زیورآلات دوره افشاریان
زیورآلات دوره افشاریان؛ جواهرات ایران در دورۀ افشاریان.
زیورآلات افشاریان، شامل گردن‌بند، دست‌بند، انگشتر، النگو، جِقه و بازوبند است. در این میان، شکل و نوع تاج و بازوبند نادرشاه که آراسته به جواهراتی، مثل زمرد و یاقوت است، بسیار جلب‌توجه می‌کند و بازوبندهای کوه نور و الماس نور از ارزشمندترین این جواهرات هستند.
تاریخچه جواهرات افشاری
جواهرات سلطنتی مربوط به دورۀ افشاریان و حکومت نادرشاه از غنی‌ترین مجموعه‌های جواهرات کشور است.[۱] نادرشاه افشار توانست با فتح دهلی در سال 1151ق و شکست افغان‌ها و بیرون راندن آنها از کشور، بیشتر جواهراتی که به دست آنان از کشور خارج شده بود، به ایران برگرداند. از معروف‌ترین این الماس‌ها، کوه نور و دریای نور بودند.[۲] البته بعضی از غنایم نادرشاه به ایران نرسید و بخشی از جواهرات نیز توسط نادرشاه به کاترین (ملکه روسیه)، سلطان محمود‌خان (پادشاه عثمانی) و ابوالفیض‌خان (امیر بخارا در ازبکستان) به‌عنوان هدیه تقدیم شد. همچنین بخشی از جواهرات را به آستان امام رضا اهدا کرد و برخی از آن را نیز میان سربازان و سپاهیان خود توزیع کرد. توجه و عنایت نادرشاه به جمع‌آوری و نگهداری جواهرات و زیورآلات سلطنتی باعث ثروتمند‌شدن خزانه ایران در دوره افشاری شد.[۳]
زیورآلات نادرشاه افشار
در تصاویر به‌جا‌مانده از نادرشاه، یکی از تزیینات موجود روی تن‌پوش نادرشاه، بازوبند آراسته به جواهر است که روی آستین قبای سلطنتی او متصل شده و این بازوبند به‌همراه قلاب کمربند و تاج جواهرنشان از لحاظ شکل و فرمِ قرارگیری جواهرات با یکدیگر هماهنگی و تناسب دارد. همچنین بعضی از قبا‌های نادرشاه در قسمت سرشانه با انواع جواهرات تزیین شده است.[۴] علاوه بر بازوبند، تاج نادرشاه نیز با انواع جواهرات گران‌بها تزیین می‌شد. البته تاج نادری در مقایسه با تاج‌های پادشاهان دوره‌های قبل ساده‌تر بود و یک جقه روی کلاه نصب می‌شد[۵] که به جقه نادری معروف است و مربوط به قرن هجدهم میلادی است. جقه نماد سرو سرافکنده‌ای است که نشان راستی و تواضع ایرانیان است.[۶] این جقه نیز آراسته به سنگ‌های گران‌بهایی، چون زمرد، یاقوت، الماس و پر‌های بزرگ پرندگان کمیاب بود که روی کلاه نصب می‌شد.[۷] این تاج همیشه همراه نادرشاه بوده و حتی در سفر‌های جنگی آن را بر سر خود می‌گذاشت.[۸]
زیورآلات مردم افشاری
زیورآلات زنان و مردان این دوره، شامل گوشواره، انگشتر، گردن‌بند، دست‌بند، النگو و بازوبند است. بازوبند مردان و زنان و همچنین پیشانی‌بند و کلاهک‌های زنان آراسته به مروارید و سنگ‌های قیمتی و گران‌بها بودند.[۹] پوشش آراسته به جواهرات مردان و زنان نسبت به شاه از تزیینات کمتری برخوردار بود.[۱۰]
الگو‌های طراحی زیورآلات دوره افشاریه
بسیاری از فرم‌ها و نقوش استفاده شده در دورۀ افشاریه ادامۀ الگو‌های طراحی جواهرات دوره‌های قبلی است. نقوش و فرم‌های حیوانی، مثل ماهی و اژدها، پرندگانی مثل طوطی، نقوش گیاهی مانند شاخه گندم و فرم‌های انتزاعی مثل فرم ازگیلی یا فرمی شبیه کوزه برعکس،[۱۱] طرح‌های سیاه‌قلمی که بیشتر منشأ اروپایی دارند و همچنین کتیبه‌های فارسی و عربی از جملۀ این الگو‌ها هستند.[۱۲]
سپر جواهرنشان نادرشاه
این سپر در قرن 11 قمری ساخته شده و جنس آن از پوست کرگدن و سطح روی آن پر از لعل، زمرد و الماس است. قسمت وسط سپر به‌وسیلۀ گل هشت‌پر تزیین شده و در مرکز آن، یاقوت بزرگ و ارزنده‌ای قرار دارد. 12 زمرد ارزشمند نیز در اطراف آن هستند که از این تعداد، چهار زمرد در میان پر‌های ستاره‌ای و هشت زمرد دیگر در میان الماس‌ها و یاقوت‌ها در ردیف بعدی قرار دارند.[۱۳] طراحی این سپر به‌گونه‌ای است که جنگ و خونریزی را یادآوری نمی‌کند؛ بلکه هنر ایرانی و شیوۀ تفکر شاهان آن دوره را بازنمایی می‌کند.[۱۴]
