سرپوش دوران هخامنشی

سرپوش دوران هخامنشی؛ سرپوش مردم ایران در دوره هخامنشی.

سرپوش هخامنشی انواع بسیاری دارد و برای مردم این دوره دارای اهمیت بوده است. افراد با توجه به مقام اجتماعی، نژاد، مذهب و صنف خود از سرپوش خاصی استفاده می‌کردند.

ارزش و کاربرد سرپوش

اقوام ‌باستانی، از سرپوش برای آرایش سر و بخشی از پوشاک استفاده می‌کردند و همچنین از آن برای نمایش خصوصیات قومی، نژادی و جایگاه اجتماعی بهره می‌بردند. در نقوش تخت‌جمشید نیز مشهود است که از سرپوش برای نمایش خصوصیات مذهبی، قومی و یا صنفی استفاده می‌کردند و از همان دوران باستان این بخش از پوشاک انسان نسبت به بخش‌های دیگر دارای ارزش خاصی بوده است و همچنان نیز آثار این توجه در میان برخی از قوم‌ها دیده می‌شود.

سرپوش مردان

1. تاج شاهان؛ در دربار هخامنشی نیز مانند اقوام باستانی دیگر، مهم‌ترین بخش در پوشاک شاهان تاج آنان بوده است. تاج شاهان در دوره هخامنشی تنها در برخی جزئیات، مانند‌اندازه و فاصله دندانه‌ها، ارتفاع تاج و یا شکل ظاهری دندانه‌ها با هم تفاوت دارند.
2. کلاه راسته؛ یک نوع دیگر از کلاه‌های دوره هخامنشی کلاهی ساده و بلند است که گردی لبه بالای آن‌اندکی از گردی لبه پایین کلاه بزرگتر است؛ به همین دلیل قسمت بالای آن در دورتادور کلاه بیرون‌زدگی دارد. جنس این نوع کلاه از نمد است و تصویر آن در سنگ‌نگاره‌های تالار صدستون مشاهده می‌شود. از این نوع کلاه تنها در مراسم‌ رسمی استفاده می‌شده است. در نقش‌برجسته‌هایی که مربوط به جنگ و پیکار است، این نوع کلاه دیده نشده است.
3. تیارا؛ در یکی از نقاشی‌های کاخ شاوور تصویری دیده شده که شامل صورت، پشت‌سر، قسمت موها همراه با یک کلاه گرد دنباله‌دار است که دنبالۀ کلاه تا انتهای موها آمده است. نام این کلاه که شباهت به یک نوع کلاه مادی دارد، تیار، تیارا یا متیر است و نشان‌دهندۀ موقعیت اجتماعی صاحب آن است که در شکل‌های متنوع در کاخ آپادانا دیده ‌شده است. از این کلاه نگهبانان، اشراف‌زادگان، گماردگان درباری، سرداران و رئیس نمایندگان‌ خراج‌گزار استفاده می‌کردند. فرم‌هایی نزدیک به این نوع کلاه هنوز در قسمت‌هایی از ایران مشاهده می‌شود.
4. کلاه ترک‌دار؛ نمونه دیگری از کلاه در نقوش تخت جمشید دیده شده که مخصوص پارسیان است. این نوع کلاه، بلند و ترک‌دار و از جنس نمد ساخته شده است و 22 تا 24 ترک در دور کلاه وجود دارد. کلاه ترک‌دار مانند کلاه راسته، لبه بالایی آن از لبه پایینی مقداری بزرگتر است. عمق شیارهای این کلاه در قسمت بالایی کلاه نسبت به قسمت پایینی بیشتر است و همچنین یک نوار باریک دورتادور کلاه کشیده شده است.
5. باشلق؛ باشلق نوعی کلاه هخامنشی است که پس از اقتباس از جامه مادی در میان پارسیان رواج پیدا کرد. این نوع کلاه مربوط به مادها، ارمنی‌ها، پارت‌ها و مردم قفقاز بوده و از جنس کتان یا نمد است. باشلق در قسمت پشت و همچنین در طرفین صورت دو قسمت بلند‌تر به‌دلیل پوشاندن دورگردن و چانه داشته است و قسمت بالای کلاه که بالای سر قرار می‌گرفت، گاهی به‌شکل مخروط و گاهی صاف و نیز گاهی به‌دلیل آزاد بودن، چین پیدا می‌کرده است.
6. کلاه آشوری؛ این نوع کلاه در نقش‌برجسته‌ها و تصویرها و همچنین تندیس‌های این دوره دیده می‌شود؛ اما مشخص نیست که این نوع کلاه را همچون کلاه‌های دیگر بر سر می‌نهادند و یا تنها در نقش‌ها و تندیس‌های تزئینی بناها به کار می‌رفته است. کلاه آشوری بسیار بلند بوده و در دور لبه بالایی آن یک ردیف پر نصب ‌شده است و در زیر آنها یک حاشیه تزئینی با گل‌ها یا ستاره‌های هشت‌پر قرار دارد. اولین نمونه از کلاه آشوری در آثار هخامنشی در سنگ‌‌نگاره بیستون و در تخت جمشید دیده شده است؛ اما هیچ مدرکی مبنی بر اینکه از این کلاه در آن دوران استفاده می‌شد، وجود ندارد.

