سیدحسن تقی زاده
سیدحسن تقی‌زاده؛ از رجال سیاسی و روشنفکران ایران معاصر.
سیدحسن تقی‌زاده متولد تبریز و از خانواده روحانی بود که ابتدا به دروس طلبگی روی آورد. سفر به کشورهای خارجی، نمایندگی مجلس و نقش‌آفرینی در نهضت مشروطه از او انسانی نوگرا ساخت. تقی‌زاده در مسیر تجددگرایی تا آنجا پیش رفت که خواهان حذف حجاب اسلامی شد. وی کمک‌های فراوانی به رضاخان پهلوی در اجرای کشف حجاب کرد.
خانواده و تحصیلات
سیدحسن تقی‌زاده در سال 1257ش در خانواده مذهبی به دنیا آمد. تأثیرات مقام علمی و معنوی پدر باعث علاقمندی او به حوزه علمیه شد. او در دوران کودکی به فراگیری علوم حوزوی، علوم ریاضی و زبان‌های خارجه و سپس در جوانی به یادگیری قرآن، شعر فارسی، ریاضیات قدیم، حساب، هندسه، کلام، فلسفه، جفر و رمل، طب و زبان فرانسه و انگیسی پرداخت.[۱] وی سرانجام به سال 1348ش در سن 91 سالگی درگذشت.[۲]
فعالیت‌های سیاسی
تقی‌زاده در سال 1321ق به کشورهای ترکیه، مصر و لبنان سفر کرد. سپس به ایران بر‌گشت و به نمایندگی از مردم تبریز وارد مجلس شورای ملی شد.[۳]
از او به‌عنوان روشنفکر سکولار، روزنامه‌نگار، مؤسس و دبیرکل حزب دموکرات، سیاستمدار، فعال در انقلاب مشروطه، دولت‌مرد، مورخ، استاد دانشگاه، ادیب و سخنور، نماد غرب‌گرایی، فراماسون و جریان‌ساز یاد شده است.[۴]
سفر به خارج از کشور
تقی‌زاده در سال1320ق به‌علت شیوع بیماری وبا در ایران به شامات، مصر، ترکیه و لبنان سفر و سپس مدتی در کشورهای فرانسه، انگلیس، آلمان و آمریکا زندگی کرد. این ترک دیار پانزده سال طول کشید؛ به‌طوری که برخی از علما به‌دلیل افکار و عملکرد او به غرب‌زدگی و فساد مسلک سیاسی وی حکم دادند. وی در این سفرها با روشنفکران متعددی از جمله عبدالرحیم طالبوف، جرجی زیدان، ادوارد براون، زین‌العابدین مراغه‌ای، جلیل محمدقلی‌زاده، مورگان شوستر و جورج براندز دیدار و ملاقات کرد.[۵] سفر به خارج از کشور سبب شهرت تقی‌زاده میان مردم و ورود او به عرصۀ سیاست شد. برخی همین سفر وی به خارج از کشور را علت جذبش به فرهنگ اروپایی دانسته‌اند.[۶]
تقی‌زاده در جریان مشروطیت
در سال 1285ش در زمان مظفرالدین شاه قاجار، مردم ایران علیه استبداد سلطنتی دست به قیام زدند که به انقلاب «مشروطیت» معروف شد. نویسنده کتاب «خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران»، جریان‌های فکری و سیاسی حاضر در مشروطیت را به چهار دسته استبدادطلب، مشروطه‌خواه، محتاط و مشروعه‌خواه تقسیم می‌کند. از نظر وی، جریان فکری مشروعه‌خواه شامل، علمای درجه اول حوزه‌های علمیه، روشنفکران غربی، حکام ناراضی، خطبا و وعاظ، قشر پایین روحانیت، ارامنه و زرتشتیان، ایرانیان مقیم باکو و قفقاز و اکثر مردم بودند. این جریان در ادامه دچار انشعابات بنیادی شد:
- مشروعه‌خواهان به رهبری شیخ فضل‌الله نوری
- غرب‌گرایان و روشنفکران تحت عناوین فرقه‌های «اجتماعیون عامیون» و «دمکرات» به رهبری تقی‌زاده و حیدرخان عمواوغلی. رهبران این گروه دست به ترور رجال مشروطه‌خواه اصیل از جمله سیدعبدالله بهبهانی زدند.[۷]
