پای پوش اقوام ایرانی

پاي‌پوش اقوام ایرانی؛ پاافزار ایرانیان برای پوشاندن پا.

پاي‌پوش‌ها به‌عنوان جزء جدايي‌ناپذير از پوشش انسان‌ها از ابتداي تاريخ تاكنون تغييرات زيادي داشته‌اند و در بسياري از فرهنگ‌ها نشانگر جايگاه اجتماعی، توصیفی از خود شخص و يا حاوي معاني مختلف نمادين هستند كه مي‌توان انعكاس آن را در ادبيات و فرهنگ عامه مردم ديد. در ايران نيز اقوام مختلف متناسب با فرهنگ و موقعيت جغرافيايي خود داراي كفش‌هاي متفاوتي هستند.

مفهوم‌شناسي

در لغت‌نامه واژه پای‌پوش معادل با كفش و پای‌افزار در نظر گرفته شده است.

تاريخچه

شواهد اقليمي حاكي از آن است كه در حدود پنجاه‌هزار سال پيش، مردم از پاهاي خود در برابر موقعیت‌های آب‌وهوايي سرد محافظت می‌کردند. بااین‌حال، اولین نمونه‌ کفش واقعی، یک جفت صندل کشف شده در کالیفرنیا است که به نه‌هزار الي ده‌هزار سال پیش برمی‌گردد.

در اتاق‌های تدفين مصر، نقاشی‌هایی بر ديوار، مراحل مختلف ساخت كفش و چرم را نشان می‌دهند. اين تصاوير حاكي از جايگاه اجتماعي بالاي پای‌پوش بوده است.

تاریخچۀ کفش در ایران

کفش در ایران پیشینه‌ای سه‌هزار ساله دارد. از دوران باستان، کفش‌هایی به‌‌جا مانده که پاهای مسطح و نوک‌های پهلویی، از جنس چرم و پارچه‌هایی بافته شده دارد و در کارهای روستایی و کشاورزی به کار می‌رفته است. در دوره ساسانیان، کفش‌ها پایه‌های بلند و نوک‌های مثلثی داشتند که برای استفاده در جنگ‌ها ساخته می‌شد. در دوره اسلامی، کفش‌های پایه‌‌چوبی و چرم در انواع طرح‌ها تولید می‌شدند. در این دوره، کفش‌هایی با نوک‌های مثلثی و پایه‌های بلند نیز وجود داشت. در دوره قاجاریه، کفش‌هایی با پایه‌های پلاستیکی، چرمی و پارچه‌ای تولید می‌شدند که برای استفاده در فضاهای شهری مناسب بودند.

انواع پاي‌پوش‌ ايراني

در ايران وجود اقوام مختلف، مانند كرد، لر، كرمانج و تركمن سبب شده تا نمونه‌هاي بسيار زيبا و متنوعي از پاپوش‌هاي سنتي و محلي مشاهده شود و در هر منطقه پاپوش‌ها نام‌هاي مختص به خود را داشته باشند. گیوه، کلاش (گیوه کردی)، کُوش، اُرسی، دمپایی، کفش و ملکی نام برخي از اين پاي‌پوش‌ها هستند.

گيوه

گیوه پای‌پوشی است نرم و راحت كه رویه آن را از ریسمان پنبه‌ای بافته و ته آن را گاه از چرم و غالباً‌ از لته‌های به‌هم‌فشرده و درهم‌كشیده می‌سازند. اين نوع پا‌پوش براي طي مسافت‌هاي طولاني بسيار مناسب است. گیوه در بسیاری از مناطق کشور ازجمله استان کرمانشاه، کردستان، لرستان، اصفهان و چهارمحال‌وبختیاری و شهرهای آباده، کازرون، بهبهان، همچنین روستای کمیجان یا سنیجان استان مرکزی تولید می‌شود. از كتيرا براي چسبندگي قسمت‌هاي مختلف اين پاي‌پوش استفاده مي‌شود‌. گیوه علاوه بر خاصيت نرمي و انعطاف، در زمستان پا را گرم و در زمستان آن را خنك نگه می‌دارد.

