پارچه بافی دوره اشکانیان

پارچه‌بافی اشکانیان؛ ساخت و تشکیل پارچه در دوره اشکانی.

پارچه‌بافی در دوره اشکانی با ورود ابریشم خام از چین و تبدیل آن به پارچه در ایران با پیشرفت زیادی روبه‌رو شد. اشکانیان به هنر و صنعت نساجی علاقه زیادی نشان دادند؛ به‌طوری که خانه‌ها و ایوان‌های خود را به‌جای نقاشی، با پارچه‌های یراق‌دار و پولک‌دوزی شده با نقره و نقش‌های زرین تزیین می‌کردند.

تولید اختصاصی پارچه ابریشم در ایران

در زمان اشکانیان، به‌دلیل ارتباط بازرگانی قوی و رونق دادوستد با کشور‌های همسایه، از جمله ورود ابریشم طبیعی از چین، صنعت بافندگی به‌ویژه بافته‌های ابریشمی با رشد چشمگیری روبه‌رو شد. در این دوره، پارچه ابریشمی کالای مخصوص ایران بود که در کشور‌های روم و آفریقای شمالی با قیمت بالایی به فروش می‌رفت.

خاستگاه نقش‌مایه‌های موجود در پارچه‌های اشکانی

هنر پارچه‌بافی اشکانی از سه منشأ اصلی تشکیل شده است: اول از طرح‌های هندسی و نقوش گیاهی که ریشه در هنر یونانی داشت؛ دوم نقش‌مایه‌های نیمه‌طبیعی و تجریدی که ریشه در فرهنگ و هنر ایرانی دارد؛ سوم استفاده از نقوش حیوانی که تلفیقی از هنر شرقی و یونانی بود که به‌عنوان نماد در هنر پارچه‌بافی دوران بعد استفاده می‌شد.

نقوش گیاهی شناخته شده دوره اشکانی

نقش‌های گیاهی در این دوره عبارتند از: گل‌های چندپر به‌ویژه چهارپر، انواع برگ، گیاه، کنگر و انگور. مربع و دایره، شکل و فرم اصلی نقوش اجرا شده روی سفال، نقاشی و پارچه بودند. در این دوره، به ریز‌نقش‌ها و جزئیات، بیش از دوره‌های قبل توجه می‌شد.

نقوش به‌کار رفته در هنر پارچه‌بافی دوره اشکانی

نقوش روی پارچه‌های دوره اشکانی که اغلب در قسمت زمینه کار شده‌اند، شامل دایره‌های متداخلی است که تشکیل لوزی و گل چهار‌پر را داده‌اند. در قسمت حاشیه، نوار‌های مارپیچی دیده می‌شود که نقوشی داخل آن کار شده است. در نقش‌مایه‌های کشف‌شده از اولان، نقش گل زنبق آبی دیده می‌شود که در یک ردیف، پشت سر هم تکرار شده‌اند (تصویر شماره یک). همچنین نقش درخت زندگی که در بالای آن، سر یک شاهین در حال رویارویی با یک شیردال (با تن شیر و سر عقاب) است، دیده می‌شود. دو نمونه پارچه که به‌شیوه شبکه‌ای یا هفتی‌هشتی تزیین شده‌اند نیز دیده می‌شود که یکی از پارچه‌ها دارای طرح‌های خطی است و در میان آن، نوار‌های مواج قرار دارند و دیگری نقش قوچ‌هایی است که روبه‌روی هم قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، در ناحیۀ اولان، چند تکه ملیله‌دوزی و قلاب‌دوزی پیدا شده که نقش یکی از ملیله‌دوزی‌ها، درخت مو با شاخه‌های پیچ‌در‌پیچ است که قسمت‌های خالی آن با برگ و انگور پر شده است (تصویر شماره دو). در این دوره، پارچه‌هایی با نقش چهار‌شیر که به‌صورت جفت مقابل هم قرار گرفتند، برگ‌های قلبی‌شکل، پیچکی و طرح مرغ خیالی نیز دیده می‌شود. نقش موجودات با رعایت اصل تقابل و تقارن روی پارچه قرار گرفته‌اند که این موضوع در دوره هخامنشیان و ساسانیان کمتر به چشم می‌خورد.

تکه پارچه کشف‌شده از ایران

در کرانۀ «گرمی» مشکین‌شهر در آذربایجان شرقی، تکه پارچه‌ای از گور‌های اشکانی یافت شده که بخشی از لباس مرده است. از این تکه پارچه تنها 20 سانتی‌متر باقی مانده است که هم‌اکنون در موزه تهران نگهداری می‌شود. در قسمت وسط آن، کادر‌های مربع‌شکل قرار دارد که درون آنها، یک‌‌درمیان با نقش چلیپای شکسته و چهار‌خانه‌های کوچک به‌شکل شطرنجی تزیین شده‌اند. در قسمت حاشیه این پارچه، خطوط دندانه‌دار یا کنگره‌ای که نقشی معروف و یونانی به شمار می‌رود، دیده می‌شود. این پارچه با رنگ‌های مختلف قهوه‌ای، ارغوانی، سفید و زرد مایل به نارنجی پر شده است.

