پوشاک دوران مادها

پوشاک دوران مادها؛ تن‌پوش مردان و زنان قوم ماد.

مادها اولین گروه از آریایی‌ها بودند که به پوشش و حجاب نگاه ویژه‌ای داشتند. یافته‌های تاریخی و باستان‌شناسی حاکی از آن است که پوشاک نزد مادها از اهمیت بالایی برخوردار بوده و علاوه‌بر محافظت آنان از آسیب‌های محیطی نمادی از جایگاه اجتماعی، هویت قومی و باورهای فرهنگی و مذهبی آنان نیز به‌شمار می‌رفت.

تاریخچۀ پوشش مادها

مادها، به‌عنوان یکی از اولین اقوام آریایی که در قرن هفتم پیش از میلاد، حکومتی را در فلات ایران بنیان نهادند، اهمیت ویژه‌ای برای پوشش و حجاب قائل بودند. شواهد تاریخی، شامل متون یونانی مانند آثار هرودوت و یافته‌های باستان‌شناسی، همگی بر این نکته صحه می‌گذارند که پوشش برای مادها، عنصری جدایی‌ناپذیر از فرهنگ، اخلاق و ساختار اجتماعی‌شان محسوب می‌شده است.

پوشش دوران ماد متأثر از اقوام بومی فلات ایران

یافته‌های باستان‌شناسی از دشت‌ها، تپۀ حصار شهداد، شهر سوخته و دشت سیلک نشان می‌دهد که مادها، به‌عنوان یکی از اولین اقوام آریایی ساکن در فلات ایران، تأثیر عمیقی از نحوه پوشش اقوام بومی این منطقه پذیرفته‌اند.

تطبیق پوشش مادها با شرایط اقلیمی

مادها در ابتدا که در اقلیم سرد زندگی می‌کردند، از لباس‌های گرم و بلند استفاده می‌کردند. پس از مهاجرت به بابل و مواجهه با آب‌وهوای گرم‌تر، لباس‌های کوتاه‌تر و خنک‌تر را برای خود انتخاب کردند؛ با این وجود، برخی از عناصر لباس‌های زمستانی، مانند شال، کلاه و چکمه، همچنان در پوشاک آن‌ها باقی ماند و جزئی از هویت آنان شد.

پوشش و زیورآلات در جامعۀ ماد

پوشش زنان مادی، فراتر از یک لباس ساده، شامل استفاده از زیورآلات ارزشمند همچون گوشواره، گردنبند و دستبند نیز می‌شد. این آراستگی، که در کنار پوشیدگی کامل به کار می‌رفت؛ نه‌تنها نشان‌دهندۀ منزلت اجتماعی فرد بود؛ بلکه تصویری از وقار، نجابت و جایگاه رفیع زن در جامعه مادها را به نمایش می‌گذاشت.

پیوند پوشش زنان ماد با باورهای مذهبی

در آیین‌ مادها، زنان موظف بودند با پوششی کامل حضور یابند. این الزام، پیوند عمیق میان پوشش و باورهای مذهبی مردم ماد را آشکار می‌سازد؛ به‌طوری که رعایت حجاب نه‌تنها یک وظیفه فردی، بلکه نشان‌دهندۀ احترام به سنت‌های مقدس و باورهای دینی آنان تلقی می‌شد.

انواع پوشش مردان ماد

پوشش مردان ماد شامل سرپوش، تن‌پوش و پای‌پوش است:

سرپوش

کلاه در فرهنگ ماد تنها وسیله‌ای برای محافظت از سر و صورت در برابر سرما و گرما نبود، بلکه کارکردهای زیبایی‌شناختی و اجتماعی نیز داشت. مادها از کلاه‌های گوناگون برای نمایش هویت‌های مذهبی، قومی، نژادی و صنفی خود بهره می‌بردند و این پوشش نمادی از پایگاه اجتماعی و طبقاتی افراد به شمار می‌آمد. با توجه به اینکه قوم ماد از آمیزش اقوام مختلفی همچون سکاها و سُغدها پدید آمده بود، استفاده و حفظ کلاه‌های قومی امری متداول بوده و نشانه‌ای از وفاداری به ریشه‌های فرهنگی و نژادی به حساب می‌آمد:

کلاه سادۀ نمدی

کلاه نمدی مردان قوم ماد بسیار ساده بود و با بندهایی که در پشت گردن گره می‌خورد، بر سر نگه داشته می‌شد.

کلاه گرد نمدی

کلاه گرد مادها دنباله‌ای نوک‌تیز در قسمت پشت داشته و علاوه‌بر سر، گوش‌ها را نیز می‌پوشاند.

تیارا یا متیر

تیارا کلاهی نمدی بود که در بخش جلو ارتفاعی نسبتاً بلند داشت و در پشت آن نواری آویخته دیده می‌شد. ریشه این کلاه به روزگار هخامنشیان بازمی‌گردد و بیشتر نگهبانان و خدمتگزاران آن را بر سر می‌گذاشتند.

