زیورآلات دوره ساسانیان

زیورآلات دوره ساسانیان؛ جواهرات پادشاهان و مردم ایران در دورۀ ساسانی.

زیورآلات ساسانی از تنوع و رونق بسیاری برخوردار بوده است؛ به‌طوری‌که لباس پادشاهان از کلاه تا کفش و حتی شمشیر و اسلحه آنان با زیورآلات تزیین می‌شد. استفاده از زیورآلات در این دوره فقط با اجازۀ شاه صورت می‌گرفت.

استفاده از زیورآلات در دورۀ ساسانی

استفاده از زیورآلات در این دوره، امتیازی طبقاتی محسوب می‌شد و هیچ یک از افراد، حق استفاده از آنها را نداشتند؛ مگر اینکه آن را از شاه گرفته باشند. بزرگترین نشان افتخار که از طرف شاه به فرد برگزیده داده می‌شد، نیم‌تاجی از طلا و مروارید بود که تصویر آن روی مهرهای ساسانی حک می‌شد. استفاده از اسلحه، شمشیر و غلاف مزین به طلا و سنگ‌های قیمتی، مختص شاهان و صاحب‌منصبان بود.

صنعتگران و جواهرسازان ساسانی

جواهرسازان این دوره، استاد‌کارانی ماهر بودند که در کارگاه‌های درباری کار می‌کردند و صنف جواهرسازان را تشکیل می‌دادند. آنها حتی پرچم ساسانی را با جواهرات تزیین می‌کردند؛ چرا که آن را عامل موفقیت و پیروزی‌شان می‌دانستند. جواهرسازان ساسانی به‌وسیلۀ چکش، ورقه‌های طلا و نقره را آراسته و با میناکاری، حکاکی، ریخته‌گری و تراش سنگ‌های قیمتی، زیورهایی با رنگ‌ها و نقش‌های مختلف می‌ساختند.

رونق و شکوفایی جواهرات

این دوره سرآمد دوره‌های تاریخی در استفاده از زیورآلات قبل از اسلام است؛ چرا که برای ساخت آن از مواد مختلفی به‌خصوص طلا که جلوۀ زیبایی به جواهرات می‌داد، استفاده می‌کردند. از طرفی پادشاهان این دوره نیز علاقه زیادی به زیورآلات داشتند.

اولین نمونۀ هنر جواهرسازی در دورۀ ساسانی

از نخستین نمونه‌های جواهرسازی در این دوره می‌توان به جام خسروی اول معروف به جام سلیمان اشاره کرد که به یاقوت زعفرانی‌رنگ آراسته شده است. این جام از دایره‌های نازک طلایی ساخته شده که قطر آن از بیرون به داخل کاهش می‌یابد. این اثر جزء اشیاء میناکاری مفتولی به حساب می‌آید؛ زیرا هر کدام از این حلقه‌های دایره‌ای‌شکل با شیشه‌های سفید و سرخ گلدار و شکاف‌های بین دایره‌ها با شیشه‌های سبز‌رنگ تزیین شده است. در وسط این جام، تصویر خسرو اول که بر تختی نشسته، حک شده است.

الگوی اصلی زیورآلات

آثار به دست آمده از دورۀ ساسانی، شاه را با لباس و تاج زربافت، گوشواره‌های اشکی‌شکل با دو یا سه عدد مروارید، گردنبندهایی با چند رشته مروارید به‌همراه لوح‌های چهارگوش میناکاری شده، گوشواره‌های گرد قلبی‌شکل، انگشترهایی با نگین‌های کنده‌کاری شده و نوشته شده، مهره‌هایی با رنگ‌های مختلف از جنس یاقوت، فیروزه، یشم، لعل، عقیق و سنگ لاجورد، تاج‌های پادشاه‌ و ملکه روی سکه‌ها که با نمادهایی تزیین شده، سگک لباس میناکاری شده با نقوش شمسه، گلواره‌های غیر قرینه و نقوش حیواناتی نظیر شیر و سگ نشان می‌دهد. از دیگر الگوهای اصلی زیورآلات می‌توان به مچ‌بند و بازوبندهای حلقه‌ای، گردنبند با مهره‌های دو رنگ، مهرهای نیمکره‌ای، نیم‌تخم‌مرغی و کله‌قندی با نقوشی از آناهیتا و حیواناتی چون سیمرغ، طاووس، اسب شاخ‌دار، حشرات، خزندگان، گل لوتوس و صور فلکی اشاره کرد.

