لباس اعراب خوزستان

پوشاک اعراب خوزستان؛ تن‌پوش زنان و مردان عرب ساکن استان خوزستان.

لباس مردم عرب خوزستان متناسب‌با شرایط آب‌وهوایی، با پارچه‌های نخی خنک تهیه می‌شوند. زنان این منطقه حجاب کاملی دارند و از شیله، بوشیه، بُخنِک و عصابه برای پوشش سر خود استفاده می‌کنند. دشداشه، اصلی‌ترین تن‌پوش زنان و مردان عرب است که قدی بلند تا روی پا دارد و آستین‌های آن نیز گشاد و بلند طراحی شده است.

اهمیت پوشش و هویت در فرهنگ خوزستان

در خوزستان، لباس‌ها براساس قومیت و قبیله‌ها متمایز می‌شوند؛ به‌طوری‌که پوشش عرب‌های خوزستان با لرهای خوزستان متفاوت است. در گذشته لباس‌ها نشان‌دهندۀ هویت یک ملت بودند و خوزستانی‌ها به تنوع و اهمیت ویژه‌ای که برای پوشش، حجاب و حفظ بدن قائل بودند، مشهور بودند.

مراکز اصلی تولید پوشاک بانوان عرب خوزستان

در استان خوزستان، شهرستان‌های شادگان، دشت آزادگان، سوسنگرد، خرمشهر، آبادان، کارون و اهواز به‌عنوان مهم‌ترین کانون‌های تولید پوشاک بانوان عرب شناخته می‌شوند.

تأثیر آب و هوا بر پوشش اعراب خوزستان

در مناطق گرمسیری مانند آبادان و اهواز که با آب و هوای گرم و مرطوب شناخته می‌شوند، در گذشته تمایل بیشتری به استفاده از لباس‌هایی با جنس‌های خنک و پارچه‌های نخی وجود داشته است. این انتخاب به‌دلیل سازگاری بیشتر این نوع پارچه‌ها با شرایط آب و هوایی منطقه و ایجاد حس راحتی بیشتر برای ساکنان صورت می‌گرفته است.

تأثیر عوامل محیطی و فرهنگی بر پوشاک در استان خوزستان

در گذشته، شرایط آب و هوایی مانند گرما و سرما نقش مهمی در انتخاب نوع لباس ایفا می‌کردند. در استان خوزستان، عرب‌زبانان تحت تأثیر لهجه‌های عراقی و کویتی و نیز مهاجرت اقوام عرب، تغییرات فرهنگی عمیقی را در پوشاک خود تجربه کرده‌اند. کلاه و دستار به تدریج جای خود را به سرپوش‌ها دادند، و انواع سرانداز و روسری نیز به پوشش‌های کامل‌تری مانند چادر تبدیل شدند. اینها همواره بخش مهمی از پوشاک زنان ایرانی بوده‌اند. با توجه به این دیدگاه مذهبی، علی‌رغم گرمای شدید هوا، سرپوش‌ها، تن‌پوش‌ها و پاپوش‌ها به طور کامل بدن را می‌پوشانند.

انواع پوشاک زنان اعراب خوزستان

پوشاک زنان این منطقه شامل موارد زیر است:

سرپوش‌ها

زنان عرب خوزستان از پیشگامان استفاده از چادر در ایران بودند و پوشش آنان در طول زمان تغییر چندانی نداشته است. لباس‌های سنتی زنان عرب زیبایی و جذابیت ویژه‌ای دارند و شامل موارد زیر است:

شیله

سرپوشی شبیه مقنعه است که سر و سینه فرد را می‌پوشاند و اغلب از ابریشم یا پنبه تهیه می‌شود. این سرپوش با گیره‌ای به‌نام «چلاب» که از طلا یا نقره ساخته شده و مزین به نگین فیروزه‌ای است، روی سر محکم می‌شود.

نوع مرغوب و گران‌بهای شیله، «جَز» نام دارد که از ابریشم طبیعی بافته می‌شود. شیله در تمام مناطق عرب‌نشین خوزستان رایج بوده و در شادگان به «فوطه» معروف است.

