محرمیت در معماری ایرانی

محرمیت در معماری ایرانی؛ حفظ حریم خصوصی در طراحی فضا، متناسب با فرهنگ ایرانی.

محرمیت ریشه در فرهنگ ایرانی-اسلامی دارد. محرمیت یکی از اصول بنیادین در معماری ایرانی است که بر حفظ حریم خصوصی و تفکیک فضاهای عمومی و خصوصی تأکید دارد. جداسازی فیزیکی فضاها، با استفاده از الگوهای سنتی در طراحی خانه‌ها، محله‌های مسکونی و مساجد است. معمار ایرانی با بهره‌گیری از عناصری مانند اندرونی و بیرونی، طراحی حیاط مرکزی، دیوارهای بلند و سازماندهی هوشمندانه فضاها محرمیت را به شکلی کارآمد حفظ کرده است. حفظ حریم، نقش به‌سزایی در تأمین امنیت، آرامش، تنظیم روابط اجتماعی و افزایش کیفیت زندگی خانواده‌ها دارد.

مفهوم‌شناسی

مراد از محرمیت در معماری،به‌معنای طراحی فضا به گونه‌ای است که هم از جنبه کالبدی و هم از جنبه معنایی دارای حریم مشخص باشد. از منظر کالبدی، محرمیت بر اصولی تأکید دارد که امنیت فضا را تضمین می‌کنند. در بعد معنایی نیز به ویژگی‌هایی اشاره دارد که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان می‌آورند و به استفاده‌کنندگان احساس آرامش می‌بخشند.  در معماری، محرمیت از طریق جداسازی فضاهای درونی از بیرونی محقق می‌شود. این تفکیک و ایجاد مالکیت بر فضا، به ساکنان احساس امنیت و آسایش می‌دهد. علاوه بر این، دسترسی به فضاهای مختلف بر اساس یک سلسله‌مراتب مشخص صورت می‌گیرد که این چیدمان نیز به آرامش ساکنان کمک می‌کند.

تاریخچه

محرمیت در معماری ایرانی، به دوران باستان بر می‌گردد. خانه‌های باستانی تپه زاغه که متعلق به هزارة ششم است و همچنین معماری تخت جمشید، شوش و کوشک‌های روزگار ساسانیان گواه بر آن است؛ اما اوج شکوفایی آن در معماری پس از اسلام دیده می‌شود. با طراحی فضاهایی مانند دالان، هشتی و راهرو قلمرو فضای خصوصی را از عمومی جدا می‌کردند. در معماری بناهای مسکونی، مساجد، کاروانسراها و مدارس به اصل محرمیت توجه داشتند. معماری ایرانی همان معماری سنتی است که ریشه در آموزه‌های دین یا آموزه‌های ایران باستان دارد که آکنده از عفاف و حیاست.

ضرورت ایجاد محرمیت

معماری و فضا بر رفتار انسان و روابط اجتماعی تأثیرگذارند. معماری سنتی ایران، به‌ویژه بناهای درون‌گرا، بر پایة اصل محرمیت طراحی شده که ریشه‌ای عمیق در فرهنگ و جهان‌بینی ایرانی- اسلامی دارد و در سازماندهی فضاها نقش کلیدی ایفا می‌کند. از همین رو، نیاز به وجود حریم در میان انسان‌ها و در فضاهای مسکونی، دارای ساختارهای فرهنگی و اجتماعی است. مسکن به‌عنوان محل امن و آرامش خانواده باید از مشرف بودن در امان باشد تا با تسلط نداشتن بیگانگان بر فضاهای داخلی، قلمرو اعضای خانواده حفظ شود.

