پوشاک نظامیان قاجار

پوشاک نظامیان قاجار؛ تن‌پوش افراد نظامی در دوره قاجار.

پوشاک قشون قاجار در هر دوره‌ تغییراتی داشته است و لباس آنها تلفیقی از لباس ارتش کشورهای اروپایی مثل فرانسه، انگلیس، روسیه، اتریش و سوئد بود. پوشاک نظامیان این دوره با تزئینات بومی و سنتی ایران که شامل نشان‌ها و سوزن‌دوزی‌ها می‌شد، آمیخته شده بود.

سیر تحول لباس نظامیان قاجار

از دورۀ آغامحمد‌خان تا دورۀ فتحعلی‌شاه لباس نظامیان متحد‌الشکل نبود؛ ولی با ورود افسران فرانسه لباس‌های نظامیان پیاده، سوار و توپ‌خانه متحد‌الشکل شد. در دوره‌های دیگر نیز لباس‌های نظامیان متحد‌الشکل بود. در اواخر دورۀ قاجار نیز تغییرات اساسی در طرح لباس نظامیان به‌وجود آمد، لباس آنها از نظر رنگ پارچه، نوارها، نشان‌ها، سردوشی‌ها و رسته‌ها همه یکسان شد.

لباس نظامیان

• دوره آغامحمدخان: لباس قشون در زمان آغامحمدخان همان لباس دوران زندیه بود که شامل یک سرداری بلند با کمربند پهن بود که قمه به آن وصل می‌شد. کلاه سر‌بازان، کلاه پوستی بدون مقوا و چاک‌دار به طول ۲۵ سانتی‌متر بود و شلوارهای‌شان گشاد بود.

• دوره فتحعلی‌شاه: لباس پیاده نظام‌ها ماهوت آبی یا قرمز و لباس توپچی‌ها ماهوت آبی بود. نوار لباس سربازان، پشمی نقره‌ای یا طلایی بود و صاحب‌منصبان اِشارپ ‌ ابریشمی قرمز و شلوارهای سفید و گشاد می‌پوشیدند و کلاهی از پوست بره که کلگی سرخ‌رنگ و یک پر در سمت راست آن بود به سر می‌کردند. نظامیان شلوارشان را درون چکمه قرار می‌دادند، کمربند پهن سیاهی روی آن می‌بستند و گاهی اوقات به‌جای کمربند از شال سفید استفاده می‌کردند.

• دوره محمدشاه: در آن دوره لباس نظامیان به‌جای لباس‌های بلند شرقی، نیم‌تنه بدون دامن همراه با شلوا‌رهای تنگ تا قوزک پا و پوتین‌های چرمی بود. لباس توپچی‌ها نیم‌تنه آبی با سردست سرخ‌رنگ و شلوار کتان آبی و سفید بود که می‌پوشیدند. کلاه‌شان از پوست بره سیاه یا قرمز مثل کلاه پشمی بود. افسران نیز لباسی با سه ردیف دکمه به‌همراه یراق طلایی و یقه و سر‌دست‌ها نوار طلایی می‌پوشیدند.

• دوره ناصرالدین‌شاه: در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه تغییراتی در لباس نظامیان به‌وجود آمد. در دورۀ امیرکبیر لباس نظامیان به‌صورت کلیجه و شلوار تنگ اتریشی بود. در این دوره ملیله‌دوزی و مفتول‌دوزی و دکمه شیر و خورشید وارد شده از اتریش، مرسوم بود. به‌خاطر ورود سربازان و افسران اتریش به ایران، لباس نظامیان آن دوره شامل شلوار راسته، درز دکمه‌خور بالاتنه و سردست‌های نواردوزی شده بود؛ اما در اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه تغیراتی در اجزای لباس، نحوه برش و دوخت به‌وجود آمد. کلاه نظامیان از پوست بخارا مثل کلاه ملی ایرانیان، ولی کمی کوتاه‌تر و استوانه‌ای شکل بود. لباس صاحب‌منصبان‌ها نیم‌تنه از ماهوت آبی تیره بود. لباس محافظان مهدعلیا ‎که برگرفته از الگوی فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها بود به‌صورت لباس کوتاه با یقه کیپ، همراه با دکمه‌هایی از بالا تا پایین بود و در پشت لباس یک چاک وجود داشت. کمر این لباس، تنگ بود که با کمربندی با گل‌میخ طلایی روی آن نگه داشته می‌شد. جنس کلاه آنها از پوست بود و چکمه و شلوار تنگ می‌پوشیدند. لباس قشون در زمان ناصرالدین‌شاه در موارد عادی به‌صورت سرداری با یقه‌عربی و شلوار تنگ با مغزی قرمز یا سفید یا آبی یا زرد بود. در موارد رسمی از سرداری شبیه به نیم‌تنه و کلاه با نشان شیر و خورشید استفاده می‌کردند. لباس ژاندارم‌‌ها شامل یک کلاه به‌شکل کلاه‌ها‌ی اتریشی بود و پارچۀ لباس و کلاه‌شان ایرانی بود.