زیورآلات ساسانی به‌دست آمده از شمال ایران

از گورهای باقیمانده از دورۀ ساسانی در شمال ایران، زیورآلاتی، نظیرگردنبند، انگشتر، دست‌بند، گوشواره، قلاب کمربند و قاب دعا از فلزاتی، چون طلا، مفرغ، نقره، آهن، انواع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، گل پخته، خمیرشیشه، صدف و مروارید به دست آمده است. این زیورآلات به روش‌های ریخته‌گری، چکش‌کاری، ملیله‌کاری، لحیم‌کاری، تراشکاری و موم ذوب ساخته شده‌اند. به‌دلیل طبیعت شمال ایران، صنعت‌گران نقوش جانوران افسانه‌ای، حیوانات، انسانی، گیاهی و هندسی روی زیورآلات طراحی می‌کردند:

گردنبند‌ها

از زیورآلات ساسانی به دست آمده از شمال ایران می‌توان به گردنبند‌هایی با مهره‌های چشم‌بلبلی اشاره کرد. همچنین از گوستان عمارلو گردنبندی رشته‌ای، تیره‌رنگ با نگینی درشت در وسط آن، آویزی استوانه‌ای و نیز آویز مستطیل‌شکل و مشبکی از سیاه‌درۀ گیلان به دست آمده است. این گردنبند‌ها در موزۀ ملی ایران نگهداری می‌شود.

انگشتری‌ها

انگشترها نه‌تنها برای تزیین بلکه برای مهر نیز به کار می‌رفتند که نشان و امضای پادشاهان بودند. شش عدد انگشتر نقرۀ ساده با نگین‌هایی از خمیر شیشه و عقیق که با نقوش جانوران افسانه‌ای و خطوط هندسی تزیین شده در قلعۀ کنگو سوادکوه کشف شده است. از جمله منحصر‌به‌فرد‌ترین آن، انگشتری با نگین سرخ است که کاربرد مهر داشته و روی آن خورشید شش‌پر و به خط پهلوی، کلمۀ «فرهی یا فرخی» حک شده که نماد شکوه یا نشانی خانوادگی است. انگشتری از طلا با نگینی از سنگ عقیق و نقش صورت مرد روی آن، از گورستان عمارلو کشف شده و یادآور سنت‌های هنر یونانی است. انگشتری مفرغی با نقش گیاه و گوزن نیز از گورستان سیاه‌دره به دست آمده است. این انگشتر‌ها که مربوط به دورۀ ساسانی است در موزۀ ملی ایران نگهداری می‌شود.

دستبند‌ها

دستبندها از جمله جواهرات دارای نمادهای آیینی این دوره هستند. این دوره این دستبند‌های ساسانی با دو شکل حلقه‌هایی دو سر باز و روی هم رفته دیده می‌شوند. حلقۀ این دستبند‌ها با نقوش زیگزاگ، دایره‌ها و مثلث‌های متوالی و دو سر آن با نقوشی از سر مار یا سر حیوانات دیگر طراحی شده‌اند. دلیل استفاده از مار روی دستبند‌ها، ویژگی‌های بومی نظیر زمین‌های کشاورزی و آب فراوان منطقه است. دستبندی طلا با دو سر باز که نگین‌هایی آبی‌رنگ در وسط دارد، با شیارهای دایره‌ای تزیین شده است. از پهلوج لفور دو نمونه دستبند از سنگ فیروزه و مفرغ به دست آمده است. نقوش روی دستبند مفرغی از زیگزاگ، صورت انسان و درخت (نماد طبیعت) و انگشتر فیروزه نیز از 56 عدد مهره ریز آبی تشکیل شده است. دلیل استفاده از فیروزه در این دوره، محافظت افراد در برابر مرگ غیر طبیعی بوده است.

گوشواره‌ها

دو نمونه گوشوارۀ مفرغی و دایره‌ای‌شکل از دورۀ ساسانی در موزۀ ملی ایران نگهداری می‌شود. دو سر یکی از گوشواره‌ها باریک‌تر از دیگر قسمت‌ها است و شکل گوشوارۀ دیگر به‌صورت یک‌طرف پهن و یک‌طرف باریک است.