شمشیر جهان‌گشای نادری
غلاف این شمشیر آراسته به 1869 الماس‌دانه است که با مینا‌کاری‌های رنگین و ظریف تزیین شده است.[۱۵] طول این شمشیر، 100 سانتی‌متر و شامل چهار الماس با وزن‌های 13 تا 20 قیراط[یادداشت ۱] است که از میان آنها، سه الماس، پررنگ هستند و یکی دیگر آن که درشت‌ترین است، به رنگ دودی است. علاوه بر این، بیش از 800 الماس دیگر روی شمشیر نادرشاه کار شده است.[۱۶]
الماس تاج‌ماه
الماس تاج‌ماه درشت‌ترین الماس هندی است که ارزش خاص خود را دارد و جزء جواهراتی است که نادرشاه با خود به ایران آورد. این الماس، بی‌رنگ، بادامی‌شکل و وزن آن، 06/115 قیراط است و هم‌اکنون در خزانۀ جواهرات ملی بانک مرکزی ایران نگهداری می‌شود.[۱۷]
الماس دریای نور
از ارزشمندترین و مشهور‌ترین الماس‌هایی که در خزانه جواهرات ملی بانک مرکزی ایران نگهداری می‌شود، الماس دریای نور است. وزن این الماس، 182 قیراط و جزء درشت‌ترین الماس‌های جهان است که رنگ آن صورتی است و این رنگ، کمیاب‌ترین رنگ‌های الماس در دنیا به شمار می‌رود. قطع این الماس، چهارگوش تخت و دارای صافی و روشنی باورنکردنی است. این الماس به‌همراه الماس نورالعین (محفوظ در خزانه جواهرات ملی) دو تکه از یک قطعه الماس هستند.[۱۸] این الماس که به‌حالت افقی بر قاب مستطیل‌شکل نصب شده است، دارای 14 چنگ بوده که این چنگ‌ها الماس را در قاب نگه داشته است. در قسمت بالا و مرکز قاب، تاج شاهی قرار گرفته است که با الماس‌های ریز و درشت بی‌رنگ، دو پر درشت، دو شیر با چشمانی از یاقوت و شمشیر با پس‌زمینۀ خورشید به‌شکل قرینه تزیین شده است. پادشاهان دوره‌های بعدی نیز، از این الماس به‌صورت‌های مختلف (بازوبند، سنجاق‌سینه و جقه‌کلاه) استفاده می‌کردند.[۱۹]
الماس کوه نور
الماس کوه نور الماسی بی‌رنگ است که در سال 1301م از معادن گُلکُنده در هند استخراج شده و آن را جفت تاریخی الماس دریای نور می‌دانند. نوع تراش این الماس، برلیان و وزن آن 108 قیراط است که در حال حاضر در برج لندن (محل نگهداری جواهرات سلطنتی انگلستان) حفاظت و نگهداری می‌شود. کوه نور با تراش هندی خود، تا مدت‌ها به‌عنوان بازوبند استفاده می‌شده است. بازوبندهای کوه نور و دریای نور تا زمان مرگ نادرشاه، از بازوان او باز نشدند.[۲۰]
دلیل نام‌گذاری دریای نور و کوه نور
این دو الماس، به‌دلیل اینکه بزرگ‌ترین الماس‌هایی بودند که توسط نادرشاه به سرزمینی که مادر کوه‌های زمین (البرز) و بزرگ‌ترین دریاچه جهان (خزر) در آن قرار دارند، آورده شدند، کوه نور و دریای نور نامیده شدند.[۲۱]
تشابه خصوصیات الماس کوه نور و دریای نور با توجه به نام‌گذاری آن
شباهت ویژگی‌های الماس کوه نور به نامش را می‌توان در سختی، استقامت و پایداری و همچنین در درخشندگی بی‌نظیرش نسبت داد و شباهت ویژگی‌های الماس دریای نور به نامش را می‌توان حاصل تداعی انعکاس نور صورتی‌رنگ خورشید در هر طلوع و غروب بر موج‌های دریا دانست.[۲۲]
نماد‌شناسی الماس دریای نور
الماس، نماد کمال مطلق است و خصوصیاتی نظیر سختی، شفافیت و روشنایی دارد. فرم مستطیل‌شکل دریای نور، ایستایی، مقاومت، تعادل و توازن، سکون و گستردگی را به‌همراه خود دارد. رنگ صورتی این الماس، نماد زندگی، نشاط، آرامش و راحتی است. این رنگ معنوی، جزء رنگ‌های گرم و روح‌بخش به شمار می‌رود.[۲۳]
یادداشت‌ها
- ↑ قیراط معادل یک پنجم گرم (۰.۲ گرم یا ۲۰۰ میلی‌گرم) است.