باشلق

باشلق کلاهی بلند و نوک‌تیز با فرم مخروطی بود که از نمد یا کتان ساخته می‌شد. لبه‌های آن به جلو و عقب تا شده و گردن و گوش‌ها را می‌پوشاند. امروزه این کلاه در بین مردم مازندران، قفقاز و ترکمن مرسوم است.

تن‌پوش‌ها

تن‌پوش مادها بخشی از هویت مردان بود که گشادی و راحتی آن، برای فعالیت‌هایی مانند سوارکاری طراحی شده بود؛ همچنین نحوۀ تزیین این لباس‌ها، ثروت و جایگاه اجتماعی فرد را نشان می‌داد:

پیراهن

پیراهن مادها ساده و بدون چین بود و در جلو بسته می‌شد؛ درزی نداشت و طول آن تا زانو می‌رسید. آستین‌های بلند پیراهن به‌تدریج از سرشانه به سمت مچ دست باریک می‌شدند و چسبان و کمی چین‌دار می‌شدند. در نقش‌های تخت جمشید، سه نوع یقه برای این پیراهن دیده شده است:

• یقه‌ای گرد که چال گردن را می‌پوشاند.
• یقه‌ای سه‌گوش و ملایم که تقریباً به خط مستقیم نزدیک است.
• یقه‌ای که از یک شانه مستقیم به شانه دیگر کشیده می‌شد و بسیار کمتر از دو نوع دیگر مشاهده شده است.

جُبه

در نقوش حجاری‌شده تخت جمشید، مردان ماد با جبه‌ای بلند بر دوش به تصویر کشیده شده‌اند. این جبه که پوششی سنتی و بلند است، حتی در روزگار معاصر نیز در میان عشایر لرستان و نواحی غرب ایران به‌کار می‌رفته و هنوز هم استفاده می‌شود.

شنل

نقوش تخت جمشید مردان عادی را با دو نوع شنل نشان می‌دهد. یکی از آن‌ها شبیه خرقه با آستین‌های بلند و قدی تا روی مچ پا است؛ نوع دیگر آن فاقد آستین بوده و به‌وسیلۀ دو نوار که به طرفین یقه متصل شده، در زیر گلو گره می‌خورده است.

شلوار

مردان ماد از چهار نوع شلوار متمایز استفاده می‌کردند:

نوع اول

نوع اول شلوار مادی، راسته بود و تا مچ پا و روی کفش کشیده می‌شد. از بالا به پایین به تدریج تنگ می‌شد و در مچ، نواری داشت که در قسمت جلو گره می‌خورد و دمپای شلوار را جمع می‌کرد. همچنین نواری به شکل رکاب به پایین شلوار دوخته می‌شد تا ساق شلوار بالا نرود. این شلوار معمولاً با نقوش حیوانی تزئین می‌شد.

نوع دوم

این نوع شلوار که در حجاری‌های نقوش تخت جمشید دیده می‌شود، شلواری تنگ و رکاب‌دار است که کناره‌های درز آن با چین‌های ریزی تزیین شده است. این نوع شلوار در زبان یونانی به «آناکسی ریدیس» معروف است.

نوع سوم

نوع دیگری از شلوار مادها که عمدتاً هنگام شکار به‌کار می‌رفت، شلواری تنگ و چسبان بود که رکاب نداشت و تا روی مچ پا کشیده می‌شد.

نوع چهارم

نوع چهارم شلوار مادها، که تنها هنگام سوارکاری به‌کار می‌رفت، تنگ و چسبان بود و طول آن تا روی زانو می‌رسید.

کمربند

کمربند مردان ماد بلند و از جنس چرم بود. نوجوانان پس از رسیدن به سن تکلیف موظف به بستن کمربند می‌شدند، چرا که این کار نشانه همت و آمادگی آنان برای فعالیت و کار بود. علاوه بر این، کمربند وسیله‌ای برای نگهداری وسایل و حمل سلاح نیز به شمار می‌رفت.

پاپوش

مردان ماد از سه نوع پاپوش، چکمه (چوموش)، کفش ساده و بوت استفاده می‌کردند:

چوموش

چوموش، چکمه‌ای نوک‌برگشته و روباز بود که به‌وسیلۀ بندی تا دور ساق پا، تا زیر زانو پیچیده می‌شد. امروزه در گیلان و مازندران از نوع ساده‌تر این چکمه استفاده می‌شود.

کفش ساده

کفش مردان مادی یک‌تکه و از جنس چرم بود که مانند جوراب پوشیده می‌شد.

نیم‌چکمه

مردان ماد در فصول سرد و برفگیر سال از نیم‌چکمه‌های نوک‌برگشته استفاده می‌کردند.