تقی‌زاده در مجلس دوم عضو کمیته‌ای بود که حکم به دستگیری و اعدام شیخ فضل‌الله نوری داد. این فعالیت‌ها سبب شد تا علمای نجف خواستار تبعید سیدحسن از ایران و اخراج وی از مجلس شدند. سپس او به استانبول فرار کرد و با «مورگان شوستر» مشاور آمریکایی ملاقات‌های متعددی انجام داد. سپس از سوی مقامات دولتی جهت ماموریت به مسکو عازم شد و از آنجا به آلمان رفت و در این کشور با زنی آلمانی ازدواج کرد.[۸]
فعالیت‌های فرهنگی
تقی‌زاده در ایام جوانی دست به فعالیت‌های فرهنگی از جمله تدریس، تاسیس مدرسه و کتابخانه زد. تدریس در دارالفنون مظفری تبریز و آشنایی با دوستان خود ازجمله یوسف‌خان آشتیانی (پدر پروین اعتصامی)، محمدعلی تربیت و حسین عدالت، موجب تاسیس مدرسه‌ا‌ی به نام «عدالت» شد. آشنایی با آداب‌ورسوم و تفکر غربی از اهداف مدرسه بود که با مخالفت شدید روحانیون مواجه شد. او کتابخانه «عدالت» را با همکاری دوستان قدیمی افتتاح کرد ولی در جریان انقلاب مشروطیت آن را آتش زدند. ترجمه کتاب‌های آسمانی ادیان از فرانسوی به فارسی از جمله فعالیت‌های او به شمار می‌رود. او در سال 1320ق مجلۀ «گنجینه فنون» را که ترجمه مقالات خارجی بود منتشر ساخت. از اقدامات دیگر فرهنگی او، چاپ نشریه «کاوه» در سال‌های 1916 تا 1922م است.[۹]
لژ بیداری ایران
سرگوراوزلی (بازرگان و سفیر انگلیس) بانفوذ در دربار و پرداخت رشوه‌های کلان و بستن قراردادهایی موفق به تاسیس اولین «لژ فراماسونری» ایرانی شد. نفوذ فکری و فرهنگی دولت انگلیس، ایجاد دسته‌های فراماسونی و استعمار مردم از جمله اهداف تاسیس لژ بود[۱۰] تقی‌زاده در زمان نمایندگی اولین دوره مجلس به سال 1325ق عضو «لژ بیداری ایران» شد. سپس به مقام «مرتبه رفاقت» و در ادامه به بالاترین مقام فراماسونری یعنی «استاد اعظم» دست یافت. او دومین استاد اعظم عالی لژ مستقل ایران است. وی در یکی از شماره‌های مجله «یادگار» از فراماسونری یاد کرده و تنها راه نجات ایران را تشکیل جمعیت فراماسون می‌داند.[۱۱]
باستان‌گرایی
تقی‌زاده از جمله افرادی بود که باستان‌گرایی را در تضاد با هویت دین در روزنامه کاوه ترویج می‌کرد. هرچند هدف ظاهری این روزنامه مبارزه با متفقین و حمایت از آلمان بود؛ اما در باطن شیوه تسلیم در برابر تمدن غرب و گسترش باستان‌گرایی را اشاعه می‌داد. انتخاب نام «کاوه» بر این نشریه و ذکر داستان قیام کاوه آهنگر در برابر ضحاک و سخنرانی او در سال 1339ش درباره «ملیت» با موضوع وحدت ملی گواه بر همین مطلب است.[۱۲] در مقاله «روزهای تاریخی ایران» مجله کاوه برای تشویق و ترغیب این رویکرد، سرودی آورده که هویت دینی مانند سپاه اهریمن و باستان‌گرایی مثل لشکریان یزدان است.[۱۳]
نماد غرب‌گرایی
امام خمینی در توصیف فضای فرهنگی دانشگاه‌های ایران پیش از انقلاب اسلامی، از استقلال و عدم وابستگی آن به شرق و غرب سخن می‌گوید و از گرایش به اساتید غرب‌گرایی مانند تقی‌زاده‌ها برحذر می‌دارد.[۱۴] امام همچنین به نقش تقی‌زاده در ترویج سبک زندگی غربی اشاره می‌کند.[۱۵]