جایگاه محرمیت در اسلام و نقش آن در معماری

یکی از نیازهای ذاتی انسان، تمایل به حفظ حریم خصوصی است که در اسلام نیز بدان توجه زیادی شده است. بر مبنای آموزه‌های قرآنی و احادیث، محرمیت و حریم در اسلام به‌معنای جداسازی زندگی خصوصی از تعاملات بیرونی و نیز جداسازی زنان و مردان نامحرم است؛ این اصل در معماری نیز نمود می‌یابد و با هدف تأمین امنیت خانواده در طراحی فضاها مورد توجه قرار می‌گیرد. بر این اساس معماري خانه باید به گونه اي باشد که اساس طراحی پلان، فضا، حجم و موقعیت قرارگیري آن باید در برگیرنده نیازهاي محرمیتی خانواده باشد. با ظهور دین اسلام، حفظ حریم خانواده در تفکر معمار ایرانی برجسته و پررنگ شد و محرمیت به‌عنوان یک اصل بنیادي به كالبد فضاي معماري، هویت ایرانی-اسلامی بخشید. رعایت اصل محرمیت در تمامی بناها و سازه‌های معماری با تأکید بر حفظ حریم خصوصی خانواده‌ها همراه شد. معماران به‌خاطر پیوند عمیق بین محرمیت و درون‌گرایی، آن را در طراحی و سامان‌دهی عناصر فضایی خانه‌ها مدنظر قرار دادند و محرمیت را هم با تفکیک فضاهای عمومی و خصوصی و اندرونی و بیرونی و تملک یافتن بر فضاها ایجاد کردند.

رابطة حفظ حریم زنانه با معماری ایرانی

معمار ایرانی در چارچوب ساختار زندگی ایرانی و در بُعد مسکن جایگاه زن را مدنظر قرار داده است. برخی از عوامل ساختاری و ادراکات معنوی انسان از فضای معماری بر شکل حریم در معماری ایرانی مؤثر هستند.هدف اصلی حریم خصوصی، کنترل تعامل اجتماعی بین مردان و زنان است. مفهوم محرمیت، بر طراحی بنا از طریق ایجاد حایل‌های کالبدی و سلسله‌مراتب فضایی در جهت حفظ زنان از دید بصری بیگانگان و برجسته شدن نقش و شخصیت زنان در خانواده تأکید دارد. به جهت تأثیر پررنگ حضور زنان در خانه و فضای الگومدار خانه‌های سنتی در ایران، حفظ حریم زنانه دارای اهمیت مضاعفی است. به‌همین‌دلیل در طراحی یک خانه، زنان برای حفظ آرامش و البته کرامت و مصونیت‌ در اولویت قرار می‌گیرند و با ایجاد مرز، مفهوم محرم و نامحرم را در سازه‌های مسکونی اعمال می‌کردند که این تفکیک فضاها نه برای زندانی کردن زنان، بلکه برای امنیت و آسایش آنها بود و زن در اندرونی چنین خانه‌ای، امنیت‌خاطر داشت. حفظ حریم، با طراحی ویژه در بخش‌های مختلف اجرایی می‌شد و یکی از دغدغه‌های تمام دوره‌ها در معماری بود و در تمام محیط‌ها، اعم از کاخ و دربارها، فضاهای مسکونی، مکان‌های معنوی و کاربری‌های اداری و تجاری امنیت ایجاد می‌کرد.

رابطة محرمیت با حریم و ابعاد آن

محرمیت یک مفهوم ذهنی و حق فردی است که با ایجاد و رعایت حریم تجلی کالبدی و معنایی محقق می‌شود. حریم، ابزاری است که به افراد امکان می‌دهد بر اساس مفهوم ذهنی محرمیت خود، مرزهایی را در فضا ایجاد کنند. وقتی افراد به لحاظ ذهنی حس هویت‌مندی نسبت به جهان و دیگران پیدا می‌کنند، حریمی تعریف شده را برای خود متصور می‌شوند. این حریم، روابط افراد را بر اساس فاصله تعریف کرده و از ایجاد ازدحام و تراکم، که در تضاد با مفهوم حریم است، جلوگیری می‌کند. بنابراین، حریم به‌عنوان یک مؤلفة فیزیکی و مفهومی، تأمین‌کننده و بازتاب‌دهندة محرمیت است. حریم در معماری دارای ابعاد دیداری، شنیداری، بویایی، حرکتی و روانی است.

