رقص سیستانی

رقص‌ سیستانی؛ رقص آیینی- حماسی و از جاذبه‌های فرهنگی سیستان.

رقص سیستانی، از هنرهای آیینی مردم سیستان است که علاوه بر جنبۀ نمایشی، معانی و مفاهیم زیادی دارد و بیانگر سبک زندگی و فرهنگ ساکنان این سرزمین است. از جمله رقص‌های معروف سیستان، رقص چوب است که امروزه در بسیاری از جشن‌های عروسی سیستان اجرا شده و فرصتی برای ابراز شادی است. این رقص نقش‌آفرینی مردم سیستان را در صحنۀ جنگ به نمایش گذاشته و تمرینی برای آمادگی دفاعی است.

مفهوم‌شناسی

رقص به‌معنای دویدن، جنبیدن و برجستن است. رقص سیستانی به‌نوعی از رقص گروهی گفته می‌شود که در دو نوعِ زنانه و مردانه اجرا می‌شود. این رقص معنای آیینی و دینی داشته و همان نقش دعا را در فرهنگ امروزی برای اقوام ابتدایی ایفا می‌کرده است. از اصلی‌ترین رقص‌های سیستانی رقص شمشیر است که رقص در اطراف شمشیر اجرا می‌شود و در زبان محلی به آن «چاپ سیستانی» گفته می‌شود. کاربرد واژۀ رقص به‌دلیل این که از نظر مردم سیستان جلوۀ خوبی نداشته است به‌مرور به واژۀ «چوب‌بازی» که ترکیبی از مذهب، باور و عمل است، تغییر یافت.

تاریخچه

رقص آیینی شمشیر، رقص دیرینه‌ای است که پیشینۀ آن به بیش از سه‌هزار سال قبل می‌رسد. دیوارنگاره‌ای در کوه خواجۀ سیستان، رقص شمشیر، جنگ و سنت موسیقی این منطقه را نمایش می‌دهد. چوب‌بازی امروزی سیستان، ادامۀ رقص شمشیر است که سیستانیان در گذشته برای آمادگی دفاعی مبارزان خود در زمان صلح، روحیۀ نیرو‌های خود را تقویت می‌کردند.

آیین و فرهنگ رقص سیستانی

رقص سیستانی از جمله چوب‌بازی، جزئی از فرهنگ مردم سیستان به شمار می‌‌رود. این نوع رقص، فرهنگ مردم این منطقه را به‌زیبایی و همراه با احساسات نشان می‌دهد و پیام‌آور صلح، شادی و یکپارچگی است.

انواع رقص ‌‌سیستانی

• رقص ‌‌‌چاپی؛ رقصی زنانه است که با کوبیدن پا بر زمین، همراه با ضرب‌های ساز دایره است.
• رقص‌ شمشیر یا چوب؛ رقصی مردانه است و با دهل و ساز اجرا می‌شود.

نحوۀ اجرای رقص شمشیر

رقص شمشیر، به دو گونۀ تک‌چوب و دو‌چوب انجام می‌گیرد. در این رقص مسیر حرکت افراد پیرامون یک دایره است. در رقص تک‌چوب عده‌ای از افراد با تک‌چوبی که در دست دارند به شکل گروهی می‌رقصند و تماشاگران آنها را تشویق کرده و به آنها انرژی می‌بخشند.

رقص دو‌چوب، دونفره و با دو چوب اجرا می‌شود. رقص، آهسته شروع می‌شود و با ضربۀ محکم دهل هر دو نفری که کنار یکدیگر قرار دارند چوب‌های خود را به هم می‌کوبند و با تند شدن صدای ساز حرکت چوب با آن تند می‌شود.

کارکرد رقص سیستانی

رقص سیستانی دارای قدرت زیادی است که زنان و مردان را در حرکت‌های منظم و با قواعد ثابت متحد می‌سازد.

این رقص فرصتی برای ابراز شادی و تمرینی برای آمادگی دفاعی است. چوب‌بازی، امروزه در بسیاری از جشن‌های عروسی سیستان اجرا می‌شود.

ابزار رقص‌ سیستانی

جهت اجرای رقص سیستانی ابزار موسیقی و لباس خاصی وجود دارد از جمله:

سنتور؛ سازی که سیم‌های زیادی دارد که با دو مضراب بلند نواخته می‌شود و جزو ساز‌های قدیمی ایران است.

قیچک؛ در فرهنگ بلوچی محبوب‌ترین و مهم‌ترین ساز گروه نوازندگی است.

دهل؛ نوعی طبل، دف و نقاره است.

چوب، کمربند، لباس سفید پرچین و شال‌‌گردن نیز از ابزارها‌ی رقص سیستانی است.

نماد‌‌شناسی

رقص سیستان را نمادی از صلح و جنگ و اتحاد دانسته‌اند. هر یک از حرکات و ابزارها متناسب با فرهنگ سیستان و در ارتباط نزدیک با طبیعت شکل‌ گرفته است:

رقص شمشیر؛ در حقیقت چرخش حول محور وجود است.

چوب‌بازی؛ نماد شادی و نشاط است.

حرکت چوب‌ها؛ نشان حرکت رو‌به‌جلو و وحدت است.

حلقۀ رقصندگان و چرخیدن دایره‌‌وار؛ به‌مثابه فراخوان و نشانگر وحدت جامعه است.

کمربند؛ نشانۀ آمادگی در برابر شرایط غیرمنتظره و مقابله با حملات بیگانگان است.

دعوت رقیب به برخاستن پس از به زمین افتادن؛ یادآور دلیری رستم است که دشمن خفته‌اش را بیدار و پس از آن با او به مبارزه پرداخت.

گشادی لباس، رنگ سفید و جنس آن؛ در تقارن با اقلیم کویر، شادی‌بخش و نشانۀ پیروزی خوبی بر بدی است.

شال‌گردن؛ نماد تنفس ایمن از گرد‌وغبار و بادهای شدید سیستان است.

منابع

• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
• «رقص چوب سیستانی»، وب‌سایت دلگرم، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
• «رقص سیستانی»، وب‌سایت شیدرخ، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1400ش.
• «رقص سیستانی»، وب‌سایت ویزیت‌ایران، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
• «رقص شمشیر»، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
• «رقص سیستانی»، وبلاگ سیستانیان ‌بلاگفا، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1395ش.
• سعادتی، محسن، «آیین جنگ‌وصلح به زبان چوب‌ها»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1395ش.
• «معرفی چوب‌بازی سیستان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.
• «معرفی ساز قیچک»، وب‌سایت مشهد‌ کنسرت، تاریخ بازدید: 2 دی 1401ش.