سیدحسین طباطبایی قمی

سید حسین طباطبایی قمی؛ مرجع تقلید و مجاهد مقابله با کشف حجاب رضاخانی.

آیت‌الله سید حسین طباطبایی قمی، مشهور به حاج‌آقا حسین قمی در جریان کشف حجاب، از علمایی بود که به مقابلة جدی با آن پرداخت. وی به تهران رفت تا رضاشاه را ملاقات کرده و از مخالفت با دین بازدارد. مردم خراسان به حمایت از او که در تهران به حصر نیروهای رضاخانی درآمده بود، در مسجد گوهرشاد تحصن کردند. این جریان به واقعة کشتار مسجد گوهرشاد منتهی شد. وی پس از سرنگونی رضاشاه و برسر کار آمدن محمدرضاشاه، طی نامه‌ای لغو قانون کشف حجاب را درخواست کرد که مورد پذیرش واقع شد.

تولد و خانواده

سید حسین طباطبایی قمی، فرزند حاج محمود، در سال ۱۲۴۳ش، در شهر قم به دنیا آمد. نسب وی با ۲۸ واسطه به امام حسن مجتبی می‌رسد. او پدربزرگ مادری امام موسی صدر است.

تحصیلات

حاج‌آقا حسین قمی، تحصیلات خود را از قم آغاز کرد و برای ادامة تحصیل، به حوزة تهران رفت. وی در سال ۱۲۷۲ش وارد حوزة نجف شد و پس از بهره بردن از اساتید بزرگ آن حوزه، در سال ۱۲۸۲ش به سامرا رفت و مراتب علمی را نزد میرزای شیرازی (1230-1313ش) گذراند. پس از آن، میرزا مقلدان خود را در مسائل احتیاطی به او ارجاع می‌داد که این امر نشان از تأیید اعلمیت او پس از میرزای شیرازی است.

مرجعیت

حاج‌آقا حسین قمی، پس از ده سال تحصیل در سامرا، نظر به درخواست‌ مردم مشهد از میرزای شیرازی که خواهان فرستاده شدن مجتهدی برای این خطه بودند، راهی مشهد شد. او پس از ورود به مشهد، زعامت حوزة علمیة این شهر را به عهده گرفت و علی‌رغم اینکه از جانب تمام اساتید خود اجازة اجتهاد داشت؛ اما از قبول مرجعیت امتناع می‌کرد تا اینکه با اصرار فراوان مردم در سال ۱۳۱۱ش رسالة عملیة وی به زبان فارسی به چاپ رسید و از این تاریخ، مرجعیت او به‌صورت رسمی آغاز شد. ایام زعامت حوزه و مرجعیت او، مقارن با دوران دیکتاتوری رضاخان بود.

فعالیت‌های اجتماعی

حاج‌آقا حسین طباطبایی قمی، پس از به عهده گرفتن زعامت حوزة علمیة مشهد، فعالیت خود را به درس و بحث محدود نکرد و ارتباط تنگاتنگی با مردم داشت و به وضعیت محرومان رسیدگی می‌کرد. در سال‌ ۱۲۹۶ش که مشهد با قحطی شدیدی رو‌به‌رو شد به شخصه به در خانة ثروتمندان رفت و برای مردم کمک جمع‌آوری کرد.

فعالیت‌های سیاسی

یکی از اقدامات رضاخان کشف حجاب اجباری بود به دستور وزیر فرهنگ و معارف وقت، جشنی در مدرسۀ شاهپور شیراز برگزار شد که در آن دختران بدون حجاب به رقص و پایکوبی پرداختند و هم‌زمان با این جشن، در دبیرستان فردوسی مشهد نیز با حضور رضاخان مراسمی به همین شکل اجرا شد. با اعتراض یکی از علمای شیراز به این مراسم و ضرب و شتم و حبس وی، اعتراضات گسترده‌ای در قم، مشهد و تبریز به راه افتاد. در پی این اتفاقات حاج‌آقا حسین به‌صراحت در منبر اعلام کرد که تغییر لباس مردم و استفاده از کلاه شاپو مقدمه‌ای برای تغییر نوع پوشش و حجاب زنان است. وی به‌همراه جمعی دیگر، در خانۀ یکی از علما گردهم آمدند و تلگراف شدیدالحنی را خطاب به رضاخان نوشته و ارسال کردند.

حاج‌آقا حسین قمی علاوه بر جلسات خصوصی، در مسجد گوهرشاد به سخنرانی می‌پرداخت و مردم را نسبت به سیاست‌های ضددینی رضاخان آگاه می‌کرد. او در یکی از جلساتش با علما، با توجه به شرایط کشور و فشاری که بر اسلام وارد شده بود، با تأثر و گریه ضمن بیان این مطلب که اسلام فدایی می‌خواهد، قیام در این راه را برای مردم ضروری می‌دانست و خودش را نیز برای فدا شدن در راه اسلام آماده می‌کرد.