حریم بصری

به‌معنای کنترل دید افراد غریبه به فضاهای داخل خانه است. به‌منظور حفظ حریم بصری، طراحی ورودی‌ها و پنجره‌ها مهم بودند. ورودی‌ها به‌عنوان واسطة میان بیرون و درون به‌گونه‌ای طراحی می‌شدند تا از یک سو تمایز میان دو بخش را حفظ کنند و از سوی دیگر آنها را به یکدیگر پیوند دهند. در واقع؛ هم دعوت‌کننده و هم هشداردهنده بودند. ورودی‌ها مشخص‌کنندة مرز بین خصوصی و عمومی، بین خانواده و جامعه و بین محرم و نامحرم هستند. در این نوع مکان‌ها، سلسله‌مراتب فضایی چون هشتی، دالان، حیاط و راهروهای بین فضای باز و حیاط، حریم خانه را از دید افراد غریبه در امان نگه می‌دارند.

حریم صوتی

فقط به‌معنای نشنیدن نیست. بخش مهمی از آن یعنی نشیدن صدای کسی که تمایل ندارد صدایش شنیده شود. در طراحی یک ساختمان، بعضی از فضاها مانع رسیدن صدای ساکنان خانه به خیابان‌ها و منازل همجوار می‌شدند. عناصری مانند حیاط یا صفه‌های سرپوشیده، دیوارهای بلند و ضخیم، دالان‌های مخصوص و فضاهایی بدون پنجره و روزنه‌ای به بیرون، از تجاوز صدای ساکنین در واحدهای مسکونی همجوار جلوگیری می‌کردند.

مصادیق طراحی فضاهای حریم‌مدار

خانه‌ها

از خصوصی‌ترین مکان‌هایی که رعایت محرمیت در آنها ضروری است. خانه‌ها در گذشته، درون‌گرا و دارای اندرونی و بیرونی، حیاط و فضای باز بودند و حریم خانوادگی را حفظ می‌کردند. در گذشته بین فضاهای داخلی خانه‌ها مثل فضای پذیرایی، نشیمن، اتاق خواب و اتاق کار حریم وجود داشت. فضاها از طریق حیاط به هم ارتباط داشتند. معمار سنتی با ایجاد حریم در خانه، برای ساکنین محرمیت ایجاد می‌کرد. خانة بروجردی‌ها و طباطبایی‌ها در کاشان از نمونه‌های شاخص معماری حریم‌مداری هستند که ورودی آنها به‌صورت سلسله‌مراتب فضایی، غیرمستقیم، هشتی‌شکل و دارای حیاط مرکزی با دیوارهای بلند و پنجره‌هایی برای کنترل دید طراحی شده‌اند.

فضاهاي آموزشي

با ايجاد محرميت فضايي در مراکز آموزشی، زمینة مناسبی برای رشد و تحول اخلاقي، اجتماعي و جسماني دختران بود و نظام کارآمد و پويایی شکل می‌گرفت. در نتیجه؛ عنصر امنيت و درون‌گرايي باعث ارتقاء فضاي آموزشي بودند.

مکان‌های عمومی

طراحی محرمیت در معماری مساجد، باغ‎‌ها و حمام‌‎های عمومی با مرزبندی و ایجاد دالان‌هایی برای رفت‌وآمدبا هدف حفظ کرامت و امنیت زنان مدنظر معماران سنتی بود.

عناصر ایجادکنندة محرمیت

درون‌گرایی؛ مفهومي است كه به‌صورت يك اصل در شكل‌گيري محرميت در ابنية سنتي نقش دارد و در مباني و اصول انديشه‌هاي اجتماعي و فرهنگي ایران ریشه دارد. در فرهنگ ایرانی، خانه را به‌گونه‌ای طراحی می‌کردند تا در تقسیم مسیر و ایجاد مکث، محرمیت را برای اهالی خانه ایجاد کند.

