مدیتیشن

مدیتیشن؛ فنون و روش پرورش ذهن و تسلط بر آن.

مدیتیشن به‌عنوان یک تکنیک و تمرین ذهنی از جمله چالش‌های جوامع امروزی در معنویت‌های نوظهور است. مدیتیشن با خاستگاه شرقی نوعی مراقبه و از لوازم یوگا است که با هدف درون‌پویی، تربیت و کنترل ذهن برای رسیدن به خودآگاهی و آرامش عمیق به‌کار می‌رود.

مفهوم‌شناسی

در ابتدا، واژۀ مدیتیشن از کلمه مدیتاتوم در زبان لاتین به‌معنای تفکر بود، اما امروزه بیشتر به‌معنای تمرکز و تکنیکِ پرورش ذهن و تمرین برای خودآگاهی با هدف به‌دست آوردن آرامش و بازسازی وضعیّت روحی شناخته می‌شود. برخی هم مدیتیشن را از ریشۀ لاتین و به‌معنای التیام می‌دانند که در آن حالت، فرد به‌صورت ارادی، ذهن خویش را به سکوت وادار می‌کند تا به آرامش برسد.

تاریخچه

اولین نشانه‌های مکتوب از تاریخ مدیتیشن به چیزی حدود 3500 سال قبل برمی‌گردد که خیلی از مذاهب و مکاتب از آن استفاده کرده‌اند. در سال 1957م «ماهاراشی ماهش یوگی» مدیتیشن را در هند پایه‌گذاری کرد و از سال 1959م، در کشور آمریکا به آموزش آن پرداخت. ماهاراشی به‌شدت طرفدار و مبلّغ معنویت سکولار و مادی‌گرا بود و مکاتب عرفانی شرق را با مبانی غربی ترکیب کرد.

خاستگاه

خاستگاه اولیۀ مدیتیشن در شرق، بودیسم و هندوئیسم است که آیينی درون‌انگارانه و درون‌کاو است و در هند جایگاه ویژه‌ای دارد. در غرب از آن با نام «مراقبه» یا مدیتیشن هم یاد می‌شود. برخی از اندیشمندان معتقدند که عرفان‌های مدرن اروپایی و آمریکایی از مقولات شرقی مانند مدیتیشن TMT، گرفته شده‌اند. محققان کشورهای غربی و آمریکایی، در اواخر قرن 19م با مدیتیشن آشنا شدند و تحقیقات را دربارۀ این تکنیک‌های قدیمی آغاز کردند. با دعوت از دانشمندان هندی و آموزش آنها، نسل جديدي از جنبش‌هاي نوپديد ديني و معنوي را در غرب، به‌وجود آوردند که مدعی بودند با استفاده از تمرین‌های معنوی مديتيشن، مشکلات فردي و اجتماعي مردم را حل خواهند کرد. استقبال مردم به‌قدري از مدیتیشن زياد شد که در سال 1971م چندین دانشگاه بين‌المللي در آمریکا و اروپا تأسيس شد. جوانان غربي با دیدن نارسايي آموزه‌ها و الهيات مسيحي، هدف خود را از اديان و فلسفه‌هاي ديگر جستجو کردند. تمدن جديد که وضعيت بسيار ناپايداري را تجربه می‌كرد تصميم گرفت كه از معنويت در جهت ترميم و تثبيت اقتدار خود استفاده کند. برخی با پشتيباني كانون‌هاي سرمايه‌داري، تحقيقات و مطالعاتی را روی پديده‌هايي مثل مديتيشن انجام دادند و شواهد علمي را هم براي تأييد آنها ارائه کردند تا نشان دهند که كارايي‌ و پيامدهاي مثبتی دارد.

مدیتیشن از آیین مذهبی تا غیرمذهبی

در مکاتب و کتاب‌های مرتبط با مدیتیشن از آن به‌عنوان یک سنت دیرینه یاد می‌شود که اغلب با مقاصد مذهبی، در فرهنگ‌های سراسر جهان از جمله بودیسم، هندوئیسم، مسیحیت، یهودیت و اسلام انجام می‌شد. امروزه جامعه علمی بیشتر روی مدیتیشن ساده و غیردینی تمرکز دارد که کاملاً عادی و بدون آداب خاصی در سرتاسر جهان در مذاهب مختلف مسیحی، در تمرینات نشسته بودایی انجام می‌شود. بسیاری از مردم آن را بدون اعتقاد و مذهب خاصی و فقط به‌عنوان یک تکنیک روان‌درمانی انجام می‌دهند.