پانویس
- ↑ بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص27.
- ↑ غیبی، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص313.
- ↑ بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص29.
- ↑ بژگی، «بحثی در لباس و پوشش مردم ایران در دوره افشاریه»، 1391ش، ص261.
- ↑ غیبی، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص308.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه جقه، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ راعی، «الگو‌های سنتی و مدرن طراحی زیور ایرانی (از پیش از ماد‌ها تا پهلوی)»، 1392ش، ص70-71.
- ↑ بیانی، پانصد سال تاریخ جواهرات سلطنتی ایران، 1348ش، ص58.
- ↑ راعی، «الگو‌های سنتی و مدرن طراحی زیور ایرانی (از پیش از ماد‌ها تا پهلوی)»، 1392ش، ص70.
- ↑ بژگی، «بحثی در لباس و پوشش مردم ایران در دوره افشاریه»، 1391ش، ص261.
- ↑ ضیاء‌پور، زیور‌های زنان ایران از دیرباز تاکنون، 1348ش، ص395.
- ↑ غیبی، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص324.
- ↑ بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص27.
- ↑ «سپر نادرشاه افشار»، روزنامه جام‌جم.
- ↑ کالرس، «تاریخچه جواهرات سلطنتی ایران»، 1344ش، ص47.
- ↑ توکلی بزاز، گوهر ایران، 1380ش، ص115.
- ↑ قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص19.
- ↑ بی‌نا، «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، 1392ش، ص28.
- ↑ قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص17-18 و 104.
- ↑ قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص20 و 118.
- ↑ قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص113.
- ↑ قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص113.
- ↑ قمی، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، 1390ش، ص137-139.
منابع
- بژگی، طیبه، «بحثی در لباس و پوشش مردم ایران در دوره افشاریه»، فصلنامۀ تاریخ‌پژوهی، شمارۀ 53، زمستان 1391ش.
- بیانی، مهدی، پانصد سال تاریخ جواهرات سلطنتی ایران، تهران، بانک مرکزی ایران، 1348ش.
- توکلی بزاز، محمد، گوهر ایران، تهران، انوشه، 1380ش.
- «خزانه جواهرات ملی؛ کهکشان گوهر‌های تابناک ایران؛ گزارشی از جمع‌آوری و نقل و انتقالات جواهرات ملی ایران در طول تاریخ»، فصلنامۀ پژوهش هنر، شمارۀ 3، پاییز 1392ش.
- دهخدا، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1402ش.
- راعی، ریحانه، «الگو‌های سنتی و مدرن طراحی زیور ایرانی (از پیش از ماد‌ها تا پهلوی)»، فصلنامۀ پژوهش هنر، شمارۀ 3، پاییز 1392ش.
- «سپر نادرشاه افشار»، روزنامه جام‌جم، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۳۹۲ش.
- ضیاء‌پور، جلیل، زیور‌های زنان ایران از دیرباز تاکنون، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1348ش.
- غیبی، مهرآسا، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1391ش.
- قمی، ساره، بررسی الماس دریای نور از نگاه تاریخ هنر، پایان‌نامه دورۀ کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنر‌های کاربردی دانشگاه هنر تهران، تیر 1390ش.
- کالرس، رابرت.م، «تاریخچه جواهرات سلطنتی ایران»، ترجمه محمد فلاحی، نشریه وحید، شمارۀ 16، فروردین 1344ش.