سلسله‌مراتب فضایی؛ اصل سلسله‌مراتب، به‌عنوان یک اصل بنیادین در هستی، نقشی اساسی در شکل‌گیری مفهوم محرمیت در معماری و شهرسازی ایرانی ایفا می‌کند. این اصل به‌معنای سامان‌دهی و ترکیب فضاها بر اساس ویژگی‌های کالبدی یا کارکردی آنهاست که منجر به ایجاد سلسله‌مراتبی در نحوة قرارگیری، استفاده یا مشاهده عناصر می‌شود. در معماری سنتی ایران، این اصل به‌ویژه در فضاهای ورودی به‌دقت رعایت شده است. فضاهای ورودی نه تنها محل اتصال فضای درونی به بیرونی هستند، بلکه تمامی فعالیت‌ها از جمله تغییر مسیر و ورود به فضای داخلی، بر همین اساس طراحی شده‌اند تا ضمن حفظ محرمیت، کارکرد این فضاها به بهترین شکل ممکن انجام شود. کاربرد اصل سلسله‌مراتب در معماری و شهرسازی سنتی ایران ریشه در جهان‌بینی اسلامی و عرفان اسلامی دارد که در آن طی مراحل و منازل گوناگون در یک سلسله‌مراتب خاص شناخته می‌شود و هر فضا و حریم ویژگی‌های خاص خود را داراست. این دیدگاه در حوزه‌های مختلفی مانند سلسله‌مراتب فضایی و عملکردی (عبوری، محله‌ای و منطقه‌ای) به‌وضوح قابل مشاهده است و نشان‌دهندة اهمیت این اصل در طراحی فضاهایی است که همزمان با احترام به حریم خصوصی، پاسخگوی نیازهای کارکردی نیز هستند. مهمترين جلوة كالبدي رعايت سلسله‌مراتب در ساختمان است با طراحی عناصري چون نقشة بناها، ورودی‌ها، حیاط‌های مرکزی، دیوارهای بلند، دالان‌ها، پنجره‌های مشبک، اتاق‌ها، ايوان‌ها و پشت‌بام‌ها ایجاد می‌شود که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود:

نقشة ساختمان‌ها

ارتفاع ساختمان موجب اشراف و نقض حریم همسایه‌ها می‌شد. یکی از معیارهای اصلی در طراحی محرمیت بنا، نداشتن دید روی ساختمان مجاور و باز نشدن درب ورودی‌ها روبروی هم بود.

ورودی‌ها

فضای ورودی شامل در، درگاه، آستانه، سردر، جلوخان، هشتی، دالان، ایوان و حیاط بود.

برای حفظ محرمیت، مسیر فضای ورودی را به‌صورت پیچ‌درپیچ و غیرمستقیم طراحی می‌کردند تا فضاهای داخلی دیده نشوند. کلیة فعالیت‌ها از جمله تغییر مسیر، توقف، انتظار، ورود، تقسیم و تعیین جهت مسیر، حرکت و ورود به فضاي داخلی براساس سلسله‌مراتب صورت می‌گرفت. فضاهای ‌اصلی را در چهار جهت حیاط ‌و فضاهای خصوصی در نقاط کور یا گوشة حیاط می‌ساختند. پیش‌ورودی‌ها، تفکیک‌کنندة فضاهای خصوصی و عمومی بودند که هم فضای مکث و هم موجب عدم اشراف به فضاهای دیگر می‌شدند. در بیشتر خانه‌های سنتی، درب ورودي دو لنگه بود و هر لنگه کوبه‌ای داشت. زنان از حلقه و مردان از کوبه برای در زدن استفاده می‌کردند تا صدای متفاوتی برای اعلان ورود ایجاد شود.

هشتی‌؛ یکی از عناصر پیش‌ورودی است که عمدتاً برای حفظ حریم خصوصی و با عملکردی چندمنظوره و کارآمد طراحی می‌شد. در نقش فضای تقسیم بین اندرونی و بیرونی از ورود ناگهانی افراد به فضای خصوصی جلوگیری می‌کردند. هشتی فضایی برای مهمان‌نوازی و آمادگی ذهنی برای ورود به فضای اصلی است که احساس امنیت و آرامش را به بازدیدکنندگان منتقل می‌کند. همچنین به‌عنوان محیطی محصور برای انتقال پیام‌های غیرکلامی، بدرقة مهمانان و هدایت رفتار و توجیه مخاطبان طراحی شده‌ است.

