را نشان می‌دهد؛ همچنین از کمربند برای نگهداری از وسایل و حمل سلاح نیز استفاده می‌شده است.

پاپوش

مردان ماد از سه نوع پاپوش، چکمه (چوموش)، کفش ساده و بوت استفاده می‌کردند:

چوموش

چوموش، چکمه‌ای نوک‌برگشته و روباز است که به‌وسیلۀ بندی تا دور ساق پا، تا زیر زانو پیچیده می‌شده است.

امروزه در گیلان و مازندران از نوع ساده‌تر این چکمه استفاده می‌شود.

کفش ساده

کفش مردان مادی یک‌تکه و از جنس چرم بوده که مانند جوراب پوشیده می‌شده است.

نیم‌چکمه

مردان ماد در فصول سرد و برفگیر سال از نیم‌چکمه‌های نوک‌برگشته استفاده می‌کردند.

لباس زنان مادی

زنان مادی از دو نوع لباس استفاده می‌کردند که یک نوع آن کاملاً شبیه لباس مردان، شامل پیراهن، شلوار، شنل و کمربند بود. نوع دیگر آن نیز که مختص زنان بوده به دو شکل دیده می‌شد:

الف) دو پیراهن روی هم که پیراهن زیرین ساده، چسبان، تا ساق پا و دارای آستین کوتاه بود.

پیراهن رویی کوتاه‌تر از پیراهن زیرین دوخته می‌شده و به‌وسیلۀ بندینک‌هایی که در قسمت پهلو قرار داشته به‌طرف مقابل آن بسته می‌شده است. پیراهن رویی گشادتر از پیراهن زیرین بوده و روی آن با نقوش تزیینی مزین شده است.

ب) نوع دیگر این پیراهن شبیه مانتوهای پانچو امروزی است.  

چادر: زنان طبقات مرفه جامعه از چادری که سر و بدن را می‌پوشاند، استفاده می‌کردند. چادر زنان ماد از جنس حریر بوده و به «شادر» یا «شادروان» مشهور بوده است.

لباس ارتش سواره‌نظام

مادها از پیشگامان ایجاد ارتش سواره‌نظام بودند و زندگی آن‌ها با اسب عجین شده بود؛ به‌همین دلیل، لباس‌های خود را به گونه‌ای طراحی می‌کردند که امکان فعالیت و کار آسان با اسب را فراهم کند. شلوار، به‌عنوان یکی از اختراعات مهم مادها بود که برای پاسخگویی به نیازهای سوارکاری و تسهیل در این امر اختراع شده بود.

تأثیر هنر لرستان بر پوشش مردان ماد

مادها را باید وارثان هنر فلزکاری لرستان دانست؛ زیرا پس از به قدرت رسیدن و گسترش قلمرو خود به این منطقه، به‌طور مستقیم از هنرمندان و سبک‌های فلزکاری لرستان الهام گرفتند. فلزکاران منطقۀ لرستان تأثیر قابل توجهی بر پوشش مردان در دوران ماد برجای گذاشته‌اند:

صفحۀ نقره‌ای

روی لوح سیمینی که متعلق به هنر فلزکاران لرستان است، نقوشی از مرد و زن دیده می‌شود که پوشاک آنان شباهت زیادی به پوشش مادها دارد. در این نقش، فرد، کلاه مادی و پیراهنی بلندتر از پیراهن مادها پوشیده است. نحوۀ بستن کمربند این فرد در این صفحۀ نقره‌ای شبیه کمربند مادها است.

این لوح سیمین در موزۀ «سین سیناتی» نگهداری می‌شود.

بت‌های نزری

نمونۀ دیگر پوشاک مادها را می‌توان در بت‌های نزری که تعداد بالایی دارند و اغلب در موزه‌های معروف دنیا و نیز موزۀ ملک الافلاک وجود دارند، اشاره کرد. روی این بت‌ها نقوش کلاه نمدی مادی و پیراهن مادی دیده می‌شود.

تبرهای لرستان

گاهی نقوش روی تبرهای برنزی لرستان حاکی از پوشش مردمان لرستان در دورۀ مادها است. اغلب باستان‌شناسان معتقداند که این تبرها نسبت به سایر آثار باستانی لرستان از قدمت بیشتری برخوردار است. روی یک نمونه از تیغه‌های تبر، تصویر سر انسان با کلاه مادی مشاهده می‌شود.

در نمونۀ دیگر از این تبرها، تصویر کمانداری که کلاه مادی و باشلق به‌ سر دارد و در حال کشیدن کمان است، دیده می‌شود. این کلاه شباهت زیادی به نقوش روی لوحه‌های زرین در گنجینۀ جیحون دارد که در این نمونه کلاه به‌صورت نوک‌تیز به عقب برگشته است.

پیراهن او نیز نوارهایی در جلو، پهلو و لبۀ پایین دارد.

---

منابع

• «تاریخچۀ لباس و پوشاک در دورۀ مادها»، وب‌سایت تاریخ ما (مطالعه و بررسی دانستنی‌های تاریخی)، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1399ش.
• فلاحی، رقیه، «حجاب در ایران باستان-نگاهی به تاریخچۀ حجاب و وقار»، مجلۀ پی‌استور، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1404ش.
• گیرشمن، رومن، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمۀ عیسی بهنام، تهران، علمی و فرهنگی، 1390ش.
• مجابی، سید‌علی، پوشاک مادها، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1404ش.
•   میرزایی رشنو، محمد و توسلی، محمد‌مهدی، «تأثیر هنر لرستان بر پوشاک مردان مادی»، همایش ملی بررسی سیر تحول ادبیات بومی لرستان (کله‌باد)، 1392ش.
• «نگاهی به لباس دورۀ ماد، پیراهن، شلوار و شنل اجزای پوشش مادها»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 15 اردیبهشت 1392ش.