قاب دعا

از دیگر وسایل تزیینی دورۀ ساسانی، که از پهلوج نمور به‌دست آمده، قابی است از نقره با دایره‌هایی بسیار که به روش ملیله‌کاری قطعات آن کنار هم سوار شده‌اند. نخ از حلقه‌هایی که از دو طرف این قاب وجود دارد، عبور کرده و به دور گردن آویزان می‌شود تا فرد از نیرو‌های بد در امان بماند.

قلاب کمربند

نمونه‌ای از این قلاب‌های ساسانی که در منطقۀ رشی گیلان پیدا شده، از جنس مفرغ و بیضی‌شکل بوده که برای اتصال دو بخش مجزا از هم به کار می‌رفته است.

زیورآلات مردان ساسانی به استناد آثار موجود در نقش برجسته‌ها و پیکره‌ها

مهم‌ترین نقش‌برجسته‌ها که زیورآلات ساسانی را نشان می‌دهد، عبارت است از:

طاق‌بستان

در طاق‌بستان سه صحنه وجود دارد. یکی از این صحنه‌ها تاج‌گذاری خسروپرویز را نشان می‌دهد. گردنبند خسرو پرویز، اولین پادشاه ساسانی برای نشان دادن جلال و شکوه شاه کافی نبود؛ به‌ همین‌ دلیل شاه از گردنبندی بزرگ که سینه‌ها و زیر بغل را می‌پوشاند، استفاده می‌کرد. او مزین به تاجی بزرگ، گوشواره‌های دراز، گردنبند، سینه‌بند، کمربند جواهرنشان، شمشیر و لباس‌های دوخته شده با سنگ‌های قیمتی است. شاه در هنگام شکار نیز جواهرات و بازوبندهای آراسته به جواهر بر تن دارد. صحنۀ دیگر، تاج‌گذاری اردشیر دوم از اهورامزدا است. اهورامزدا با تاج کنگره‌دار، دستبند و گردنبند و اردشیر نیز با تاجی کلاه‌مانند و گویی بزرگ در بالای آن به‌همراه دنباله‌های مواج و نوار دور سر دیده می‌شود. سومین صحنه که تصویر شاپور سوم و پدرش شاپور دوم را نشان می‌دهد، هر دو مزین به گردنبند هستند و انتهای ریش نوک‌باریک آنها داخل حلقه‌ای فرو رفته است.

نقش رستم

یکی از صحنه‌های نقش رستم، پیروزی شاپور اول بر امپراتوری روم را نشان می‌دهد که شاه با تاج کنگره‌دار، گردنبند، گوشواره و استفاده از حلقه در انتهای ریش خود دیده می‌شود. تاج این شاه همانند تاج‌های هخامنشی است که ارادت ساسانیان را به این دوره نشان می‌دهد. مراسم تاج‌گذاری نرسی از آناهیتا، صحنۀ دیگری است که شاه را با گردنبندی مرواریدی و تاجی شیاردار با گویی در بالای آن و نواری دور سر نشان می‌دهد. گردنبند، آراسته به مروارید به‌همراه تاج ساده و گویی در بالای آن که شکل آن شبیه تاج‌های اشکانی است، در صحنۀ تاج‌گذاری اردشیر از اهورامزدا دیده می‌شود.

سنگ‌نگارۀ نقش رجب

در اینجا دو صحنۀ تاج‌گذاری شاپور اول و اردشیر توسط اهورامزدا دیده می‌شود. در صحنۀ اول شاه با تاج، گوشواره و گردنبندی مزین به مروارید دیده می‌شود. اردشیر، شمشیری طلایی بر کمر بسته و گردنبندی پهن و زرین بر گردن دارد.

تَنگِ چوگان بیشاپور

پادشاه در این صحنه، تاجی کنگره‌دار با گویی در بالای آن دیده می‌شود که ارتفاع تاج نسبت به تاج‌های پادشاهان قبلی بلندتر است.

پیکرۀ گچی

این پیکره که در شهر باستانی کیش پیدا شده است، شاه ساسانی را با گوشواره‌هایی از مروارید درشت، انواع گردنبندهای مزین به دو رشته مروارید، مروارید و لوح‌های چهارگوش، نگین‌های قیمتی دور یقۀ لباس و تاج نشان می‌دهد.