مرتضی مطهری با توجه به نقش سیداحمدخان هندی در ترویج تمدن غربی و شیفتگی وی نسبت به فرهنگ اروپا، احمدخان را هم‌ردیف با تقی‌زاده ایرانی می‌داند که گفته بود باید از سر تا ناخن فرنگی و غربی شد تا به سعادت نائل شویم.[۱۶]
آیت‌الله خامنه‌ای در سال 1383ش در دیدار با جمعی از مهندسان و محققان به جریان روشنفکری در ایران و خودباختگی امثال تقی‌زاده‌ها در برابر غرب اشاره می‌کند.[۱۷]
تقی‌زاده و مسئله تجدد
تقی‌زاده از چهره‌های شاخص دوران مشروطه و تجددگرایی در ایران بود. دیدگاه‌های وی که در جمله معروف «از سرتا ناخن باید فرنگی شویم» نمود یافت، تاثیر عمیقی بر‌اندیشه و فعالیت‌های سیاسی او داشت. این دیدگاه در جوانی و از طریق مطالعه کتاب‌های غربی، شرکت در مجامع ادبی و سفرهای خارجی تقویت شد. ورود به مجلس و فعالیت در حزب دموکرات، تقی‌زاده را به یکی از سیاستمداران مؤثر تبدیل کرد. او در این دوران بر ضرورت تجددگرایی و پذیرش ارزش‌های غربی تاکید ورزید. این رویکرد، در نهایت منجر به حمایت وی از اقداماتی همچون کشف حجاب شد که در آن زمان بحث‌برانگیز بود.[۱۸]
تقی‌زاده و مسئله حجاب
پس‌از انقلاب مشروطیت جریان روشنفکری به این نتیجه رسید که برای تداوم غرب‌گرایی باید دولت قوی در ایران شکل بگیرد. این جریان در راستای تشکیل دولت قوی به سمت رضاخان متمایل شد[۱۹] و تقی‌زاده و همفکرانش زمینه‌های استقرار سلطنت رضاخان را فراهم آوردند. سیدحسن از جمله افرادی بود که در جریان «کشف حجاب» در ایران به سال 1314ش در زمان رضاخان نقش مهمی ایفا کرد.[۲۰]
تقی‌زاده به‌عنوان یکی از اعضای فعال گروه فراماسونری در ایران به این نتیجه رسید که دلیل توسعه و پیشرفت ترکیه گرایش آتاتورک به غرب و مبارزه با حجاب زنان است؛ بنابراین در ایران نیز مانند ترکیه باید سبک زندگی تغییر کرده و حجاب از زندگی مردم مسلمان کنار گذاشته شود. او کلید پیشرفت ایران را اصلاح لباس مردان و زنان می‌دانست.[۲۱]
در حالی که جامعه شیعی ایران حاضر به برداشتن سنت‌های دینی از جمله حجاب نبود، سیدحسن دست به تاسیس روزنامه‌ا‌ی به نام «کاوه» زد که جدایی دین از سیاست، مبارزه با پوشش و حجاب زنان، ترویج سبک زندگی غربی و حمله به فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی از جمله اهداف و سیاست‌گذاری این روزنامه بود. او در این نشریه می‌کوشید حجاب را یکی از معایب بزرگ زندگی مدنی به شمار آورد.[۲۲]
برخی او را پدر تئوریک ملی‌گرایی لائیک و غیرمذهبی ایران دانسته‌اند. به نظر او باید در برابر تمدن غرب بدون هیچ شرطی تسلیم شد و همه آداب‌ورسوم اروپا را در زندگی اجرا کنیم. ایران باید در ظاهر، باطن، جسمی و روحی فرنگی‌مآب شود و مظاهر دینی از جمله حجاب از زندگی ایرانیان حذف شود. او معتقد بود انسان مختار آفریده شده است و نمی‌دانم چرا زنان ایرانی خود را به‌شکل لباس سیاه عزا و اسارات در می‌آورند؛ در حالی که زنان غربی آزاد و متمدن هستند.[۲۳]
پانویس
- ↑ . علیزاده، زندگی طوفانی، 1379ش، ص35-1.
- ↑ علیزاده، زندگی طوفانی، 1379ش، ص35-57.
- ↑ . علیزاده، زندگی طوفانی، 1379ش، ص35-57.
- ↑ . محققی، «تقی‌زاده از تاریخ‌نگاری تا مزدوری غرب»، خبرگزاری رسا.
- ↑ . علیزاده، زندگی طوفانی، 1379ش، ص49 -200.
