ممقان دوزی

ممقان‌دوزی؛ گونه‌ای از دوخت تزئینی در استان آذربایجان شرقی.

مَمَقان‌دوزی، از دوخت‌های سنتی و هنر دست بانوان شهر ممقان در 42 کیلومتری تبریز است. ممقان‌دوزی شبیه هیچ یک از سوزن‌دوزی‌های کشور نیست. ممقان‌دوزی توسط دختران و زنان خانه‌دار در اوقات فراغت انجام می‌شود و مکمل اقتصاد خانواده است. این هنر علاوه بر جنبۀ کاربردی حالت تزیینی هم دارد. مهارت ممقان‌دوزی در سال 1390ش در فهرست میراث ناملموس آثار ملی ثبت شد.

مفهوم‌شناسی

در این دوخت سنتی زمینۀ اصلی پارچه که عموماً از جنس دَبیت مشکی است، با نخ‌های ابریشمی درخشان پوشانده می‌شود و طرح و نقشی نو به وجود می‌آورد. در شهر ممقان به این رودوزی «آی تیکماخ» (دوخت ماه) گفته می‌شود که بیانگر اهمیت نقش «آی» (ماه) است.

تاریخچه

ممقان‌دوزی یا هنر توخوش سابقه طولانی ندارد و در گذشته تولیدات آنها نوعی کلاه محلی بود.

کاربرد ممقان‌دوزی

از جمله موارد کاربردی ممقان‌دوزی عبارت است از:

• زیر لیوانی؛
• کمربند؛
• کفش؛
• جلیقه؛
• سفالت (نوعی رومیزی با ابعاد متفاوت).

منبع الهام

منبع الهام نقوش رودوزی ممقان به‌واسطه نفوذ ایلخانان در این منطقه و هنر و اعتقادات مشرق‌زمین بوده و معانی نمادین دارد.

رنگ‌شناسی

ممقان‌دوزی تنوع رنگی بالایی دارد و زنان هنرمند با ظرافت خاصی بیشتر از رنگ‌های گرم استفاده می‌کنند. این نوع سوزن‌دوزی برخلاف دیگر سوزن‌دوزی‌ها با طیفی از رنگ‌های شاد است. همنشینی رنگ‌های شاد با تضاد زیاد سبب القاي حس حرکت در ایجاد نقش می‌شود.

انواع

دوخت‌های ممقان شامل آق یِرآچماخ، دویمه قِراغی، آی چکاماخ، سوچکماخ، گوبه، لخ وگل لاماخ است.

نقوش

نقوش این طرح‌ها عموماً الهام گرفته از طبیعت و باور‌های اصیل و شرایط جغرافیایی هنرمندان منطقه است.

مواد اولیه و ابزار

پارچه؛ پارچه‌ای که در این رو‌دوزی استفاده می‌شود، معمولاً دبیت مشکی یا ساتن مشکی است و همچنین از پارچه متقال جهت آستری و دوام بیشتر استفاده می‌شود. انتخاب رنگ سیاه کاملاً هوشمندانه بوده است؛ به‌دلیل اینکه علاوه بر پوشش‌دهی بین دوخت‌ها و تضاد بالا باعث ایجاد حاشیه و همچنین باعث درخشش دو چندان رنگ‌ها می‌شود. نخ؛ ابر‌یشم طبیعی یا مصنوعی، ویسکوز استات نازک (شش لا به‌هم تابیده)، متوسط (پانزده لا به‌هم تابیده) و درشت (سی لا به‌هم تابیده).

• سوزن چهار سانتی‌متری؛
• انگشتانه؛
• قیچی.

مراحل دوخت

دوخت رودوزی ممقان شامل دو مرحله است:

• مرحله اول؛ آماده‌کردن پارچه جهت دوخت و کلاف کردن نخ.
• مرحله دوم؛ دوخت نقوش و طرح‌های تزئینی با استفاده از نخ‌های ابریشم یا استات.

از جمله کوک‌هایی که در این رودوزی به کار می‌رود، می‌توان به دندان‌موشی، دکمه قزاقی، زنجیره‌دوزی، پر-کردن، حاشیه‌دوزی و جفت‌کردن اشاره کرد.

جدول نماد‌های رو‌دوزی ممقان

نام	نقش، فرم	نماد
دایره		آسمان، ملکوت، تسلسل، ابدیت والوهیت
دوایر متحدالمرکز		خورشید و ماه
سو (آب)		آفرینش، حیات، علم و خیال اعظم
بتا، بوتا (بته جقه)		سرو، جاودانگی، زندگی طولانی و حیات پس از مرگ
دراخ، داراخ (شانه)		پاکی، آراستگی و جنسیت زن
آی (ماه)		گل لوتوس، وحدت قوای آب و آتش و ماه و خورشید.
گبک (ناف)		نقطه زاینده تمام موجودات عالم، واقعیت مطلق، وجود ناب، تمامیت و کلیت منشاء و آغاز هستی، فضای مقدس و جنبنده بی‌حرکت.

در فرهنگ عامه

در فرهنگ عمومی مردم ممقان، این تولیدات هنری از طرف خانوادۀ عروس به داماد هدیه داده می‌شود.

دلایل رکود ممقان‌دوزی

• درآمد بسیار پایین؛
• نبود خلاقیت و استفاده از طرح‌ها و نقوش تکراری گذشته.

منابع

• «آشنایی با هنر ممقان‌دوزی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1401ش.
• «تجلی ظرافت اندیشه بانوان ممقان در هنر توخوش»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1397ش.
• خواجه، مهناز، «پژوهشی بر نماد‌گرایی در سوزن‌‌دوزی ممقان»، اولین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج فرهنگ و هنر ایران، 1401ش.
• «مستندنگاری مهارت سوزن‌دوزي ممقان»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1391ش.
• «ممقان‌دوزی»، وب‌سایت ایران آنتیک، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1401ش.
• منصوری، آنیتا و دیگران، «آشنایی با هنرهای سنتی 3»، تهران، سیمای دانش، چاپ اول، 1390ش.
• «مهارت ممقان‌دوزی در فهرست میراث ناملموس ملی ثبت شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 22 دی 1390ش.