مُهرها

مهرهای ساسانی به‌صورت مسطح یا مدور هستند. مهرهای مسطح روی حلقه‌های انگشتر نصب شده است و مهرهای مدور با سوراخی در وسط آن به گردن بسته می‌شوند. مهرهای مردم عادی روی عقیق و کهربا و مهرهای پادشاهان روی یاقوت، زمرد و لعل حکاکی شده که این امر صنعت حکاکی را به‌عنوان مهم‌ترین صنایع موجود در این دوره به شمار آورده است. در خزینۀ خسروپرویز ۹ مهر انگشتری مزین به یاقوت سرخ و عقیق پیدا شده که زیباترین آن متعلق به قباد اول با نقش بانویی با تاج کنگره‌دار و بهرام چهارم است.

سکه‌ها

سکه‌های ساسانی از طلا، نقره، برنز و آلیاژی از قلع و سرب ساخته شدند که جنس نقره‌ای آن بسیار رایج بود. تصاویر روی این سکه‌ها نشان می‌دهد که در اوایل این دوره، تاج، ارتفاع بیشتری نسبت به اواخر این حکومت داشته است؛ هر چند نوساناتی نیز در بین آن دیده می‌شود. در بالای تاج پادشاهان، گویی کروی که عنصری ثابت روی کلاه آنان به شمار می‌رود، وجود دارد که اندازۀ آن در اواخر این دوره کوچکتر می‌شود. نمونه‌ای از آن را می‌توان در سکه‌های اردشیر اول و بلاش مشاهده کرد. بر روی این تاج‌ها علائمی مانند کنگره‌ها، برگ‌ها، یک جفت بال با سر عقاب که مرواریدی را به منقار گرفته، نخل خرما، ستاره، اهورامزدا، آناهیتا و هلال ماه دارند که نشانی الهی بوده و برای رابطۀ میان خدا و شاه روی تاج‌ها نصب می‌شدند. از متداول‌ترین این علائم، هلال ماه بود که روی سکه‌های پادشاهان ساسانی به چشم می‌خورد. همچنین نوار دور سر نیز نقشی ثابت در ساختمان اصلی تاج‌ها داشت؛ اما با اضافه شدن هلال ماه، نوار دور سر از بین رفته و هلال ماه بزرگتر شده و در داخل گوی کروی قرار گرفته است. در گردنبندها نیز به‌مرور زمان، آویزها و مرواریدهای دو یا سه رشته‌ای دیده می‌شود. شکل اصلی گوشواره‌ها نیز به‌صورت اشکی و گویی کروی با پایه‌ای بلند روی سکه‌ها است.

ظروف

ظروف دورۀ ساسانی، شامل بشقاب‌ها، کاسه‌ها، ابریق‌ها و گلدان‌ها هستند که با استفاده از چکش‌کاری، ریخته‌گری و تکنیک دو پوسته‌ای ساخته شدند و سپس با قلم‌زنی، کنده‌کاری، برجسته‌کاری و طلاکاری، روی آنها تزیین شده است. روی این ظروف، نقوشی از پرندگان، حیوانات، گیاهان، تصویر شاه در حال شکار و داستان بهرام گور دیده می‌شود. جنس این ظروف از فلز، نقره و طلا بوده که بیشترین نقش در این ظروف، تصویر شاه برای نشان دادن قدرت آنان در برابر مردم و سایر کشورها بوده است. در این بشقاب‌ها نیز شاه با تاج و زیورآلات دیده می‌شود. در یک بشقاب نقره‌ای مربوط به این دوره، دو جوان که هر کدام یک عصا دارند، در کنار اسب‌هایشان دیده می‌شوند. این اسب‌های بالدار از درون ظرفی که تصویر زن روی آن حکاکی شده، آب می‌نوشند. به نظر این زن، نماد الهۀ رودخانۀ ایرانی است. بیشتر این بشقاب‌ها از طرف شاه به دربارها هدیه داده می‌شد.