گيوه‌هاي مناطق گوناگون بستگي به جنس كف آن‌ها باهم متفاوتند؛ بر اين اساس گيوه‌ها را مي‌توان در سه دسته جاي داد:

1. گيوه تخت يا گيوه ملكي؛ جنس كف این نوع گیوه معمولاً از چرم گاوميش و رويه آن از جنس ابريشم است. اين نوع از گيوه بيشتر در مناطقي، مانند شيراز، كرمان، قم، كاشان و يزد استفاده مي‌شود.
2. گيوه آج يا آجيده؛ كف آن از جنس چرم بوده و براي سطح رويي، نخ پنبه‌اي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين گيوه بيشتر در استان مركزي ساخته مي‌شود.
3. گیوه تخت پارچه‌ای؛ گیوه‌ای که کف آن از پارچه‌های مندرس است. امروزه به جاي اين‌گونه پارچه‌ها استفاده از تاير ماشين نيز در منطقه غرب كشور رايج است.

چاروق

چاروق يا چارق پاي‌افزاري چرمي است كه بيشتر، دهقانان و روستاییان از آن استفاده مي‌كنند و به‌طور كلي با بندها و تسمه‌هاي بلندي كه دارد، به ساق پا پيچيده مي‌شود. «شم، پاتابه و پاليك» اسامي ديگري براي اين نوع كفش هستند. براي ساخت اين نوع از كفش‌ها از ابزارآلات درفش، تيغ، سوزن و چاقو استفاده می‌شود. روش توليد آن مانند توليد كفش است؛ اما با اين تفاوت كه در پايان روي آن با نخ ابريشم يا گلابتون طرح‌هاي گوناگوني، مانند سه‌گل، چهارگل، بوته‌دار يا بادامي ايجاد مي‌كنند. شهرهاي قوچان و بجنورد در استان خراسان شمالي و استان زنجان از مهم‌ترين مراكز توليد اين نوع پای‌پوش هستند.

چموش

يكي از قديمي‌ترين پاپوش‌هاي سنتي ايران كه در استان گيلان و در منطقه ماسوله بيشتر رايج است، چموش نام دارد كه نوعی پای‌افزار چرمین ساده بوده و به شکارچیان و کوه‌نشینان این امکان را می‌داد که راحت‌تر در جنگل و کوه حرکت کنند. در برخی نقاط گیلان همچون روستای «قاسم‌آباد» در شهرستان رودسر و روستای «دیوشل» در شهرستان لنگرود نیز چموش تولید می‌شد؛ اما صنعتگران ماسوله‌اي بيشتر به اين هنر علاقه نشان دادند و بقایای این صنعت در اين شهر ماندگار شد.

ماده اصلي مورد استفاده در اين هنر، چرم گاو يا گوساله است كه براي تهيه آن صبر و حوصله بسياري نياز است. بدنه اين پاپوش (رويه و زيره) از چرم بوده كه بعد از فرم دادن بدنه اصلي چموش روي قالب چوبي، به كمك نخ‌هاي الوان، دور كار رودوزي مي‌شود و درنهايت روي كار يك منگوله براي زيبايي بيشتر كار قرار مي‌گيرد. ابزار كار چموش‌دوزان همانند ابزار رایج كفاشان است.

كومخ

كومخ نوعي كفش چرمي (پوست دباغي شده الاغ) نوك برگشته است كه غالباً رنگ آن سبز و داراي پاشنه است و بانوان كرد مناطق خراسان مخصوصاً قوچان و بجنورد از اين نوع كفش بيشتر استفاده مي‌كنند. رويه و كناره‌هاي كفش را با نخ‌هاي ابريشمي الوان رودوزي مي‌كنند و از منگوله‌اي غالباً از جنس الياف رنگي براي زيبايي بيشتر كار استفاده مي‌‌كنند. قسمت پاشنه اين كفش از پنجه‌اش باريك‌تر و چوبي بوده كه معمولاً در زير چرم پنهان مي‌شده، به اين نوع پاشنه «گِوَك» مي‌گفتند.