دالان‌؛ در معماری ایرانی، فضای ارتباط‌دهندة بیرون و درون است که این گسستن از بیرون و پیوستن به درون به‌صورت تدریجی انجام می‌شد. یکی از مهمترین بخش‌های تأثیرگذار در محرمیت فضای ورودی که توسط دالان ایجاد می‌شود، کنترل نفوذپذیری بصری است که با یک چرخش در ورودی انحراف دید ایجاد می‌کند. مسیر رسیدن به درون خانه طولانی و پیچ‌درپیچ طراحی می‌شد تا از یک جهت امکان دید فضای درونی نباشد و از طرف دیگر میزبان فرصت بیشتری برای استقبال از مهمان داشته باشد. از جمله کارکردهای آن حفظ حریم، رعایت اصل سلسه‌مراتب و عدم دسترسی آسان به فضای درونی است.

حیاط‌ها

حیاط‌ها بخش اعظم برقراری محرمیت را در اتاق‌ها برای محفوظ ماندن از دید نامحرم و ایجاد مکث برای ورود را بر عهده داشتند. در فرهنگ ایرانی، فضاها حول یک حیاط مرکزی طراحی می‌شدند تا اهالی منزل از دید نامحرم حفظ شوند. معمولاً خانه‌ها دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی بودند. بین این دو حیاط دالانی با پیچشی از حیاط بیرونی به حیاط اندرونی طراحی می‌شد. بنابراین؛ حیاط‌ها در مرکزیت و ساختمان‌ها و اتاق‌های تفکیک شده در اطراف و دور تا دور قرار داشتند.

پنجره‌ها

درخانه‌های سنتی پنجره‌ها، با هدف محرمیت، رو به حیاط باز می‌شدند تا امکان دید به داخل اتاق نباشد.

اتاق‌ها

در خانه‌های سنتی اغلب مستطیل‌شکل و به‌صورت تابستان‌نشین و زمستان‌نشین طراحی می‌شدند. با کاربری‌ها متفاوت دور حیاط ساخته می‌شدند. به‌طور مثال دو‌دری‌ها عموماً خصوصی، سه‌دری‌ها اغلب اتاق خواب خانواده و پنج‌دری‌ها برای نشیمن خانواده بودند. اتاق‌های گوشواره در طبقه بالا قرار داشتند تا زنان توسط نامحرمان دیده نشوند.

مطبخ‌خانه‌ها

طوری طراحی می‌شدند تا زن در عین آزادی کامل از دید نامحرم مصون باشد. برای ایجاد ارتباط با فضای پذیرایی مهمان، راهروی باریک یا دالانی در نظر گرفته می‌شد تا داخل مطبخ‌خانه مشخص نباشد.

دیوارها

دیوارهای ساختمان و حیاط مانع دید عابران یا همسایگان به داخل فضاهای داخلی خانه‌ها بودند.

آسیب‌های ناشی از عدم‌وجود محرمیت در معماری

تا اواخر قرن نوزده خانه‌ها به‌صورت ‌درون‌گرا ‌بودند؛ اما با سفر ناصرالدین شاه به فرنگ و برای بهره‌مندی از مواهب تجدد، به‌تدریج ساختمان‌ها به سبک برون‌گرایی ساخته شدند. با رویگردانی از سبک درون‌گرایی، افراد به ساختمان‌ها و اتاق‌های یکدیگر اشراف پیدا کردند و آزادی، حرمت و شخصیت خانواده‌ها از بین رفت و فضاهای داخلی خانه‌ها به دلیل نداشتن حریم خصوصی، آرامش‌بخشی خود را از دست دادند، به‌طور مثال با باز شدن درب اصلی ﺧﺎﻧﻪ‌ها ﺑﻪ ﻫﺎل و در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻗﺮار گرفتن فضاهای داخلیﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎی اﺗﺎق‌های ﺧﻮاب، دیگر تعلق‌خاطر، اﻣﻨﯿﺖ و آراﻣﺶ خانواده‌ها متزلزل شده و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﻨﯽ اﯾﺮاﻧﯽ رﻧﮓ باخت. در برخی واحدهای مسکونی هم با حذف یک قسمت یا همة دیوار حیاط، از میزان امنیت و حفاظت‌ها کاسته شد. با حذف سلسله‌مراتب ورود به ساختمان، از فضای ارتباطی و زیستی حیاط‌ها کاسته شد. درب ورودی که مرز بین فضای عمومی و خصوصی بود با باز شدنش ‌تمام فضای نیمه‌خصوصی در معرض دید همگان قرار گرفت‌. در برخی از ساختمان‌ها ‌به‌منظور ‌استفادة حداکثری از قسمت‌های مختلف، فضاهای تقسیم و تعریف کم یا حذف شدند. ‌درنتیجه بخش‌ها به فضاهایی درهم تبدیل و عملکردشان مختل شده است.