• دوره مظفرالدین ‌شاه: در این دوره تنها قزاق‌ها به‌خاطر روس‌ها، دارای لباس متحدالشکل بودند. لباس نظامیان به تقلید ناشیانه از لباس نظامیان اروپا، به‌صورت یک بالاتنه به رنگِ سبز متمایل به آبی با شلوار‌های نارنجی همراه با نوارهای بنفش و یراق‌دوزی طراحی شده بود.

• دوره محمدعلی شاه : این دوران، دورۀ کشمکش بین حکومت مشروطه و درباریان بود. لباس افسران و سربازان قزاق ایرانی مثل روس‌ها بود. لباس زیر نظامیان دارای یقه ایستاده بود. روی این لباس، بالاپوش بلند تا وسط ساق پا با آستین بلند و گشاد و یقه‌هفت می‌پوشیدند. دو طرف این لباس با کمربند روی هم نگه داشته می‌شد و شلوارشان را درون چکمه قرار می‌دادند. لباس جدید قزاق‌ها شامل یک پیراهن کوتاه جلو بسته با دو چاک کوچک در پهلو‌ها، چاک یقۀ لبه‌دار، چاک دکمه‌خور سمت چپ شانه و شلوار، همراه چکمه و کلاه پوستی و کمربند باریک بود. لب دامن و زیور سرآستین‌ها و دور یقه‌ها نسبت به مناصب افراد متغیر بود.

• دوره احمدشاه : سفرهای احمدشاه به اروپا، او را تحت تأثیر غرب قرار داده بود. با این حال، لباس کارکنان دولت و مردم به‌صورت لباس ایرانی بود. در این دوره، لباس نظامیان مثل قزاقان روسی بود. لباس پلیس شبیه لباس افسران انگلیسی بود و کلاه‌شان نشان شیر و خورشید داشت. در این دوره، وزیر جنگ لباس آژان‌ها را متحدالشکل کرد. لباس آنها به رنگ طوسی دارای نوار زرد و به‌صورت نیم‌تنه با شلوار مُچ‌پیچ همراه بود. کلاه آژان‌ها دو لبه بود.

منابع

• آبراهامیان، یراوند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی ویلایی، تهران، نی، 1384ش.
• آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، 1362ش.
• بایندر، هنری، سفرنامه هنری بایندر، ترجمه کرامت‌الله افسر، تهران، فرهنگ‌سرا (یساولی)، 1370ش.
• بوته، موریتس وان کوتسه، مسافرت به ایران، ترجمه محمود هدایت، تهران، امیرکبیر، 1348ش.
• ذکاء، یحیی، ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش تا پهلوی، بی‌جا، شورای ارتشی جشن 2500 سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران، 1350ش.
• راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
• شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، مدبر، 1375ش.
• شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، رسا، چاپ دوم، 1369ش.
• عین‌السلطنه، قهرمان میرزا، روزنامه خاطرات عین السلطنه، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، توس، 1374ش.
• فلاندن، اوژن، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی اشرفی، تهران، اشراقی، 2536شاهنشاهی.
• فوریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، علم، 1385ش.
• کاظمی، محمد و البرز، منوچهر، تاریخ 50 ساله نیروی زمینی شاهنشاهی ایران، به اهتمام علی وزیری، بی‌جا، 2535شاهنشاهی.
• مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1388ش.
• مهرمند، فریبا و خدری‌زاده، علی‌اکبر، «فرآیند ایجاد و تغییر لباس نظامیان عصر قاجار»، نشریه تاریخ و فرهنگ، سال پنجاهم، پیاپی 100، بهار و تابستان 1397ش.
• نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، اهورا، 1383ش.
• «28 هزار روز تاریخ ایران و جهان»، روزنامه اطلاعات، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1355ش.