پوشش زنان عصر قاجار
پوشش زنان عصر قاجار؛ لباس اندرونی و بیرونی زنان در دورۀ قاجار.
پوشش بانوان در گذر زمان با توجه به شرایط زمانی و مکانی، دچار تغییر و تحولاتی می‌شود. بزرگترین چالش جامعۀ ایران در عصر قاجار، مواجهه با غرب و پیامدهایی بود که سبک زندگی مردم را در وضعیت ناهمگونی قرار داد. با روی کار آمدن حکومت‌های جدید و تحولات سیاسی در جامعه و ضرورت تغییر و تحول در صنعت پوشاک، سبک تن‌پوش زنان نیز دستخوش تغییراتی شد. نفوذ فرهنگ غرب در جامعه و موج تجددطلبی درباریان، تأثیراتی در پوشش اندرونی و بیرونی بانوان بر جای گذاشت.
سیر تحول پوشش زنان در سلسلۀ قاجار
در دورۀ قاجار در اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران تغییراتی به وجود آمد. این شرایط منجر به تغییر در وضعیت زندگی و کیفیت پوشش مردم شد. نقطه شروع تحولات پوشش زنان عصر قاجار در زمان ناصرالدین شاه، به‌دلیل سفرهای متعدد او به اروپا بود.[۱] عمدۀ تحولات ابتدا در لباس اندرونی و پس از آن این تغییرات در لباس‌های بیرونی رخ داد. رویکرد سنتی پوشش زنان در دورۀ اول قاجار، شبیه عهد زندیه؛ به‌صورت دامن‌های بلند و دایره‌ای شکل بود.[۲] دورۀ دوم که به دو دورۀ قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به اروپا قابل تقسیم است،[۳] پوشش اندرونی زنان قبل از سفرهای اروپایی ناصرالدین شاه شامل سربند، پیراهن کوتاه (اَرخالق)، دامن پُرچین و بلند، شلوار و کلیجه بود. در اواسط سلسلۀ قاجار با بلندتر شدن دامن یا پاچین‌ها، شلوار اهمیت خود را از دست داد.[۴] زنان در عصر قاجار مانند سایر دوره‌های تاریخی حجاب داشتند[۵] و هنگام بیرون رفتن از خانه چادر می‌پوشیدند و از روبنده و چاقچور هم استفاده می‌کردند[۶] و هیچ زنی حق نداشت بدون چادر از خانه خارج شود.[۷] در اواخر دورۀ قاجار کم‌کم پوشش زنان از شیوۀ سنتی فاصله گرفت و به سبک مدل‌های اروپایی؛ پیراهن‌های بلند، کت و دامن با الگوهای غربی،[۸] روسری‌های سادۀ سفید، دامن‌های کوتاه چتری، پیراهن‌های کوتاه یقه‌باز و شلوارهای چسبان سفید تغییر کرد. نوع پاپوش‌ها در دوران قاجار جوراب، گیوه، نعلین یا گالش بود و یک نوع پاپوش شبیه به کفش‌های زنان اروپایی بنام قُونداره نیز رواج یافت.[۹] پوشش سر زنان که قبلاً تور به همراه تاج و نیم‌تاج بود، در دورۀ ناصرالدین شاه به چارقد تبدیل شد.[۱۰] لباس زنان قجری در پایان این دوره، شبیه زنان اروپایی شد. در دورۀ سوم قاجار که مقارن با حکومت احمدشاه بود، مدرنیسم در اندیشه و ظاهر زنان تجلی بیشتری پیدا کرد.[۱۱]
عوامل مؤثر بر پوشش زنان
ازجمله عوامل مؤثر بر پوشاک زنان؛ تأثیر نوگرایی بر پوشاک زنان، کنار گذاشتن پوشش سنتی و جایگزینی لباس اروپایی، گسترش پوشش به سبک اروپایی و واردات اجناس اروپایی را می‌توان برشمرد. برخی از عوامل ترویج سبک پوشاك اروپایی عبارتنداز:
- حضور زنان اروپایی در اندرونی؛
- آشنایی زنان با آزادی‌های مدنی؛
- احقاق حقوق زنان در نشریات توسط روشنفکران؛
- ورود اروپاییان (خیاطان و طراحان اروپایی) به صنعت پوشاک؛
- گرایش به اجناس اروپایی (کرپ، ساتین، وال و ژرژت فرانسوی)؛
- اعزام دانشجو به اروپا و پذیرش سفرا و نمایندگان رسمی و غیر رسمی؛