- ↑ . سالور، روزنامه خاطرات عینالسلطنة، 1374ش، ج4، ص2724.
- ↑ . شکوری، خط سوم در انقلاب مشروطیت، 1371ش، ص96.
- ↑ . «گزارش: تقی‌زاده که بود؟ از دارسی تا دست داشتن در شهادت شیخ فضل تاله نوری»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ . علیزاده، زندگی طوفانی، 1379ش، ص27-29.
- ↑ . رائین، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، 1357ش، ج1، ص17.
- ↑ . رائین، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، 1357ش، ج3، ص533.
- ↑ شفیعی‌فر و طهماسبی، « باستان گرائی و هویت ملی؛ تجدد و استبداد منور: از دیدگاه سیدحسن تقی‌زاده و مجله کاوه»، تجدد و استبداد منور: از دیدگاه سیدحسن تقی‌زاده و مجله کاوه»، ص38.
- ↑ . تقی زاده، مجله کاوه، 1295ش، ص3.
- ↑ . خمینی، صحیفه امام، 1379ش، ج14، ص360.
- ↑ . خمینی، صحیفه امام، 1379ش، ج16، ص84.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 1375ش، ج24، ص151.
- ↑ . بیانات رهبری در دیدار جمعی از مهندسان، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای.
- ↑ . بهنام و جمشید، ایران نامه، 1382ش، ص77 - 90.
- ↑ . توانگر رنجبر، «بررسی مسئله حجاب در‌اندیشه ی برخی دگراندیشان»، 1397ش، ص10.
- ↑ . حقانی، «غرب‌باوری و مرعوبیت ویژگی تقی‌زاده‌هاست»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله سید علی خامنه‌ای.
- ↑ . «امضای قراردادهای ننگین در هیاهوی کشف حجاب»، سایت مشرق نیوز.
- ↑ . توانگر رنجبر، «بررسی مسئله حجاب در‌اندیشه ی برخی دگراندیشان»، 1397ش، ص10.
- ↑ . صادقی‌پری، «نام‌های مادر و حیا را در ایران بی‌مفهوم می‌کنیم!»، وب‌سایت جوان آنلاین
منابع
- جمشید، بهنام، «تقی‌زاده و مسئله تجدد»، ایران نامه، شماره 81 و 82، بهار و تابستان 1382ش.
- توانگر رنجبر، لیلا، «بررسی مسئله حجاب در‌اندیشۀ برخی دگراندیشان»؛ فصل‌نامه روایت تاریخ، شماره 9، تابستان 1397ش.
- تقی‌زاده، سیدحسن، مجله کاوه، شماره 2، 1295ش.
- «گزارش: تقی‌زاده که بود؟ از دارسی تا دست داشتن در شهادت شیخ فضل الله نوری»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1398ش.
- جمعی از روایان فاجعه مسجد گوهرشاد، «امضای قراردادهای ننگین در هیاهوی کشف حجاب»، سایت مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 21 تیر1396ش.
- حقانی، موسی، «غرب‌باوری و مرعوبیت ویژگی تقی‌زاده‌هاست»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 تیر 1398ش.
- خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام (رحمه‌الله‌علیه)، چاپ سوم، 1379ش.
- رائین، اسماعیل، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1357ش
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، قم، انتشارات صدرا، چاپ ششم، 1375ش.
- سالور، قهرمان، روزنامه خاطرات عینالسلطنه، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1374ش.
- شفیعی‌فر، محمد و طهماسبی نوذر، خلیل، باستان‌گرایی و هویت ملی؛ تجدد و استبداد منور: از دیدگاه سیدحسن تقی‌زاده و مجله کاوه، فصل‌نامه تخصصی علوم سیاسی، شماره 35، تابستان1395ش.
- شکوری، ابوالفضل، خط سوم در انقلاب مشروطیت، زنجان، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان، چاپ اول، 1371ش.
- صادقی‌پری، مریم، «نام‌های مادر و حیا را در ایران بی‌مفهوم می‌کنیم!»، سایت جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1402ش.
- علیزاده، عزیزالله، ، زندگی طوفانی (خاطرات سید حسن تقی زاده)، تهران، فردوس، چاپ اول، 1379ش.
- محققی، محمدمهدی، «تقی‌زاده از تاریخ‌نگاری تا مزدوری غرب»، وب‌سایت خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 7 مرداد 1399ش.