گالش

يكي ديگر از پاي‌پوش‌هاي سنتي ايران كه بيشتر در مناطق كوهپايه‌اي و كوهستاني استان گيلان رايج است، گالش نام دارد. گالش به كفشي گفته مي‌شود كه قسمت پنجه پا را مي‌پوشاند؛ اما امروزه قالب آن به‌صورت يك‌تكه است كه پا را كامل مي‌پوشاند. اين پاي‌افزار كه جنسي لاستيكي دارد، به‌علت نداشتن درز، آب در آن نفود نمي‌كند و درنهايت پاي‌پوش مناسب براي آب‌و‌هواي باراني در شمال ايران به حساب مي‌آيد.

گونه‌های مختلف پای‌پوش موجود در بازار

پاپوش مجلسي

پاپوش عروسكي

پاپوش چرم

پاپوش بافتني

پاپوش حوله‌ای

پاي‌پوش در ادبيات فارسي

كفش و پاپوش به‌واسطه اهميت بسيار زيادي كه در زندگي روزمره دارد، جاي خود را بين اصطلاحات و مثل‌هاي ايراني باز كرده است. «ریگ به کفش داشتن» به‌معناي تقصير و سوءظن داشتن، «پا توي كفش كسي كردن»، به‌معناي با كسي درافتادن، «پاپوش دوختن براي كسي» به‌معناي عليه كسي توطئه كردن، از معروف‌ترين ضرب‌المثل‌هاي مرتبط با پاي‌پوش هستند. در ادبيات نيز ردپاي اين واژه را مي‌توان در ابيات شاعراني چون مولوي آنجا كه مي‌گويد: «از جان من بپرس که با کفش آهنین / اندر ره فراق کجاها رسیده‌ای» ، و يا «پا شناسد کفش خویش ار چه که تاریکی بود/ دل ز راه ذوق داند کاین کدامین منزلست» و يا ابن‌يمين زماني‌كه مي‌گويد: «هستم از همت چو موسی رهرو وادی قدس/ گر بپایم پای‌پوش اندر نباشد گو مباش» مي‌توان پيدا كرد.

آداب‌ورسوم مرتبط با پاپوش

جفت نمودن كفش‌هاي مهمان، از قديمي‌ترين رسم‌هاي مهمان‌نوازي ايرانيان است. ميزبان با انجام اين كار آخرين مرحله از آداب مهمان‌نوازي را انجام مي‌دهد. از ديگر آداب مرتبط با كفش بيان تبريك براي خريد كفش نو است، اين عمل كه جنبه‌اي نمادين دارد به اين دليل بوده كه در قديم كفش نماد تنگ‌دستي محسوب مي‌شده است و زمان بيان مبارك‌باد، براي دارنده كفش آرزوي دوري از فقر و مشكلات می‌کردند.

روز جهاني بدون كفش

در سال 2006م، بلیک مایکوسکی بنیان‌گذار شركت تامز كفش (Toms Shoes)، در سفري كه به آرژانتين داشت، متوجه شد كه بسياري از كودكان در خيابان بدون كفش می‌دوند، ازاین‌رو بر آن شد تا با اجراي طرحي براي رفع اين مشكل اقدام كند. در اين ايده كه به نام «يك براي يك» (One for One) يا «يكي بخر، يكي بده» معروف شده، و هر ساله در 10 مِي (21 اردیبهشت)، برگزار مي‌شود مشتريان با خريد هر جفت كفش می‌توانند يك جفت كفش در اختيار كودكان نيازمند قرار دهند.

صنعت پاپوش‌

صنعت کفش دست‌دوز از جمله صنایعی است که طی سال‌های اخیر با چالش‌های فراوانی مواجه شده است؛ به‌طور مثال وجود انواع مختلف پاپوش چيني و كالاهاي قاچاق سبب کوچک شدن بازار این صنعت شده است و رتبۀ جهانی ایران در تولید کفش را نسبت به سال 2012م از جایگاه دهم به رتبۀ 12 جهان رسانده است.

احكام فقهي استفاده از پاپوش در نماز و وضو

طبق نظر فقيهان، مسح روي پاپوش (كفش) صحيح نيست. مسح حتماً بايد روي پوست پا صورت گيرد؛ اما خواندن نماز با پاپوش و كفش در حالت ضرورت مانعي ندارد.