- تأسیس مدارس جدید؛
- معامله با تجار خارجی.[۱۲]
نقش انقلاب مشروطه در تحولات پوشاک زنان
انقلاب مشروطه به‌دلیل تأثیر فراوانی که در اندیشه، فرهنگ و پوشش زنان داشت به زنان مجالی داد تا در شیوۀ تن‌پوش خویش تغییراتی را به وجود بیاورند. نخستین تغییرات پوشش؛ ابداع شلیته و چادر کمری به‌جای دامن‌های بلند و چادر نماز بود. در این دوره روشنفکران و زنان فعال به مسئلۀ زنان و حجاب توجه بیشتری کردند و حجاب و پرده‌نشینی را از بزرگترین موانع نوسازی جامعه می‌دانستند.[۱۳] پیش از انقلاب مشروطه، پوشش بیرونی زنان شهری از طبقات بالا تا طبقات پایین جامعه چادر به‌همراه روبنده بود. زنان روستایی به‌دلیل مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی آزادانه‌تر و بدون روبنده و چادر بودند و هنگام سفر به شهر حجاب خود را رعایت می‌کردند؛ اما بعد از انقلاب مشروطه و در دوران مظفرالدین شاه پوشش بیرونی زنان، روبنده و چادر سیاهی که تمام بدن‌شان را می‌پوشاند به‌همراه چاقچور بود. لباس کوچه و بازار زنان شهری به‌ظاهر متحدالشکل، اما کیفیت آن تا حدودی متفاوت بود.[۱۴]
تأثیر طبقات اجتماعی زنان در نوع پوشش
از عصر باستان تا دورۀ قاجار زنان همواره دارای جایگاه‌های متفاوتی بوده‌اند. لباس‌های زنان طبقات مختلف جامعه، اقلیت‌‌های مذهبی و زنان شهری و روستایی در نوع، رنگ و جنس با هم تفاوت داشتند. جنس لباس زنان زرتشتی از ابریشم بود و دستمال‌های رنگی به سر داشتند و از چادر استفاده می‌کردند. زنان ارمنی نیز پیراهن‌هایی به رنگ زرد و قرمز می‌پوشیدند و بیرون از خانه چادرهای سفیدی بر سر داشتند و با پارچه‌ای سفید و از جنس کتان دور چانه و دهان خود را می‌پوشانیدند. زنان یهودی همانند سایر زنان مسلمان در این دوره هنگام بیرون رفتن از خانه چادرهای سیاه به سر می‌کردند و صورت خود را کامل می‌پوشاندند.[۱۵]
پوشش زنان در عهد قاجار
تن‌پوش بانوان قجری متناسب با حضور در اجتماع یا منزل به دو دستۀ پوشش بیرونی یا اندرونی تقسیم می‌شود.
پوشش بیرونی بانوان قجری
- چادر: به‌معنای بالاپوش که روی سر می‌انداختند،[۱۶] به شکل مستطیل یا نیم‌دایره و در رنگ‌های تیره و از جنس کرباس، مخمل، تافته و اطلس که با حاشیه تزئین می‌شد.[۱۷]
- روبنده (پیچه): نوعی پارچۀ بافته‌شده از موی یال و دم اسب به شکل مستطیل و رنگ سیاه[۱۸] برای پوشاندن صورت به کار می‌رفت[۱۹] و جلوی آن به‌حالت مشبک دوخته می‌شد.[۲۰]
- چاقچور: شلوار گشاد و بلندی که در زیر چادر می‌پوشند[۲۱] و دارای پف و چین فراوان از جنس پنبه یا چلوار[۲۲] که از پارچه‌های راه‌راه به‌طور مورب دوخته می‌شد.[۲۳]
- ساغری (نعلین): نوعی کفش[۲۴] نوک برگشته و پاشنه‌دار بود.[۲۵]
پوشش اندرونی زنان قجری
- اَرخالق: نیم‌تنه روئین؛[۲۶] که به‌وسیلۀ دکمه بسته می‌شد.[۲۷]
- کلیجه: نیم‌تنۀ بلند که دامن آن تا روی ران می‌رسید؛[۲۸] و با دکمۀ جواهرنشان بسته می‌شد.[۲۹]
- شلیته (تُنبان): نوعی دامن کوتاه، گشاد و چین‌داری که بر روی شلوار می‌پوشیدند.[۳۰]
- جوراب و پاپوش.[۳۱]
پانویس
- ↑ قاضی‌ها، «توصیف جهانگردان خارجی از نوع پوشش زنان ایران در دورة قاجاریه»، وبسایت کارخانه‌دار.