زیورآلات زنان ساسانی به استناد آثار موجود در نقش‌برجسته‌ها

تاج ملکه در نقش‌برجستۀ تنگ قندیل دارای نوارهایی است که به کمک آن موی خود را به شکل دم‌اسبی در پشت سر بسته است. در طاق‌بستان نیز تصویر اهدای انگشتر یا بازوبند که به‌عنوان نشانه از طرف داماد به عروس داده می‌شد، دیده می‌شود. سنگ‌نگاره آناهیتا و نرسی که مراسم تاج‌گذاری نرسی از سوی آناهیتا را به تصویر کشیده است، آناهیتا را با تاج کنگره‌دار و قبایی با دکمه شمسه‌مانند نشان می‌دهد.

ظروف

تصویر آزاده و بهرام گور روی بشقابی نقره‌ای با گوشواره و النگو مزین به جواهر دیده می‌شود. نمونه‌ای دیگر از این بشقاب‌ها، مراسم تاج‌گذاری نرسه از سوی آناهیتا را نشان می‌دهد. آناهیتا در این تصویر با زیورآلات مختلف، اعم از گردنبند، النگو و خلخال آراسته شده است. در بدنۀ یک جفت ابریق، تصویر دو زن هم‌شکل که بدن آنها با جواهرات گران‌بهایی، مانند گردنبند، بازوبند و گوشواره تزیین شده است، دیده می‌شود. گوشواره، گردنبند و تاج، مزین به جواهر و مروارید بر تن بانو سپینود که روی جامی نقره‌ای حک شده است، وجود دارد.

مهر

مهرهای این دوره نیز روی تاج‌ها و زیورآلات ملکه‌ها خودنمایی می‌کند که از جملۀ آن می‌توان به مهر ملکه دینَگ که دارای گوشواره و گردنبندی مرواریدی است، اشاره کرد. موزاییک‌های بیشاپور: تمامی تصاویر زنانی که نقش آنها روی موزاییک‌ها وجود دارد، به زیورآلات مزین هستند. گوشواره‌ها با نگینی گلابی‌شکل و بازوبند، دستبند و مچ‌بندها به حلقه‌های سادۀ طلا آراسته شدند و تنها در یک موزاییک است که زنی با گردنبندی از مهره‌های دو رنگ دیده می‌شود که بیشتر از همه زیور دارد و به زن چنگ‌نواز معروف است.

سکه

روی سکه‌ای از پوران‌دخت، تاجی وجود دارد که دورتادور قسمت پیشانی آن با گل‌هایی از دانه‌های مروارید تزیین شده است. بالای تاج، دو بال عقاب و در رأس آن نیز گوی نسبتاً کوچکی در دل هلال ماه قرار دارد. موهای بافته شدۀ ملکه نیز با تزییناتی آراسته شده است. گردنبند او نیز از دو رشته مروارید تشکیل شده که آویز اشک‌مانند بزرگی در میان آن قرار دارد. تصاویر زنان عادی از این دوره نشان می‌دهد که زیورآلات آنها در حد گوشواره و گردنبند کم‌ارزش بوده است که تنها در ضیافت‌های شاهانه با توجه به مقام فردی که از او پذیرایی می‌کردند، می‌پوشیدند.

شمشیر طلای ساسانی

از نمونه شمشیرهای این دوره می‌توان به شمشیر آهنی مزین به لعل، با رویۀ طلایی و غلاف چوبی اشاره کرد که تیغۀ باریک و درازی دارد و با دو انگشت نگه داشته می‌شود. این شمشیر به‌کمک بندهایی روی کمربند جنگجو آویزان شده است تا به‌هنگام جنگ بتواند به‌راحتی شمشیر را از غلاف بیرون کشد. این دو بند، به اشکال P مانندی که روی غلاف شمشیر دیده می‌شود، متصل است. طرحی از پرهای پرندگان روی این شمشیر نقش بسته است که مشابه آن در کلاه‌خود ساسانی نیز دیده می‌شود. این طرح پر‌دار، نماد پیروزی زرتشتیان یا بهرام است. این شمشیر با یک متر قد از قبایل هون ایده گرفته شده و اکنون در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود.

