پوشش زنان عصر صفوی

پوشش زنان عصر صفوی؛ پوشش بیرونی و اندرونی زنان در دورۀ صفوی.

زنان در دورۀ صفویه تحت تأثیر آداب‌ورسوم مذهبی از چادر و روبند استفاده می‌کردند. بر اساس گزارش گردشگران خارجی در سفرنامه‌های خود، لباس و نوع پوشش زنان دربار با زنان عادی جامعه متفاوت بوده است. هم‌زمان با نفوذ و ورود فرهنگ اروپایی به ایران، سبک پوشش زنان نیز تغییر کرد.

پوشش زنان دورۀ صفوی در سفرنامه‌ها

منابع تاریخی، نامه‌ها، مکتوبات، نقاشی‌های موجود در کتب خطی، نگاره‌ها و سفرنامه‌های گردشگران اروپایی به وضعیت پوشش در عصر صفوی پرداخته‌اند. برخی از سفرنامه‌نویسان بر این باورند که پوشش زنان در عصر صفوی تحت تأثیر مذهب وضعیت خاصی پیدا کرد. پوشش زنان در ابتدای حکومت صفوی و با توجه به موقعیت اجتماعی زنان متفاوت بود.پوشش زنان اشراف و دربار، سخت‌تر و بیشتر و بسته به مقام و ثروت و منصب همسرا‌‌ن‌شان متفاوت بود. زنان از روسری و چارقد در خانه و از چادر و دستمال در بیرون استفاده می‌کردند و در بیرون از خانه چشم و صورت آنها پیدا نبود و روسری با تنوع رنگ و مزین به چند رشته مروارید سر می‌کردند. بین توصیفات سفرنامه‌ها با نگاره‌های موجود از دورۀ صفویه در مواردی چون کلاه، کلیجه زیر قبا، چادر، شلوار، کفش پاشنه‌بلند و کفش راحتی بانوان همخوانی وجود دارد. آنچه سفرنامه‌ها و نگاره‌ها در مورد قبای زنان و طراحی کفش‌های راحتی گزارش کرده‌اند مطابقتی ندارد. مطالب سفرنامه‌ها به‌تنهایی برای بررسی وضعیت پوشاک کفایت نمی‌کنند، در کنار نگاره‌ها، می‌توان به آنها هم مراجعه و استناد کرد.

سبک پوشش زنان در عهد صفوی

• سلسلۀ صفوی با تأکید بر مسائل مذهبی روی کار آمد. بر همین اساس، شاه اسماعیل در ابتدای حکومت با صدور فرامینی، قوانین ویژه‌ای را برای زنان ایجاد کرد. پوشش بانوان در این دوره عبارت‌اند از:
• چادر؛ طبق سنت مذهبی جامعه، از چادر استفاده می‌کردند.
• استفاده از روبند؛ در عهد صفوی وارد فرهنگ زنان ایرانی شد.
• لچک و پیشانی‌بند؛ مزین به جواهرات و به‌جهت زیبایی استفاده می‌شد.
• کلاه سه‌گوش؛ قلاب‌دوزی و مزین به جواهرات بود.
• قبا؛ در اوایل حکومت صفویه بلند ولی بعدها تا زانو کوتاه شد.
• کلیجه (جلیقه)؛ نیم‌تنۀ بلندی که بر روی قبا می‌پوشیدند.
• کمربند؛ بر روی قبا می‌بستند.
• کفش؛ دارای پاشنۀ کوتاه و نوک‌تیز بود.
• چکمه؛ گاهی با پاشنه و بدون پاشنه بود.
• پیراهن؛
• شلوار؛
• جوراب.

تمایز و تزئینات لباس زنان

لباس زنان از بسیاری جهات همانند پوشاک مردان، ولی نازک‌تر و گشادتر بود. پیراهن بانوان بلندتر و کمربندشان باریک‌تر بود. اوائل دورۀ صفویه، زنان چون جوراب نمی‌پوشیدند از نیم‌چکمه استفاده می‌کردند. شال به‌صورت مشترک و البته متمایز در تن‌پوش مرد و زن استفاده می‌شد. بالاتنه تا پایین‌تنه لباس یکسره و دارای زر و زیور بود. پیشانی‌بند سه‌گوش با جواهرات، قلاب‌دوزی یا تزئین می‌شد. کمربندشان از جنس چرم یا پارچه معمولی یا از ابریشم ملیله‌دوزی می‌شد. کمربند زنان ثروتمند همراه با سگک زرین یا سیمین جواهر نشان بود. جوراب از جنس مخمل یا زربفت و دیگر پارچه‌های نازک بود. کلاه هم به‌اندازۀ توان با جواهراتی از یاقوت، برلیان و مروارید زینت می‌شد.

پوشش زنان اقوام و مذاهب مختلف

زنان قزوین روی خود را پنهان می‌کردند. زنان مازندران چهرۀ خود را نمی‌پوشانند و از حرف زدن با مردان امتناع نمی‌ورزیدند. زنان کُرد با سر و صورت باز با مردها و به‌صورت آزاد صحبت می‌کردند. لباس آنها چیزی بین لباس ایرانی و ترک بود. زنان جزیرۀ هرمز به‌خاطر شدت گرما فقط زیرشلواری و روی آن پیراهن بلند می‌پوشیدند. زنان ارمنیِ متأهل در خانه نیز حجاب داشتند؛ اما دختران آنها تا دهان، صورت خود را می‌پوشانند. زنان زرتشتی بالاپوش بسیار گشاد و شلوار نازک می‌پوشیدند و سرو و گردن و موی خود را می‌پوشانند. زنان یهودی از نظر ظاهر شبیه به لباس کشیشان روسی لباس می‌پوشیدند؛ ولی صورت خود را نمی‌پوشانند.