راهکارهای حفظ محرمیت

با طراحی داخلی فضاها، ایجاد حریم برای همسایه‌ها و فضاهای تقسیم امنیت، آسایش و آسودگی خاطر ساکنین فراهم خواهد شد. معماران می‌توانند با تأکید بر سیاست ایرانی- اسلامی و هماهنگ با اصول خانواده‌محوری، با سامان‌دهی و طراحی فضاها و با درنظرگرفتن مفهوم قلمرو و اولویت‌بندی، طراحی پررنگ مرزها با عرصه‌بندی و طراحی فضای بینابین و سلسله‌مراتب فضایی، نقش برجسته‌ای در حفظ حریم در نظام فضایی بناها ایفا کنند.

وجه تمایز محرمیت در معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی با غربی

مفهوم محرمیت، به‌دلیل تفاوت در فرهنگ و سبك زندگی، نگرش‌های متفاوتی داشته است. در فرهنگ شرقی تأكید بیشتر بر شخص و با هدف ایجاد حرمت و ارزش برای او، محرمیت را یك پدیدة حقیقی می‌بینند که مبتنی بر عرف، باور و عقاید با رویكرد تفكیك حریم شخصی و تأكید بر تفكیك زن و مرد همراه است؛ اما در فرهنگ غربی، با نگرشی اجتماعی و با هدف حفظ روابط انسانی آن را پدیده‌ای حقوقی همسو با خلوت مدنظر قرار می‌دهند که آن را به‌عنوان ابزاری جهت ایجاد حریم اجتماعی به‌صورت نسبی و متغیر جستجو می‌كنند.در نگاه شرقی با ایجاد سلسله‌مراتب حقیقی، تمایل به درون‌گرایی و نگاه ارزشی به محرمیت است؛ اما در نگرش غربی با ایجاد سلسله‌مراتب حقوقی مبتنی بر قوانین حقوقی یا عرفی تمایل به برون‌گرایی دارد. محرمیت تا قبل از دورة مدرن و حتی در برخی از بناهای دورة مدرن با عملکردگرایی خاصی همراه بود؛ اما در معماری معاصر و با ظهور سبک‌های نو و ساخت فضاهای باز و پویا و حذف سلسله‌مراتب تا حدود زیادی کم‌رنگ شده است. در معماری معاصر با وجود اهمیت محرمیت و حریم خصوصی در فرهنگ ایرانی اسلامی و نزد ایرانیان، با هجوم مدرنیته و تکنولوژی و ایجاد تغییر در داخل بناهای مسکونی، اصل محرمیت هم تا حدودی به فراموشی سپرده شده و در حال حاضر کمتر به این مفهوم در برنامه‌ها و طرح‌ها توجه می‌شود.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• ازنب، مریم و همکاران، «بررسی سلسله‌مراتب فضایی در ایجاد محرمیت خانه‌ها با رویکرد گونه‌شناسی تاریخی»، فصلنامة برنامه‌ریزی توسعة‌شهری و‌منطقه‌ای، سال هفتم، شمارة 23، 1401ش.
• اغنیائی، الهام و همکاران، «نقش محرمیت در معماری اسلامی- ایرانی»، اولین همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، 1394ش.
• امین‌خندقی، جواد و همکاران، «واکاوی مؤلفه‌های ارتقاءدهندة حریم در معماری خانة مسکونی مقایسة تطبیقی دورة قاجار (خانة داروغه) و دورة معاصر (خانة اندرزگو)»، سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی- اسلامی، مشهد، 1401ش.
• بابازادة‌اسکویی، سولماز و همکاران، «ارتقای بنیان‌های نظری مفهوم حریم در مسکن معاصر از منظر روانشناسی محیطی، نمونة موردی: برج مسکونی میلاد تبریز»، باغ‌نظر، سال شانزدهم، شمارة 79، 1398ش.
• «بررسی رابطة حریم زنانه با معماری ایرانی- اسلامی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1398ش.