سرپوش زنان

با توجه به نقوش باقی‌مانده از تخت‌جمشید، فرش پازیریک و سایر آثار، لباس زنان و مردان دوره هخامنشی تقریباً یکسان است و وجه اختلاف بین پوشش زنان و مردان این است که نوعی تاج بر سر زنان قرار می‌گرفت و همچنین پارچه‌ای نازک به‌عنوان چادر به آن متصل می‌شد که دنبال چادر پشت سر آویزان می‌شد.

1. چادر؛ واژۀ چادر را مختص ایرانیان دانسته‌اند که پوششی یکسان برای زنان ایرانی بوده است. نخستین نمونه از پوشش سر ملکه‌های هخامنشی، لباسی چین‌دار و یک چادر تزئینی کوتاه است. اثری که این نوع چادر را معرفی می‌کند، مهری به‌شکل استوانه از جنس سنگ یمانی و متعلق به سده پنج هجری قمری در ابعاد 1. 1 در 2. 3 سانتی‌متر است. در تصویر روی این سنگ، ملکه تاجی کنگره‌دار بر سر نهاده است و روی آن چادری کوتاه و حاشیه‌دوزی شده که تا کمر آن آمده است، وجود دارد و همچنین حاشیه این چادر با نقوش هندسی از نوع مورب کوتاه تزیین شده است. در اثر دیگری چادری که پشت تاج کنگره‌دار ملکه اتصال پیدا کرده، روباز و طراحی آن به‌شکل هلال و گرد است و همچنین بلندای آن تا امتداد زانو می‌رسد.
2. دستار؛ در دوره هخامنشی پوشش سر دیده شده برای خدمه، نوعی کلاه به اسم دستار است که ‌به‌شکل کلاه نمدی و یا پارچه‌ای بوده است و روی این کلاه یک نوع روسری، دوگوشه بلند می‌بستند. این دوگوشه بعد از آن که روی سر خدمه قرار می‌گرفت، در پشت سر آنها آویزان می‌شد.

شباهت سرپوش اشکانی با سرپوش‌ دوره هخامنشی

سرپوش قائمی که بر سر شاه قرار دارد، از وجوه مشترک سکه‌های هخامنشی و سکه‌های اشکانی از ارشک تا مهرداد یکم است. روی سکه، شاه با سرپوشی بر سر یا دیهیمی به دور سرش رسم شده است. این نوع سرپوش علاوه بر قسمت بالای سر، گردن و گوش‌ها را نیز می‌پوشاند و در قسمت زیر چانه بسته می‌شود. در پشت سکه، شاه با همان کلاه بر سر با کمانی در دست و بر اورنگ نشسته، نقش شده است و تا پایان حکومت اشکانی در سده سوم میلادی تصویر شاه با همان سرپوش در پشت سکه دیده می‌شود.

منابع

• افکنده، احسان و افشاری، فاطمه، «خاستگاه سرپوش در نخستین سکه‌های اشکانی از ارشک یکم تا مهرداد یکم»، پژوهش‌های علوم تاریخی، ‌ دانشگاه تهران، 1398ش.
• پرتوی، مسعود، «پژوهش در پوشاک باستانی ایرانیان»، همشهری، 1379ش.
• دوزی، راینهارات پیترآن، فرهنگ البسه مسلمانان، ترجمه حسینعلی هروی، تهران، علمی و فرهنگی، 1389ش.
• دادور، ابولقاسم و مکوندی، لیلا، «بررسی طرح تاج شاهان در سکه‌های ایران از دوره هخامنشی تا ساسانی»، نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، شماره50، تابستان 1391ش.
• ذوالریاستین، علی‌اکبر و روحانی، سارا، «مروری بر پارچه‌ها، پوشاک، نقوش و نمادهای آنها در دوره هخامنشی»، فصلنامه باستان‌شناسی ایران، واحد شوشتر، 1400ش.
• شهنشاهی، سهیلا، تاریخچه پوشش سر در ایران، تهران، مدبر، 1374ش.
• غیبی، مهرآسا، تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، دانشگاه تهران، 1384ش.
• محسنی، فاطمه، «بررسی تطبیقی نقش دیوارنگاره دوره هخامنشی کاخ شاوور»، نشریه پیام باستان‌شناس، سال ششم، شماره دوازدهم، پاییز و زمستان 1388ش.
• ولی‌زاده افروزی، علی‌اصغر و ماهوتی، نیلوفر، «شناسایی و تحلیل تاثیر پوشاک دوره هخامنشی بر پوشاک دوران اسلامی با رویکرد نظریه بازتاب»، تهران، کنفرانس ملی مهندسی نساجی، پوشاک و مد، 1398ش.