پوشاک نبرد اشکانیان

پوشاک نبرد اشکانیان؛ تن‌پوش جنگجویان ایرانی در دورة اشکانی.

لباس نبرد اشکانیان به سه گروه سربازان، پادشاهان و اشرافیان تقسیم می‌شد. سربازان اشکانی از دو بخش سواره‌نظام و پیاده‌نظام تشکیل شده بودند که هر یک لباس رزم مخصوص به خود را داشتند. مهم‌ترین وجه این گروه از لباس‌ها، رعایت تناسب برای شلوارها در هنگام سوارکاری بود.

لباس سربازان پارتی

سپاه پارت،از دو بخش سواره‌نظام و پیاده‌نظام تشکیل می‌شد که سواره‌نظام به دو بخش سبک‌اسلحه و سنگین‌اسلحه قابل تقسیم بود. سوارۀ سبک‌اسلحه، زره، نیزه و کلاه‌خود نداشت؛اما سوارۀ سنگین‌اسلحه مجهز به کلاه‌خود، زره، بازوبند و زانوبند و سر تا پای سربازان و اسب‌های‌شان غرق در آهن و پولاد بود. این نوع سواره که برای جنگ تن‌به‌تن تدارک دیده شده بود، اسلحۀ دفاعی و تهاجمی داشت. اسلحۀ دفاعی شامل زرهی بلند تا زانو بود که از پوست شتر ساخته شده بود و به آن قطعاتی از آهن یا پولاد می‌دوختند؛ همچنین کلاه‌خودی آهنین بر سر می‌گذاشتند و یک شلوار گشاد و بلند هم می‌پوشیدند. اسلحۀ تهاجمی نیز از نیزۀ بلند، تیروکمان، خنجر، شمشیر و دو قمه تشکیل شده بود. سواران سنگین‌اسلحه، علاوه بر لباس‌های خود، اسب‌های‌شان را هم با زره و با قطعاتی از آهن و فولاد مسلح می‌کردند. اشکانیان ابزارهای نبرد خود را به‌وسیلۀ کمربندهایی به خود می‌بستند؛ تیردان‌ها را در پهلوی اسب، شمشیر را با بندی چرمی در قسمت کمر و خنجر را با بندی دیگر از دو طرف پهلوهای رانپوش به پشت قرار می‌دادند.

انواع پوشش رزم پارتیان

عناصر اصلی تن‌پوش نبرد پارتیان عبارت است از:

کلاه‌خود

کلاه‌خود اشکانیان از آهن یا فولاد بود و دنباله‌ای داشت که پشت گردن و گوش‌ها را می‌پوشاند و مخروطی‌شکل و نوک‌تیز بود. نمونه‌ای از این کلاه، روی سکه‌های اشکانی و بر سر اشک اول مشاهده می‌شود. کلاه‌خود اشک اول دارای توپی زره‌دار است که روی آن نیم‌تاجی قرار دارد. برخی از سلاطین اشکانی که بعد از مهرداد سلطنت می‌کردند، کلاه‌خودی شبیه اشک اول بر سر می‌گذاشتند که در حاشیۀ دور آن، صورت آهو و چند قطار گلوله رسم شده بود. نوع دیگر آن کلاهی است که پادشاهی از نمرود داغ بر سر گذاشته که مخروطی‌شکل بوده و لبة پایین آن به شکل نواری پهن به بالا برگشته است. همچنین یک نوع کلاه‌خود یونانی- مآبی بر سر یک جنگجو پارتی دیده می‌شود که کروی‌شکل بوده و در قسمت بالا زایده‌ای دارد. در دو طرف کلاه نیز دنباله‌ای قرار دارد که روی گوش‌ها را پوشانده است. از جالب‌ترین کلاه‌خود‌های اشکانی، کلاه‌خودی با آهن‌های مستطیلی است که در سه رج بر روی کلاه کار شده است. بر نوک مخروط این کلاه، دنباله‌های نوارمانندی در اهتزاز است.