پیغام به رضاشاه

حاج‌آقا حسین به شاه پیغام داد که از این اعمال خودداری کند و تهدید کرد که در صورت عدم ترتیب اثر، به شدت مقابله خواهد کرد. او در پیام خود نوشت که من برای جلوگیری از این عمل غیرشرعی و ضد اسلامی، آماده‌ام که شخصاً به دیدار پهلوی بروم تا او را از این عمل منصرف کنم، در غیر این صورت تا پای جان ایستاده‌ام؛ پس از این پیغام، بیت آیت‌الله قمی توسط مامورین دولتی زیر نظر گرفته شد.

سفر به تهران و حصر در باغ سراج‌الملک

در یکی از جلسات مخفیانه‌ای که در منزل حاج‌آقا حسین برگزار شد، وی اعلام کرد که خود را برای جلوگیری از کشف حجاب موظف می‌داند؛ لذا به همراه دو تن از فرزندان خود به تهران عزیمت کرد. او در اوایل تیرماه ۱۳۱۴ش وارد شهرری شده، در باغ سراج‌الملک اقامت کرد. از فردای آن روز، جمعیت چشمگیر علما و مردم، برای دیدار با وی، روانة شهرری شدند که این امر باعث نگرانی حکومت شد و باغ به محاصرة نیروهای امنیتی درآمد. پس از محاصرة باغ، از ملاقات مردم با وی جلوگیری به عمل آمد. طولانی شدن مدت اقامت وی در تهران، باعث شد تا حکومت احساس خطر کند. این اقدام ماموران در محاصرة باغ و منع ملاقات‌ها، باعث ایجاد شایعاتی چون شایعة کتک زدن حاج‌آقا حسین توسط رضاشاه و سپس کشته شدن او، در میان مردم خراسان شد. در نهایت، نارضایتی‌های پیشین مردم و نگرانی از سرنوشت مرجع تقلید خراسان، باعث شد تا قیام علیه رضاشاه، به صورت علنی آغاز شود.

قیام گوهرشاد

با رسیدن خبر حصر حاج‌آقا حسین قمی به مشهد، مردم در مسجد گوهرشاد تحصن کردند. از صبح روز جمعه بیست تیر ۱۳۱۴ش، مأمورین جهت دستگیری عوامل اعتراض دست به محاصرة مسجدگوهرشاد زدند. فردای آن روز مردم و بازاریان برای ملحق شدن به متحصنین، وارد مسجد شده و با مامورین درگیر شدند و عده‌ای کشته و زخمی شدند. در روز ۲۱ تیر ۱۳۱۴ش با دستور مستقیم رضاشاه، برای حمله به سمت مردم و متحصنین، بیش از ۱۶۰۰ نفر کشته و عده‌ای زخمی شدند.

تبعید به عتبات

پس از واقعة مسجد گوهرشاد، در مرداد‌ سال ۱۳۱۴ش فرستادگان شاه به آیت‌الله قمی اطلاع دادند که به وی اجازة بازگشت به مشهد داده نخواهد شد و تنها راه آن است که یا در همان باغ بماند و یا در محلی دیگر که دولت برای او انتخاب می‌کند اقامت داشته باشد. سرانجام حاج‌آقا حسین، درخواست کرد که به عتبات مهاجرت کند.

فعالیت‌‌ در عراق

پس از تبعید حاج‌آقا حسین به عراق، ایشان جمعی از مدرسان حوزة علمیة نجف را برای تدریس در حوزة علمیة کربلا به همکاری دعوت کرد و به این واسطه حوزة کربلا که رو به افول می‌رفت، دوباره احیا شد. همچنین در جریان جنگ جهانی دوم و حملة نیروهای انگلیسی به عراق، حاج‌آقا حسین با صدور فتوایی مردم را به مقابله و دفاع از اسلام فراخواند.

لغو قانون کشف حجاب

با سقوط رضاشاه در سال ۱۳۲۰ش، آیت‌الله قمی که شرایط را برای بازگشت به ایران مساعد می‌دید به قصد زیارت حرم امام رضا وارد ایران شد و مورد استقبال گستردة مردم قرار گرفت. در این زمان، فشارها از طرف علما و مردم برای لغو قانون کشف حجاب بیشتر شد. او در کنار تلاش مردم و دیگر علما برای لغو قانون کشف حجاب، در سال ۱۳۲۳ش، نامه‌ای به شاه نوشت و طی آن درخواست‌هایی را مطرح کرد که از مهم‌ترین آنها لغو قانون کشف حجاب بود که سرانجام مورد پذیرش واقع شد.