• بلالی‌اسکویی، آزیتا و همکاران، «بررسی چگونگی تأثیر هندسة فضای ورودی در حفظ و ایجاد محرمیت و درون‌گرایی در خانه‌های قاجاری تبریز»، فصلنامة معماری سبز، سال هشتم، شمارة 2، تابستان 1401ش.
• بمانیان، محمدرضا و همکاران، «عناصر هویت‌ساز در معماری سنتی خانه‌های ایرانی: نمونة موردی خانة رسولیان یزد»، دو فصلنامة هنر اسلامی، شمارة 13، 1389ش.
• ثقه‌الاسلامی، عمیدالاسلام و احمدی‌بنکدار، محمدامین، «شاخص‌سازی اصل محرمیت در شهرسازی ایرانی- اسلامی»، فصلنامة پژوهش‌های معماری اسلامی، شمارة سی‌وپنجم، تابستان 1401ش.
• جامع، سحر و طالب‌زاده، مریم، «بررسی مؤلفة هشتی در معماری ایرانی (بررسی حس تعلق مکان)»، دومین کنفرانس سالانة پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، 1395ش.
• حسینی‌جوادی، میراحسان و نیک‌فال‌آذر، سارا، «بازشناسی فرهنگ محرمیت و تأثیر آن بر کالبد معماری»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، 1394ش.
• حسین‌یزدی، «محرمیت و خلوت در معماری ایرانی»، وب‌سایت مجلة ویستا، تاریخ بازدید: 5 خرداد 1404ش.
• خلاق‌دوست، متین و معروفی، حسام، «گونه‌شناسی الگوی هشتی در معماری مسکن درون‌گرای ایران (اصفهان، یزد، کاشان)»، شباک، شمارة4، دورة 6، 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1404ش.
• شیروانی و همکاران، «چگونگی حفظ محرمیت در معماری معاصر مسکونی ایران با توجه به معماری سنتی ایران»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1404ش.
• «طراحی معماری اسلامی»، وب‌سایت زیماطرح، تاریخ بازدید: 28 خرداد 1404ش.
• عزیزیان، محمدصادق و کنعانیان، فرزین، «نقش خلوت در معماری ایرانی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1403ش.
• علی‌الحسابی، مهران و قربانی، ابوالفضل، «بررسي ويژگي‌هاي فضای ورودی به‌عنوان مفصل و حريم بصری در عرصه‌های عمومي مجاور؛ نمونة موردی: بندر لافت»، مجلة پژوهش‌های معماری اسلامی، دورة 2، شمارة 3، 1393ش. 
• «عناصر به کار رفته در خانه‌های سنتی یزد: هشتی»، وب‌سایت کتابخانه و موزة وزیری یزد، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1399ش.  
• غفوریان، میترا و همکاران، «گونه‌شناسی سازمان فضایی و سلسله‌مراتب ورود در خانه‌های ایران با تأکید برمحرمیت»، نشریة علمی پژوهشی برنامه‌ریزی توسعة کالبدی، سال دوم، شمارة ۳، 1396ش.
• فروزان‌فر و اسماعیلی، «مفهوم حریم در معماری مسکونی سنتی و احیای آن در معماری مدرن ایران»، وب‌سایت مگیران، تاریخ بازدید: 12 اسفند 1403ش.
• «قرآن چه راهکاری برای حفظ حریم خصوصی در خانه ارائه می‌دهد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1398ش.
• کاظم‌زادة‌رائف، محمدعلی و میردریکوندی، صبا، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانة سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونة موردی: خانة رسولیان یزد»، معماری‌شناسی، دورة 3، شمارة 17، 1399ش.