استفاده از پارچه برای تزیین خانه‌ها و ایوان‌ها

با وجود پیشرفت صنعت نساجی در ایران و دوخت پارچه‌های اعلا و رنگین، گفته می‌شود که بسیاری از خانه‌ها و ایوان‌ها در زمان اشکانی به‌جای نقاشی با پارچه‌های یراق‌دار و پوشیده از پولک‌هایی از جنس نقره تزیین می‌شدند. بیشتر نقوش به‌کار رفته در این پارچه‌ها، برگرفته از نقوش یونانی بود.

تأثیر جاده ابریشم بر نساجی ایران در زمان اشکانی

جاده ابریشم بر نساجی ایران تأثیر به‌سزایی داشت که از جمله آن می‌توان به رونق تجارت نساجی، دستیابی به فناوری تولید ابریشم، وارد کردن ابریشم خام از چین و تبدیل آن به پارچه و سپس صادرات آن به دیگر کشورها و فروش بالای پارچه‌های ایرانی اشاره کرد.

صادرات پارچه در دوره اشکانیان

در این دوره، انواع پارچه‌های پشمی و شال‌های بافت، از ایران به کشور‌های غربی صادر می‌شد. همچنین از این دوره پارچه‌ای زربافت کشف شده است که به‌جهت پوشاندن تابوت پادشاه آلمان به این کشور صادر شده بود.

دوره‌های آموزشی پارچه‌بافی در دوره اشکانی

اشکانیان در زمان اقتدار خود، نساجان لایق و شایسته‌ای بودند و منسوجات پشمی و کتان بسیار عالی می‌بافتند. نوع تن‌پوش اشکانیان از لحاظ دوخت، شکل، رنگ و نقش‌ونگار آنها نشان می‌دهد که هنر و صنعت بافندگی در این دوره آموزش داده می‌شده است و بافندگان و دوزندگان برای دوخت پارچه‌های رنگین و گران‌بها، دوره‌های آموزشی ویژه‌ای را می‌گذراندند.

دوره اشکانی و غلبه بر فرهنگ هلنیستی

با حضور فرهنگ هلنیستی در ایران، نقوش یونانی به پارچه‌های ایرانی نفوذ کرد؛ اما پس از پیروز شدن اشکانیان بر سلوکیان، آنان توانستند بر فرهنگ هلنیستی نیز غلبه کنند و طولی نکشید که آیین‌های اصیل ایرانیان دوباره احیا شد. نساجی دوره اشکانی را می‌توان به دو دوره ابتدایی و انتهایی تقسیم کرد که دوره ابتدایی آن، تحت تأثیر فرهنگ هلنیستی بود و پس از آن، ویژگی‌ها و فرهنگ‌های دوره هخامنشی احیا شد.

منابع

• «آشنایی با نقوش پارچه در ایران»، وب‌سایت دانشگاه الزهرا، تاریخ بازدید: 30 خرداد 1402ش.
• الوند، احمد، صنعت نساجی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، پلی‌تکنیک، 1363ش.
• امیری، عفت و امیری، معصومه، «تاریخچه پارچه‌بافی در ایران باستان»، نشریه رشد آموزش تاریخ، شماره 31، تابستان 1387ش.
• پوپ، آرترآپهام و اکرمن، فیلیس، سیری در هنر ایران، ویرایش سیروس پرهام، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ نخست، 1387ش.
• رضایی، عبدالعظیم، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران، تهران، دُر، 1382ش.
• روح‌فر، زهرا، نگاهی به پارچه‌بافی دوران اسلامی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور و سمت، 1380ش.
• «صدور پارچه زربافت ایرانی به آلمان در دوره اشکانی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 28 مرداد 1396ش.
• کریستی‌ویلسون، ج.، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله فریار، تهران، بروخیم، 1317ش.
• گیرشمن، رومان، هنر ایران در دوران پارت و ساسانی، ترجمه بهرام فره‌وشی، تهران، علمی و فرهنگی، 1370ش.
• موسوی، بی‌بی زهرا و آیت‌اللهی، حبیب‌الله، «بررسی نقوش منسوجات در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی»، فصلنامه علمی پژوهشی نگره، شماره 17، بهار 1390ش.
• «نقش‌ونگار پارچه‌های هخامنشی»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، تاریخ بازدید: 30 خرداد 1402ش.