عوامل پیدایش و گسترش

1. گرایش فطری و غریزۀ واقع‌گرایانه؛
2. وجود خلأهای درون‌گرایانه و اشراقی؛
3. جایگزین‌ناپذیری به‌وسیلۀ صنعت و تکنولوژی؛
4. مدیریت نظام‌های سلطه بر گرایش‌های معناگرایانه؛
5. خستگی نسل جوان غربی از لیبرالیسم و گرایش به‌سوی ماوراءالطبیعه؛
6. اقتضائات زندگی ماشینی؛ رنجش‌های درونی و ناملایمات روانی.
7. تبلیغات وسیع به بهانۀ درمان بیماری و حل مشکلات.

زمینه‌های اجتماعی و سیاسی پدیدآمدن مفهوم مدیتیشن

• پیشرفت سریع فناورى جدید و ناتوانى آن از برآوردن نیازهاى معنوى و روحى انسان؛
• ایجاد جنگ و خونریزی به نام دین؛
• تبلیغات گستردۀ دشمنان بر ضد ادیان؛
• پیدایش سکولاریسم و جدایی دین از سیاست؛
• رویکرد فطرى بشر به دین و مسائل عرفانى و عدم ارائۀ مکاتب عرفانى صحیح؛
• روابط آزاد جنسى و ظهور خرافات متعدد به نام دین و فقدان راهکار مقابلۀ جدی با آن؛
• تمایل درونى بشر به معنویت از یک ‌سو و خستگی از فرهنگ‌ و مکاتب مادى و ماتریالیستى از سوى دیگر؛
• عوامل سیاسى؛
• کثرت و تعدد مکاتب انحرافى؛
• عدم وجود وحدت در میان ملت‌‌ها و تجزیۀ آنها به گروه‌‌هاى متعدد؛
• ناتوانی در پاسخ به شبهات مطرح شده دربارۀ مذاهب آسمانى و ایجاد شک و تردید در دل‌‌ها.

فلسفه و مبانی تولید مفهوم مدیتیشن در غرب

1. هندوئيسم؛ کسب آرامش ذهنی موقتی از طریق ابداع حرکات شبه مراقبه‌ای.
2. بودیسم؛ اشتغال ذهن به سؤالات غیر منطقی و رهایی انسان از آلام و دردهای روحی.
3. اومانيسم(انسان‌گرایی)؛ انسان‌محوری حرکات و فعالیت‌ها.
4. سکولاریسم؛ حذف یا بی‌اعتنایی نقش دین در سیاست.
5. پلوراليسم (کثرت‌گرایی)؛ عدم اعتقاد به مذهبی خاص و حق‌پنداری همۀ آیین‌ها.
6. نيهيليسم (پوچ‌گرایی)؛ استفاده از حرکات و عبارات بی‌معنا و نفی ارزش‌های ثابت عقلانی.
7. پست‌مدرنيسم (فراتجددگرایی)؛ کنار گذاشتن آموزه‌ها و اعتقادات متافیزیکی و انکار تعالیم آسمانی.

پیامد مفهوم مدیتیشن

1. از جنبۀ اعتقادی و فردی: جایگزینی آرامش‌های زودگذر و جایگزینی معنویت به‌جای دین.
2. از جنبۀ ایدیولوژیکی: ترویج عرفان اومانیستی، کثرت‌گرایی عرفانی و ورود التقاط‌گرایی.
3. از جنبۀ اجتماعی و فرهنگی: اشاعۀ مسائل جنسی، فرار از مسئولیت‌های اجتماعی، سوءاستفاده‌های مالی و فقر فرهنگی.
4. از جنبۀ سیاسی امنیتی: سلطه‌پذیری، ترویج سیاست تساهل و تسامح در برنامه‌های نظامی.

روش‌های مدیتیشن

1. روش تمرکز؛ توجه بر روی تصویر واقعی یا خیالی، یک صدا، کلمه یا عبارتی، آهسته یا با صدای بلند.
2. روش تفکر؛ تفکر درحالت آرامش به‌منظور شناخت خویش.