تأثیر اروپایی‌ها بر صنعت پوشاک

مورخین و جهانگردان خارجی دورۀ صفویه را درخشان‌ترین دورۀ صنعت پارچه‌بافی می‌دانند. اوج این هنر در زمینه ترمه‌دوزی، زری‌بافی، مخمل‌بافی، قلم‌کار سازی و دوخته‌دوزی (گل‌دوزی و قلاب‌دوزی) و در طرح‌های زیبایی چون: اسلیمی؛ طرح روان؛ ارغوان؛ دستاری و دراپه، در جنس و رنگ‌های متنوعی خودنمایی کرد. در آغاز سلسلۀ صفوی با تصمیم شاه اسماعیل بر اعلام رسمی مذهب شیعه و با تثبیت امپراتوری عثمانی و بسته شدن مسیر تجاری اروپا با شرق،ارتباط اروپایی‌ها با ایران روزافزون شد. با ورود شرکت‌های تجاری به بازارهای ایران، صنعت نساجی و وضعیت پوشاک مورد توجه اروپایی‌ها قرار گرفت و الگوی مصرف و منسوجات پوشاک تغییر کرد. به تقلید از غرب، برخی از لباس‌های کوتاه و تنگ با یقه‌های باز و بدون آستین مرسوم شد.

منابع

• آقاحسین شیرازی، ابوالقاسم، «پوشاک زنان ایران از آغاز تا امروز»، اوستا فراهانی، تهران، چاپ اول، 1382ش.
• «پوشاک انسان‌ها در دورۀ صفویه»، وب‌سایت تن‌پوش، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1398ش.
• «پوشاک زنان در دورۀ صفویه»، وب‌سایت مارکومد، تاریخ درج مطلب: ۴ مرداد ۱۳۹۸ش.
• تاورنیه، ژان باتیست، «سفرنامۀ تاورنیه»، ترجمۀ ابوتراب نوری، اصفهان، سنایی، 1361ش.
• تقوی، عابد و موسوی، سیده مونا، «بررسی حضور اجتماعی زنان و سیر تحول پوشش در نگاره‌های عصر صفوی»، فصلنامۀ علمی - پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شمارة 18، زمستان 1392ش.
• حاج‌آقایی وفایی، فاطمه، «پوشاک ایرانیان در عصر صفویه از دیدگاه سفرنامه‌نویسان اروپایی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، 1396ش.
• دلاواله، پیترو، «سفرنامۀ دلاواله»، ترجمۀ شجاع‌الدین شفا، تهران، علمی فرهنگی، 1370ش.
• زنگنه و همکاران، «طراحی لباس عصر بر اساس پوشاک دوران صفویه»، نساجی امروز، شماره 122، مهر1391ش.
• # سیف علی، سمیرا و فهیمی فر، اصغر، «بررسی تأثیر تحولات اجتماعی بر تن‌پوش صفویان (907-1135ق)»، دو فصلنامۀ علمی- پژوهشی تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام، سال9، شماره17، زمستان 1397ش.
• شاردن، ژان، سیاحت‌نامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1335ش.
• شهبازی، فرزانه، «بررسی فرهنگ دینی مردم در سفرنامه‌‌های عصر صفویه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س)، تهران، 1383ش.
• # عمید، حسن، «فرهنگ فارسی عمید»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 22 دی 1401ش.
• فیروزبه، حمیده، «نحوة پوشش زنان از دورۀ صفویه تا اول پهلوی»، پایان¬نامه ارشد، 1388ش.
• فیگوئروآ، دن گارسیا دسیلوا، «سفرنامۀ فیگوئروآ»، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشرنو، 1363ش.
• قوی، فاطمه، «بررسی ساختار بصری لباس زنان عهد صفوی بر اساس پوشاک زنان در شاهنامۀ طهماسبی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، 1397ش.
• کاتف، فدت آفاناس یویچ، «سفرنامۀ کاتف»، ترجمۀ محمدصادق همایون‌فرد، تهران، کتابخانۀ ملی ایران، 1356ش.
• مهدی راونجی، غلام‌رضا، «بررسی تاریخی مختصات پوشاک در عصر صفوی»، فصلنامۀ علمی - پژوهشی پژوهش‌نامۀ تاریخ، سال 15، شمارۀ 58، بهار 1399ش.
• نگاهی به سفرنامه‌های دوران صفویه، وب‌سایت وینش، تاریخ درج مطلب: 21 آبان 1398ش.
• ولی قوجق، منصور، مهرپویا، حسین، «مطالعۀ تطبیقی پوشش زنان در سفرنامه‌ها و نگاره‌های دورۀ صفویه»، دو فصلنامۀ علمی- ترویجی پژوهش هنر، سال هفتم، شمارۀ13، بهار و تابستان 1396ش.