زره

قسمت اصلی لباس جنگی مردان اشکانی، زره بود که از پوست شتر ساخته می‌شد و روی آن پولک‌ها یا پر‌هایی از آهن یا پولاد دوخته می‌شد که بسیار درخشان و چشمگیر بود. این زره‌ها بدون پولک‌های آهنی نیز استفاده می‌شدند که به آن «خِفتان» می‌گفتند. این یونیفرم نه تنها یک لباس جنگی، بلکه وسیله‌ای برای حمل سلاح نیز به شمار می‌رفت. نوعی از این زره‌ها، تمام بدن، پاها تا قسمت پشت و دست‌ها و شانه‌ها را می‌پوشاند. بعضی از زره‌ها تا بالای زانو می‌رسید و قطعاتی از آهن یا فولاد به آن دوخته می‌شد تا بدن را در برابر ضربه‌های شمشیر و نیزه حفظ کند. سربازان پارتی نیازی به سپر نداشتند، چون همان زره آهنی، کار سپر را انجام می‌داد. نوع دیگر زره، برای محافظت از صورت بود که روی آن دو سوراخ برای چشم‌ها تعبیه شده بود. این زره از دو بخش بالایی و پایینی تشکیل شده بود. بخش بالایی از گردن تا روی سینه و بخش پایینی از سینه تا کمر را می‌پوشاند. قسمت‌های بالایی و پایینی زره به‌ترتیب به صفحات فلس‌دار و آهنی محکم شده‌اند. نمونة این نوع زره روی نقاشی دیواری از دورا اروپوس دیده می‌شود.

رانپا یا رانپوش

رانپا شلواری گشاد و چرمی با پولک‌های فلزی بود. این شلوار کوتاه که قد آن تا بالای زانو بود، روی شلوار اصلی پوشیده می‌شد. نمونۀ آن در تندیس فرماندۀ اشکانی (سورنا) دیده می‌شود. این رانپوش در قسمت جلو، به‌صورت اریب، با گذشتن از پهلوها، به پشت می‌رفت و در آنجا با بندی به دور کمر بسته می‌شد. در زیر رانپوش، شلوار گشاد و پر‌چینی که از پارچۀ نسبتاً لطیفی تهیه شده بود، پوشیده می‌شد؛ سپس روی آن چکمه‌ای قرار می‌گرفت. همچنین در این دوره، ساق‌پیچ‌های چرمی نیز استفاده می‌شد. در محل نشیمن، بالشتکی جدا روی شلوار می‌دوختند که حالت مناسبی را برای سوارکاری در زمان طولانی به وجود آورد. روی این بالشتک، شیار‌هایی دوخته می‌شد تا محتویات داخل آن جا‌به‌جا نشود و سوارکار روی آن ثابت بماند. رانپوش، زره بلند و کفش‌های آهنی، لباسی نظامی را به وجود آورده بود که شبیه لباس نظامی طایفۀ «اِسْکیت» بود و از سبک یونانی الهام گرفته شده بود.

تقلید سوارکاران اروپایی از سوارکاران اشکانی

در زمان اشکانیان و ساسانیان، سربازان، خود و اسب‌هایشان را زره‌پوش می‌کردند. نمونه‌ای از سرباز و اسب زره‌پوش روی تکه‌سنگی کنده‌کاری شده در طاق بستان کرمانشاه دیده می‌شود که یادآور سوارکاران اروپایی است؛ در واقع سوارکاران اشکانی الگوی سوارکاران اروپایی بوده‌اند.

لباس سورنا؛ فرماندة ارتش

پیکر برنزی سورنا که در منطقه شمی در نزدیکی ایلام پیدا شده است، اکنون در موزة ایران باستان تهران نگهداری می‌شود. بر تن این فرمانده، ژاکت جلوبازی دیده می‌شود که یقة آن به یک سمت (معمولاً چپ) تمایل دارد و به‌وسیلة کمربندی قلاب‌دار بسته شده است. ژاکت و آستین‌های لباس دارای چین‌های بسیاری است و یک نوار حاشیه‌ای عریض به قسمت جلو و پایین لباس دوخته شده است. پایین این ژاکت، دو چاقچور بلند و چین‌دار تعبیه شده که در پشت پا نصب شده و با قلابی روی باسن بسته می‌شود. کفش‌ها نیز گشاد و بدون تزیین‌ هستند.

لباسِ مجسمه‌ای ناشناخته از یک فرماندة نظامی

این پیکره، متعلق به شهر هَترا است و اکنون در موزة عراق نگهداری می‌شود. تونیک این فرمانده، کوتاه، دارای آستین بلند و چین‌دار است که در دو طرف آن، دو ردیف حاشیه‌هایی از بالا به پایین طراحی شده و روی هر یک از حاشیه‌ها با پاستیل‌های گرد، به‌صورت برجسته تزیین شده است. شلوار این فرمانده، بلند، تا قوزک پا و دارای چین‌های افقی است که حالت راحتی به آن می‌دهد. هر کدام از پاچه‌های شلوار نیز همانند تونیک از بالا به پایین با یک ردیف پاستیل بزرگ تزیین شده است. این پاستیل‌ها روی کفش‌ها نیز وجود دارد. فرمانده، کمربندی به کمر بسته که بر آن، قزن و حمایل چرمی قرار گرفته است. این پیکره همانند بسیاری از مردان جنگی، ردا و شنل به تن دارد که شنل با یک سنجاق در سمت راست سرشانه بسته شده است.