انواع مدیتیشن

از حيث آیينی، چهار نوع مدیتيشـن وجود دارد: 1. مدیتيشـن هندو- یوگا که به 1500 سـال پيش از ميلاد مسيح باز می‌گردد. 2. مدیتيشن بودایی که به 535 سال پيش از ميلاد مسيح باز می‌گردد. 3. مدیتيشن مسيحيت که به 530 سـال پس از ميلاد مسيح باز می‌گردد. 4. مدیتيشن یهودیت که به ده قرن پس از ميلاد مسـيح باز می‌گردد. در برخی منابع هم مدیتیشن را به انواعی چون؛ TM، Zen، بودیست (Budhist) و تائویست (Taoist) تقسیم کرده‌اند که اشتراکات همۀ آنها تمرکز روى فکر و آرامش ذهن است.

ویژگی‌ها

مدیتیشن عملیاتی فردی است و اغلب با چشم بسته و در حالت سکون و آرامش بدنی انجام می‌شود.

مراحل شروع

1. تعیین مکان مناسب و مدت زمان کوتاه؛ 2. توجه به بدن و تنفس؛ 3. عدم حواس‌پرتی ذهن، مهربانی با ذهن حواس‌پرت و اتمام آن با توجه و مهربانی.

فواید مدیتیشن

در مقالات متعدد 141 فایده برای مدیتیشن در 4 دسته فیزیکی، ذهنی، عاطفی و معنوی آورده‌ شده است که برخی از این فواید عبارتند از: افزایش تمرکز، کاهش اضطراب و استرس، بهبود و قدرت حافظه، افزایش مادۀ خاکستری مغز، افزایش خودآگاهی، کاهش افسردگی، کنترل درد، جلوگیری از تضعیف حافظه، بهبود خواب و کاهش فشارخون. همچنین در مورد مسایل زنان، کاهش ۵۸ درصدی علایم پیش‌قاعدگی، کاهش شدید گُرگرفتگی، زایمان آرام و کیفیّت شیردهی بهتر گفته شده است. محققان بر این باورند که فواید ادعایی، همان فشارهای ذهنی است که فرد از آنها رها شده و به یک آرامش کاذب و موقتی می‌رسد و هرگونه احساس تغییر در گسترۀ ذهن به مفهوم دگرگونی مثبت و پیشرفت معنوی نبوده، بلکه از جهت روحی مهارت جدیدی را به‌دست آورده که قابل اطمینان و بدون خطا نخواهد بود.

معایب مدیتیشن

بر اساس مطالعات محققان، برخی نتایج هشداردهنده برای مدیتیشن عبارتند از: • تغییر ادراکات حسی؛ • کاهش انگیزه؛ • یادآوری خاطرات و احساسات آزاردهنده؛ • دامن زدن به افکار منفی؛ • گوشه‌گیری؛ • جایگزینی دنیای مجازی به جای دنیای واقعی؛ • اضطراب و بیهوشی؛ • تیک عصبی؛ • بی‌خوابی؛ • عدم ‌مسئولیت‌پذیری؛ • وابستگی افراطی به مدیتیشن؛ • احساس پوچی، ترس و تنفر؛ • بدبینی نسبت به زندگی؛ • تغییر خودانگاره (تصویر ذهنی از خود).

گروه‌های ممنوع در مدیتیشن

1. اشخاص دارای افکار پارانویید؛ 2. افراد همیشه مضطرب؛ 3. افراد حساس و مستعد به پسيکوز حاد.

تکنیک‌ها

از جمله تکنیک‌های مدیتیشن‌ عبارتند از؛ تنفسی، معنوی، حرکتی، تمرکزی، نظارت‌باز، هدایت‌شونده، مانترا، پیاده‌روی، شکلاتی، حمامی، ریز مدیتیشنی، پیش‌رونده، محبت‌آمیز، تجسمی، چاکرا، چشم سوم، کندالینی، متا، صیقل روح و یوگا.