• کربلائی‌اکبر، نسرین و ابدالی‌محمودآبادی، مبینا، «عوامل و ابزارهای محرمیت در معماری سنتی ایرانی: نگاهی به الگوهای طراحی»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 11 خرداد 1404ش.
• لاریجانی، ساسان و صالحی، الهام، «بررسی شکل‌گیری و عملکرد عنصر هشتی در معماری ایرانی اسلامی»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، استانبول- ترکیه، زمستان1394ش.  
• «محرمیت اصل مهم معماری ایرانی- اسلامی»، وب‌سایت پیام ساختمان، تاریخ بازدید: 5 خرداد 1404ش.
• «محرمیت در معماری»، وب‌سایت ایثارپرس، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1400ش.
• محمدی، سیده‌سارا، «گرمابه‌ها، عناصر کالبدی و تزئینات»، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، سال سوم، شمارة 9، زمستان 1399ش.
• «معماری؛ هنری ترکیبی از علم و خلاقیت»، وب‌سایت هزارمعمار، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1404ش.
• معینی، سیدمحمود و زندی، مهرنوش، «بررسی خلوت در معماری ایرانی و تأثیر نادیده گرفتن آن در معماری معاصر»، اولین همایش ملی فرهنگ گردشگری و هویت شهری، 1394ش.
• مهدوی‌نژاد، محمدجواد و همکاران، «محرمیت در الگوي مسکن بومی و به کارگیري آن در معماري معاصر تهران»، پرتال سازمان زیباسازي شهر تهران، 1392ش.
• ناصری‌ازغندی، حسن و همکاران، «وجوه تمایز مؤلفه‌های محرمیت معماری متأثر از تفاوت سبک زندگی در فرهنگ شرق و غرب»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورة 14، شمارة 54، 1402ش.
• «نقش حریم در معماری ایرانی و اسلامی»، وب‌‌سایت هنرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1394ش.
• نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز، خشت و خیال، انتشارات سروش، تهران، 1395ش.
• ولی‌زادة‌اوغانی، محمدباقر، «نمود اندیشه‌های اخلاقی- حقوقی در طرح معماری خانه‌های سنتی ایران»، مدیریت شهری، شمارة 53، دورة 17، 1397ش.
• هاشمی زرج‌آباد، حسن و همکاران، «درون‌گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی– اسلامی نمونة پژوهش میدانی؛ خانه‌های تاریخی بیرجند»، فصلنامة علمی- پژوهشی پژوهش‌نامة خراسان بزرگ، دورة 5، شمارة 17، بهمن 1393ش.
• هاشمی، شادی و صیادی، محمدرضا، «رویکرد به محرمیت در معماری خانه‌های سنتی اسلامی ایرانی و ارایة تمهیداتی برای محرمیت و اصلاح معایب خانه‌های معاصر با شیوة نوین»، فصلنامة علمی تخصصی مطالعات نوین برنامه‌ریزی شهری در جهان، جلد 1، شمارة 1، تابستان 1399ش.
• هاشمی‌فشارکی، سیدجواد، «محرمیت در معماری»، وبلاگ جواد فشارکی، تاریخ 22 دی 1400ش.
• «هشتی‌خانه (هشتی در معماری خانه‌های قدیمی ایرانی)»، وب‌سایت هیربدنگاره، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1403ش.
• «هشتی و چهار نمونة برجستة آن در معماری ایران»، وب‌سایت هستی‌آفیس، تاریخ بازدید:18 بهمن 1403ش.
• یداللهی، سپیده و ادیبان، محمد، «بررسی سلسله مراتب ورود به مساجد»، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، شمارة 2، سال دوم، بهار 1398ش.