منابع

• احمدی واستانی، سهیل و دیگران، «بررسی زیورآلات دورۀ ساسانی شمال ایران، حاصل کاوش‌های علمی باستان‌شناسی»، نشریۀ جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1400ش.
• بوسایلی، ماریو و شراتو، امبرتو، تاریخ هنر ایران: هنر پارتی و ساسانی، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، مولی، 1376ش.
• بوسایلی، ماریو و شراتو، امبرتو، تاریخ هنر ایران (2): هنر پرتی و ساسانی، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، مولی، 1389ش.
• پرادا، ایدت، هنر ایران باستان (تمدن‌های پیش از اسلام)، ترجمۀ یوسف مجید‌زاده، تهران، دانشگاه تهران، 1383ش.
• پوپ، آرتور، شاهکارهای هنر ایران، ترجمۀ پرویز ناتل خانلری، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.
• پوپ، آرتور، سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز، مترجم نجف دریابندری و دیگران، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
• «تاریخچۀ استفاده از زیورآلات در ایران»، وب‌سایت طلاین، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1401ش.
• جوادی، شهره و آورزمانی، فریدون، سنگ‌نگاره‌های ساسانی، تهران، بلخ، 1388ش.
• «جواهرات در دورۀ هخامنشی و ساسانی»، وب‌سایت زریبان، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1400ش.
• حسن‌زاده، معصومه، مطالعۀ نقوش اشیاء و ظروف فلزی دورۀ ساسانی (با تأکید بر ظروف فلزی)، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی‌‌ارشد، مرودشت، دانشکدۀ علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی، 1394ش.
• حسینی‌مقدم، «ایران قبل از اسلام»، وب‌سایت پارسی‌بلاگ، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1395ش.
• حصوری، علی، «مضمون مهرهای تزیینی ساسانی»، نشریۀ هنر و مردم، شمارۀ 7، 1386ش.
• زجاجی، نگار، مطالعه زیورآلات پادشاهان سلسله‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، 1391ش.
• علوی، هدایت‌الله، زن در ایران باستان، تهران، هیرمند، 1377ش.
• غیبی، مهرآسا، 35000 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1391ش.
• فتحی‌پور، فریبا، «پژوهشی بر زیورآلات زنان و مردان عصر ساسانی»، همایش ملی باستان‌‌شناسی ایران، دستاوردها، فرصت‌ها، آسیب‌ها، اردیبهشت 1392ش.
• فریه، ر.دبلیو، هنرهای ایران، ترجمۀ پرویز مرزبان، تهران، فرزان، 1373ش.
• قدیانی، عباس، تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران در دورۀ ساسانیان، تهران، فرهنگ مکتوب، 1384ش.
• کانتر، آن‌سی و جت، پل، فلزکاری ایرانی در دورۀ هخامنشی، اشکانی و ساسانی، ترجمۀ شهرام حیدرآبادیان، تهران، گنجینۀ هنر، 1383ش.
• گودرزی، علی، «الهۀ آناهیتا کیست| همه‌چیز دربارۀ اسطوره و ایزدبانوی آب»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1400ش.
• گیرشمن، رومن، موزاییک‌های بیشاپور، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1378ش.
• گیوقصاب، عبدالناصر، مدخلی بر سبک‌های جواهرسازی، تهران، سارنگ، 1386ش.
• محمدی، سیدعماد، «جواهرات دورۀ ساسانیان»، وب‌سایت جواهر، تاریخ درج مطلب: 15 ژوئن 2021م.
• محمدی‌زاده، اکرم، «کاربرد سنگ فیروزه در زیورآلات ایرانی»، نشریۀ فصلنامۀ پژوهش هنر، پیاپی 3، پاییز 1392ش.
• «ملکه دینگ پادشاه زن ایران»، وب‌سایت یک رمان، تاریخ درج مطلب: 24 جولای 2020م.
• «منطقۀ عمارلو رودبار»، وب‌سایت علاءالدین، تاریخ بازدید: 7 آبان 1402ش.
• واحدی، خدیجه، بررسی وضعیت پوشاک و زیورآلات زنان ایران ساسانی (224- 651م) به‌استناد آثار موجود، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی، 1392ش.
• ویلسن، ج.کریستی، تاریخ صنایع ایران، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، بروخیم، 1317ش.
• هرمان، جرجینیا، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان، ترجمۀ مهرداد وحدتی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1373ش.
• «همه چیز دربارۀ اهورامزدا»، وب‌سایت تاریخ ما، مطالعه و بررسی دانستنی‌های تاریخی، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1400ش.
• , met museum website, Date of visit: "Plate with youths and winged horses"

29 October 2023.