- ↑ «پوشاک زنان در دورۀ قاجار»، وبسایت مارکومد.
- ↑ کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص88..
- ↑ «پوشش در قاجار»، وبسایت به‌مقاله.
- ↑ دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دورۀ قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، 1398ش، ص80.
- ↑ کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص98-95 و 88.
- ↑ شریفی ساعی و آزاد ارمکی، «زنان در عصر پدرسالاری: روایت تاریخی از وضعیت اجتماعی و فرهنگی زنان در دورۀ قاجار»، 1400ش، ص108.
- ↑ کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص97.
- ↑ «پوشاک زنان در دورة قاجار»، وبسایت مارکومد.
- ↑ نتاج مجد و امینی‌فر، «بررسی پرترة زنان در دورۀ قاجار»، 1399ش، ص57.
- ↑ کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص97-98 و 92.
- ↑ کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص 100و 93 ،86.
- ↑ کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص85، 88 و 91-90.
- ↑ دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دوره قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، 1398ش، ص88 و 90.
- ↑ دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دورۀ قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، 1398ش، ص79 ، 83 و 94.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ چادر، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ اباذری و طیبی، «مطالعة تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعة موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص21.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژة پیچه، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژة روبنده، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص21.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ چاقچور، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص21.
- ↑ «پوشش زنان ایرانی در دورۀ قاجار»، وبسایت اقتصاد نیوز.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ ساغری، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ «پوشش زنان ایرانی در دورۀ قاجار»، وبسایت اقتصادنیوز.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ آرخالق، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص19.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژة کلیجه، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص19.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژة شلیته، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ نتاج مجد و امینی‌فر، «بررسی پرترة زنان در دورۀ قاجار»، 1399ش. ص57.
منابع
- اباذری، مانا و طیبی، حبیب‌‌الله، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، دوفصلنامۀ علمی- ترويجي پژوهش هنر، سال هفتم، شمارۀ 13، بهار و تابستان 1396ش.
- «پوشاک زنان در دورۀ قاجار»، وبسایت مارکومد، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1398ش.
- «پوشش در قاجار»، وبسایت به‌مقاله، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
- «پوشش زنان ایرانی در دورۀ قاجار»، وبسایت اقتصادنیوز، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1401ش.
- دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دورۀ قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی تاریخ، سال 14، شمارة 54، پاییز 1398ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
- شریفی ساعی، محمدحسین و آزاد ارمکی، تقی، «زنان در عصر پدرسالاری: روایت تاریخی از وضعیت اجتماعی و فرهنگی زنان در دورۀ قاجار»، فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دورۀ سوم، شمارۀ 2، تابستان 1400ش.
- عمید، محمد، فرهنگ فارسی عمید، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید:21 دی 1401ش.
- قاضی‌ها، فاطمه، «توصیف جهانگردان خارجی از نوع پوشش زنان ایران در دورۀ قاجاریه»، وبسایت کارخانه‌دار، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1400ش.
- کیاوش، فرشته و آشوری، محمدتقی، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، فصلنامۀ دانشگاه هنر، شمارۀ 26، زمستان 1398ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
- نتاج مجد، عطیه و امینی‌فر، فاطمه، «بررسی پرترۀ زنان در دورۀ قاجار»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، سال سوم، شمارۀ 29، مهر 1399ش.