لباس نظامی بَعْل‌شامَن

بعل‌شامن خدای گیاهی است که گاهی اوقات در لباس نظامی ظاهر می‌شد. این پیکره، تونیکی با آستین‌های بلند و پرچین بر تن دارد که روی آن زرهی قرار دارد. این زره دارای دو قسمت است؛ قسمتی که بدون آستین است و فقط جلوی بدن را می‌پوشاند و قسمتی دیگر، دامنی است که برای افزایش استحکام، از دو طبقه تشکیل شده است. روی این تونیک، کمربندی همانند کمربند ماد‌ها دیده می‌شود که روی آن شمشیری با تیغۀ پهن قرار دارد. شنلی نیز بر دوش این پیکره افتاده که در سمت چپ به‌وسیلة یک سنجاق بسته شده است.

لباسِ پیکره‌ای ناقص از جنگجوی پارتی

این پیکرۀ پالمیری، تونیک کوتاهی پوشیده است که روی آن چین‌های دراپه‌ای دیده می‌شود. پایین تونیک توسط یک نوار حاشیه‌ای گردمانندی تزیین شده است و کمربندی به‌شیوة ماد‌ها به دور کمر دارد. پایین‌تنه این لباس از چین‌های ریزی تشکیل شده که این چین‌ها به‌وسیلۀ یراقی ضخیم، از جنس ابریشم نگه داشته شده است. سنجاق‌سینة این پیکره، مستطیلی بلند بوده است که به‌صورت اریب از شانه چپ به‌طرف پهلوی راست رفته و در آنجا محکم شده است.

منابع

• اعتمادالسلطنه، محمد‌حسن‌خان، تاریخ اشکانیان (دُررّالتیجان فی تاریخ بنی الاشکان)، تهران، اطلس، 1371ش.
• افتخاری، بهرام، «سورنا که بود؟»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1391ش.
• اومویی میلان، ناصر و صادقی، سپهروز، «بررسی محوطه‌ای منسوب به دورۀ پارتی (نمرود داغی) و مقایسۀ آن با سایر آثار شاخص این دوره»، کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی، اجتماعی و سبک زندگی، 1398ش.
• آریانفر، عزیز، «خاستگاه و ریشه‌های زبان چند کانونی و سنتزی (آمیزه‌یی) پارسی دری، بخش ششم، اسکیت‌ها (سکایی‌ها یا ساک‌ها)»، تارنمای خراسان زمین، تیر 1394ش.
• پوربهمن، فریدون، پوشاک در ایران باستان، ترجمة هاجر ضیاء سیکارودی، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
• «تاریخچة طراحی لباس در ایران»، وب‌سایت رامکات، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1399ش.
• دانشنامۀ آزاد پارسی، «ذیل واژۀ ساق‌پیچ»، وب‌سایت ویکیجو، تاریخ درج مطلب: 24 جولای 2019م.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیرکبیر، 1347ش.
• رضایی، عبدالعظیم، تاریخ ده هزار سالة ایران، تهران، اقبال، 1364ش.
• «شهر پالمیرا، از مهم‌ترین بناهای تاریخی جهان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• صادقیان سرخابی، ژاله، «بررسی پوشاک دورة اشکانی»، پایان‌نامة دوره کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشکدة هنر دانشگاه الزهرا، 1390ش.
• غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، 1384ش.
• فیلیپ براند، جورج، امپراطوری جهانی ایران، ترجمة وحید عسگرانی، تهران، امیرکبیر، 1388ش.
• مجابی، سید‌علی، لباس نبرد اشکانیان، نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، 1394ش.
• نسیم‌ادمین، «لباس در دورۀ اشکانیان | پوشاک قوم پارت»، وب‌سایت نسیم‌بیت، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1402ش.
• نصیری‌ راد، فاطمه، «اهمیت و جایگاه اشکانیان در تاریخ»، پایگاه خبری گُلوَنی، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1400ش.
• «هترا شهر خورشید»، وب‌سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1401ش.