لباس زنان مادی

زنان مادی از دو نوع لباس استفاده می‌کردند که یک نوع آن کاملاً شبیه لباس مردان، شامل پیراهن، شلوار، شنل و کمربند بود. نوع دیگر آن نیز که مختص زنان بوده به دو شکل دیده می‌شد:

الف) دو پیراهن روی هم که پیراهن زیرین ساده، چسبان، تا ساق پا و دارای آستین کوتاه بود.

پیراهن رویی کوتاه‌تر از پیراهن زیرین دوخته می‌شد و با بندینک‌هایی که در پهلوها قرار داشت، به سمت مقابل بسته می‌شد. این پیراهن گشادتر از زیرین بود و سطح آن با نقوش تزئینی آرایش شده بود.

ب) نوع دیگر این پیراهن شبیه مانتوهای پانچو امروزی است.  

چادر: زنان طبقات ثروتمند جامعه از چادری که سر و بدن را می‌پوشاند، استفاده می‌کردند. چادر زنان قوم ماد از جنس حریر بود و به «شادر» یا «شادروان» مشهور بود.

لباس ارتش سواره‌نظام

مادها از پیشگامان تشکیل ارتش سواره‌نظام بودند و زندگی‌شان با اسب گره خورده بود. به همین دلیل، لباس‌هایشان طوری طراحی می‌شد که سوارکاری و فعالیت با اسب آسان باشد. شلوار یکی از نوآوری‌های مهم مادها بود که برای پاسخ‌گویی به نیازهای سوارکاری و تسهیل حرکت با اسب طراحی شده بود.

نمونه‌های پوشاک مادها در آثار باستانی لرستان

مادها را باید وارثان هنر فلزکاری لرستان دانست؛ زیرا پس از به قدرت رسیدن و گسترش قلمرو خود به این منطقه، به‌طور مستقیم از هنرمندان و سبک‌های فلزکاری لرستان الهام گرفتند. فلزکاران منطقۀ لرستان تأثیر قابل توجهی بر پوشش مردان در دوران ماد برجای گذاشته‌اند:

صفحۀ نقره‌ای

روی لوح سیمینی که متعلق به هنر فلزکاران لرستان است، نقوشی از مرد و زن دیده می‌شود که پوشاک آنان شباهت زیادی به پوشش مادها دارد. در این نقش، فرد، کلاه مادی و پیراهنی بلندتر از پیراهن مادها پوشیده است. نحوۀ بستن کمربند این فرد در این صفحۀ نقره‌ای شبیه کمربند مادها است. این لوح سیمین در موزۀ «سین سیناتی» نگهداری می‌شود.

بت‌های نزری

نمونۀ دیگر پوشاک مادها را می‌توان در بت‌های نزری که تعداد بالایی دارند و اغلب در موزه‌های معروف دنیا و نیز موزۀ ملک الافلاک وجود دارند، اشاره کرد. روی این بت‌ها نقوش کلاه نمدی مادی و پیراهن مادی دیده می‌شود.

تبرهای لرستان

گاهی نقوش روی تبرهای برنزی لرستان حاکی از پوشش مردمان لرستان در دورۀ مادها است. اغلب باستان‌شناسان معتقداند که این تبرها نسبت به سایر آثار باستانی لرستان از قدمت بیشتری برخوردار است. روی یک نمونه از تیغه‌های تبر، تصویر سر انسان با کلاه مادی مشاهده می‌شود.

در نمونۀ دیگر از این تبرها، تصویر کمانداری که کلاه مادی و باشلق به‌ سر دارد و در حال کشیدن کمان است، دیده می‌شود. این کلاه شباهت زیادی به نقوش روی لوحه‌های زرین در گنجینۀ جیحون دارد که در این نمونه کلاه به‌صورت نوک‌تیز به عقب برگشته است. پیراهن او نیز نوارهایی در جلو، پهلو و لبۀ پایین دارد.

منابع

• «تاریخچۀ لباس و پوشاک در دورۀ مادها»، وب‌سایت تاریخ ما (مطالعه و بررسی دانستنی‌های تاریخی)، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1399ش.
• فلاحی، رقیه، «حجاب در ایران باستان-نگاهی به تاریخچۀ حجاب و وقار»، مجلۀ پی‌استور، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1404ش.
• گیرشمن، رومن، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، ترجمۀ عیسی بهنام، تهران، علمی و فرهنگی، 1390ش.
• مجابی، سید‌علی، پوشاک مادها، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1404ش.
•   میرزایی رشنو، محمد و توسلی، محمد‌مهدی، «تأثیر هنر لرستان بر پوشاک مردان مادی»، همایش ملی بررسی سیر تحول ادبیات بومی لرستان (کله‌باد)، 1392ش.
• «نگاهی به لباس دورۀ ماد، پیراهن، شلوار و شنل اجزای پوشش مادها»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 15 اردیبهشت 1392ش.