منابع

• «آسیب‌های عرفان‌های نوظهور»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 27 مرداد 1402ش.
• «آموزش مدیتیشن| معرفی انواع مدیتیشن و مزایا و معایب آن»، وب‌سایت سرپوش، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• ابراهیمی، مهدی، «تاریخچۀ مدیتیشن از ابتدا تا امروز»، وبلاگ آرامیا، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1400ش.
• «انواع مديتيشن و مراقبه ذهني و مزاياي آن»، وب‌سایت همیار عشق، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1399ش.
• «انواع مدیتیشن»، وب‌سایت ذهن موفق، تاریخ درج مطلب: 17 اکتبر 2021م.
• «انواع، مزایا، معایب و تاریخچۀ مدیتیشن یا مراقبه»، وب‌سایت گهر، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «با این ۸ تکنیک مؤثر و سادۀ مدیتیشن در خانه، آرامش را تجربه کنید.»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1399ش.
• بهرام‌پور، پیام، «فواید مدیتیشن»، وبلاگ آرامیا، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1398ش.
• «پسیکوز چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1391ش.
• «تاریخچۀ مدیتیشن متعالی»، وب‌سایت سراج اندیشه، تاریخ بازدید: 24 مرداد 1402ش.
• تعریف مدیتیشن به زبان ساده به همراه فواید آن»، وب‌سایت چی نیاز داری، تاریخ بازدید: 25 تیر 1402ش.
• جعفری، ابوالقاسم، «ویژگی‌ها و علل جنبش‌های نوپدید معنوی»، وب‌سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1393ش.
• «جنبه‌های تاریک مدیتیشن | عوارض منفی که نمی‌دانستید»، 55 آنلاین‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 14 بهمن 1400ش.
• دارابی، وحید، «پارانوئید چیست و چگونه درمان می‌شود؟»، وب‌سایت دکتر وحید دارابی، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «در مورد مدیتیشن در ویکی تابناک بیشتر بخوانید»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 24 مرداد 1402ش.
• «دیدگاه اسلام درباره مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1393ش.
• زاهدی، فاطمه، «فواید مدیتیشن؛ ۱۱ اثر مثبت آن بر جسم و ذهن»، وب‌سایت چطور، تاریخ به‌روزرسانی: آبان 1401ش.
• «عرفان حقیقى و عرفان‌هاى کاذب»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1392ش.
• «عرفان مدرن»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1387ش.
• «عرفان‌های نوظهور»، وب‌سایت پرسمان، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1395ش.
• فلاح، ویدا، «آموزش مدیتیشن به زبان ساده»، وب‌سایت دکتر ویدا فلاح، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1399ش.
• «مانترا چیست و چه تاثیری بر شما دارد؟»، وب‌سایت تیتر برتر، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1401ش.
• «مدیتیشن چیست و چه اصولی دارد؟»، ستاره‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1400ش.
• مدیتیشن چیست؟ انواع روش‌های مدیتیشن در منزل»، وب‌سایت رایکو، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• «مدیتیشن چیست؟»، وب‌سایت شهر موفقیت، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• «مدیتیشن حربۀ جایگزین برای حذف مراقبۀ اخلاقی است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1391ش.
• «مدیتیشن یعنی چه و چگونه انجام می‌شود؟»، وب‌سایت هنرپویان خلاق لوتوس، تاریخ بازدید: 25 تیر 1402ش.
• «مراقبه چیست و چه خطراتی دارد؟»، وبلاگ آرامش‌یار، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «مروري بر عوامل و ويژگي‌هاي معنويت‌هاي نوظهور»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1388ش.
• «معنی مدیتیشن چیست؟ انواع مراقبه و مدیتیشن در خانه»، وب‌سایت ایران مدیر، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
• «مکاتب معنویت‌گرا؛ مدیتیشن متعالی (تی. ام)»، وب‌سایت مفاز، تاریخ درج مطلب: 3 تیر ۱۴۰۰ش.
• مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، «عرفان اسلامی»، قم، امام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، 1395ش.
• «نظر شما در بارۀ مراقبۀ (meditation) یوگا - ذن، چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1386ش.
• نگارش، حمید و کارشناس، علی، «تحلیل و بررسی مدیتیشن از منظر آموزه‌های اسلامی»، دو فصلنامۀ پژوهش‌های راهنماشناسی، سال دوم، شمارۀ سوم، پاییز و زمستان 1400ش.
• «10 مزیّت خارق‌العادۀ مدیتیشن برای سلامت جسم و روح»، وب‌سایت ایده‌آل مگ، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1401ش.