دیدگاه رهبر ایران در مورد آیت‌الله قمی

آیت‌الله خامنه‌ای، در فروردین سال ۱۳۹۶ش، با اشاره به واقعة مسجد گوهرشاد، حاج‌آقا حسین قمی را در مسئلة مقابله با کشف حجاب به‌عنوان «محور» معرفی کرد. وی آیت‌الله قمی را «ملّای مجاهد فی سبیل الله» خواند و او را فردی شجاع دانست که بدون خدم و حشم و تنها با دو تن از پسرانش راهی تهران شد و گفت من با شاه صحبت می‌کنم و او را مجبور می‌کنم که گوش کند. او شخصیتی است که نباید نقش او در این واقعه به فراموشی سپرده شود.

وفات

سید حسین طباطبایی قمی در سال ۱۳۲۵ش در سن ۸۲ سالگی از دنیا رفت و در حرم امام علی در نجف به خاک سپرده شد.

منابع

• اباذری، عبدالرحیم، «تبارنامة موسی صدر»، وب‌سایت موسسة فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین‌ ۱۴۰۲ش.
• آذری خاکستر، غلامرضا، «جایگاه قیام مسجد گوهرشاد در مطالعات تاریخی»، تاریخ پژوهی، شماره‌های ۲۸ و ۲۹، پاییز و زمستان ۱۳۸۵ش.
• «آیت‌الله‌العظمی حاج حسین طباطبایی قمی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۳۸۵ش.
• «بررسی سیرة زندگی آیت‌الله سید محمدحسین طباطبایی قمی»، وب‌سایت شبکة قرآن و معارف سیما، تاریخ درج مطلب: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «بیانات پس از بازدید از نمایشگاه «حماسه گوهرشاد»»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین‌ ۱۳۹۶ش.
• پورامینی، محمدباقر، «قامت قیام»، وب‌سایت فرهیختگان تمدن شیعی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۳۹۴ش.
• «حاج‌آقا حسین قمی»، وب‌سایت دبیرخانة بزرگداشت آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۲ ش.
• «حاج‌آقا حسین طباطبایی قمی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: ۷ مرداد ۱۴۰۲ش.
• حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، دفتر عقل، 1386ش.
• خواجو، عبدالله، «برگی از تاریخ: قیام گوهرشاد؛ هشیاری و غیرت دینی علما و مردم علیه طرح حجاب‌زدایی»، کیهان فرهنگی، شماره ۳۴۴-۳۴۳-۳۴۲، خرداد، تیر و مرداد ۱۳۹۴ش.
• «دعای مستجاب آیت‌الله سید حسین قمی کنار مرقد سیدالشهداء علیه‌السلام»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۵ش.
• روح‌بخش، رحیم، «قیام گوهرشاد»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دی ۱۳۸۷ش.
• زمانی، احمد، «حماسه حجاب در سنگر گوهرشاد»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۲ش.
• «سید حسین طباطبائی قمی»، ویکی اهل‌البیت، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین‌ ۱۴۰۲ش.
• شمس‌آبادی، حسن، «قیام گوهرشاد»، مجلة مطالعات تاریخی، دورة ۸، شمارة ۲۹، تابستان ۱۳۸۹ش.
• قاسم پور، داود، «غم گوهرشاد؛ مروری بر قیام مردم مشهد در واقعه مسجد گوهرشاد»، مجلة زمانه، شمارة ۳۴، سال ۴، تیر ۱۳۸۴ش.
• «قامت قیام گوهرشاد/ مروری بر سیره و عملکرد آیت‌الله سید حسین قمی طباطبائی در قیام گوهرشاد»، وب‌سایت ایام، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۳۹۹ش.
• قزوینی، سید مرتضی، «خاطراتی از آیت‌الله‌العظمی حاج‌آقا حسین طباطبایی قمی»، فصلنامة فرهنگ زیارت، دورة ۳، شماره‌های ۱۰ و ۱۱، تیر ۱۳۹۱ش.
• «گزارش ۸ بندی شهربانی رژیم رضاخان درباره ماجرای گوهرشاد»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۱ تیر ۱۴۰۱ش.
• محمدی اشتهاردی، محمد، «قیام خونین گوهرشاد در ماجرای کشف حجاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین‌ماه ۱۴۰۲ش.
• «واقعة کشف حجاب»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین‌ ۱۴۰۲ش.
• «واقعة مسجد گوهرشاد»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین‌ ۱۴۰۲ش.