منابع

• ابن‌يمين، ديوان اشعار، قصايد، وب‌سايت گنجور، تاريخ بازديد: 25 مرداد 1402ش.
• بابايي، پروين، «كفش در فرهنگ ايرانيان»، وب‌سايت مركز دائره‌المعارف اسلامي، تاريخ درج مطلب: 30 دي 1397 ش.
• «پای‌پوش کومخ در کوشک احمدشاهی»، وب‌سايت كاخ نياوران، تاريخ درج مطلب: 23 مرداد 1399ش.
• «تاریخچۀ کفش از آغاز تا امروز»، وب‌سایت تک مُد، تاریخ بازدید: 10 تیر 1402ش.
• جمالي، مهديه، «گالوش (کالوش) کفش سنتی گیلان»، وب‌سايت تيشينه، تاريخ بازديد: 14 مرداد 1402ش.
• «چاموش‌دوز راسته ماسوله؛ بازاری که در صنعت چموش دوزی فعال بود»، خبرگزاري شبستان، تاريخ درج مطلب: 22 تير 1401 ش.
• دادور، ابوالقاسم و پوركاظمي، ليلا، بررسي پاي‌پوش‌ها در ايران از دوران پيش از اسلام تا عصر حاضر، پايان‌نامه كارشناسي‌ارشد، تهران، دانشكده هنر، دانشگاه الزهرا، 1388ش.
• دادور، ابوالقاسم و پوركاظمي، ليلا، «پاي‌پوش‌هاي زنان روستايي و عشاير ايران»، نشريه زن در توسعه و سياست، شماره 27، 1388ش.
• دهخدا، علي‌اكبر، لغت‌نامه، وب‌سايت واژه‌ياب، تاريخ بازديد: 10 تير 1402ش.
• روستايي، محمد، «کفش در اقلیم‌ها و فرهنگ ایرانی»، وب‌سايت آكروماركت، تاريخ بازديد: 28 مرداد 1402.
• سید صدر، سید ابوالقاسم، «دائره‌المعارف هنرهای صنایع‌دستی و حرف مربوط به آن»، تهران، سیمای دانش، 1388ش.
• عزيزي، منير، «كفش در مثل»، وب‌سايت حاميان، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1396ش.
• فتوحي، پريوش، «زري‌بافي»، وب‌سايت دانشنامه جهان اسلام، تاريخ بازديد: 26 مرداد 1402 ش.
• قطب‌الديني، معصومه، «حیات به صنعت مرده گیوه را بر زندگی دوباره بخشید»، خبرگزاري ايرنا، تاريخ درج مطلب: 30 بهمن 1398ش.
• «کفش از پای صنعت درآمده است/ وصله‌های ناجور به صنعت کفش ایران»، خبرگزاري تسنيم، تاريخ درج خبر: 29 ارديبهشت 1397ش.
• «کفش گیوه چیست و انواع آن کدام است؟ راهنمای خرید گیوه اصل»، وب‌سايت طوطي كالا، تاريخ درج مطلب: 13 بهمن 1401ش.
• «كفش»، وب‌سايت جامع‌المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی آيت‌الله مكارم شيرازي، تاريخ بازديد: 25 مرداد 1402ش.
• «مسح بر خفین»، ويكي‌شيعه، تاريخ درج مطلب: 25 خرداد 1402ش.
• «معرفی انواع پای‌پوش موجود در گنجینه موزه کوشک احمدشاهی»، وب‌سايت كاخ موزه نياوران، تاريخ درج مطلب: 10 شهريور 1399 ش.
• مولوي، ديوان شمس، غزليات، وب‌سايت گنجور، تاريخ بازديد: 25 مرداد 1402ش.
• «هنرمندی روی کفش‌ها/ با پاپوش سنتی دنیای مدرن را قدم بزن»، خبرگزاري شبستان، تاريخ درج مطلب: 11 تير 1398 ش.
• Lewis, Robert, "Shoe, footwear", Britannica website, Date of visit: 13 June 2023.
• Monahan, “A footwear history”, fibre2fashion website, Date of visit: 10 June 2023.
• “One Day without Shoes”, National Today website, Date of Visit: 20 July 2023.
• The History of Shoes: Ancient and Early Footwear”, bellatory website, Date of upload: 15 April 2023.