شیلۀ زنان عرب دارای دو نوع نازک و ضخیم است که نوع نازک آن در فصل گرما و نوع ضخیم آن در فصل سرما به‌کار می‌رود. همچنین زمانی که از مهرۀ «قابچی» برای تزیین سر و گردن خود استفاده می‌کنند، شیلۀ نازک می‌پوشند تا مهرۀ تزیینی نمایان باشد.

شیله‌های نازک از الیاف پنبه‌ای بافته شده و «بلبول» نام دارد. زنان معمولاً از رنگ‌های سیاه یا قهوه‌ای این سرپوش استفاده می‌کنند.

دختران جوان در گذشته، شیلۀ قرمزرنگ می‌پوشند.

بُخنِک

نوعی سرپوش زنانه که شبیه شیله است؛ اما ابعادی بزرگ‌تر و درازتر دارد. این سرپوش اغلب توسط زنان میانسال استفاده می‌شود و رنگی سیاه، قهوه‌ای یا سورمه‌ای دارد. زنان جوان از رنگ قرمز آن استفاده می‌کنند. این سرپوش از پارچه‌های کتان یا پنبه‌ای تهیه می‌شود.

بوشیه

پارچه‌ای از جنس حریر با تراکم بافت کم است و اغلب زنانی که از باورهای مذهبی برخوردار هستند، برای پوشاندن صورت خود استفاده می‌کنند. این روبنده به‌وسیلۀ کش یا بند در پشت سر محکم می‌شود و در منطقۀ شوشتر به «قشایه» معروف است.

عُصابه

نوعی سرپوش زنانه که اعراب میانسال آن را دور شیله یا بخنک می‌پیچند. اندازه و جنس عصابه به عواملی چون سن، طبقۀ اجتماعی و سادات بودن فرد بستگی دارد؛ در واقع زنانی که از طوایف برجسته‌تری هستند، عصابۀ آنان از جنس ابریشم و بزرگتر از سایر طوایف است و این امر بیانگر درجه و منزلت فرد پوشنده است.

عصابه اغلب از پارچه‌های ابریشمی، پنبه‌ای یا مخمل تهیه و به‌رنگ‌های سیاه یا قرمز جگری دیده می‌شود.

زنان اعراب در مراسم عزاداری نیز عصابه را دور سر خود می‌پیچد و گاهی نیز برای نشان دادن حال روحی خود آن را گل‌اندود می‌کنند.

عصابه بیشتر در میان عرب‌های سوسنگرد، شوشتر و خوزستان مرسوم است.

چرقدیه

نوعی سرپوش زنانه از جنس پنبه یا ابریشم است که بیشتر در سوسنگرد کاربرد دارد و مورد استفادۀ زنان میانسال و حداقل دو فرزند است. چرقدیۀ اعراب خوزستان سیاه‌رنگ بوده و گاهی دور آن با نوارهایی به‌رنگ سبز، زرد و قرمز تزیین می‌شود. گوه‌های این سرپوش نیز مزین به منگوله‌های کوچک از جنس خود الیاف پارچه است.

بویومه

نوعی سرپوش مثلث‌شکل، ریشه‌دار و از جنس مخمل یا ابریشم است که در بعضی از مناطق عرب‌نشین خوزستان توسط زنان بیوه، روی شیله استفاده می‌شود. رنگ این سرپوش اغلب سیاه و گاهی به‌رنگ نارنجی است.

دربرخی مناطق مانند «شیخ‌حاجات» بویومۀ زنان با نقوش متعددی تزیین می‌شود.

ترتیب استفاده از پوشش سر میان زنان اعراب مناطق مختلف خوزستان

ترتیب پوشش سر میان زنان اعراب مناطق مختلف خوزستان متفاوت است. به‌عنوان مثال زنان منطقۀ سوسنگرد ابتدا شیله را می‌پوشند و سپس از چرقدیه یا بویومه استفاده می‌کنند؛ درواقع شیله به‌تنهایی کاربرد دارد؛ اما بویومه و چرقدیه همراه با سرپوش دیگر استفاده می‌شود.

در منطقۀ شیخ‌حاجات شوشتر نیز زنان به این ترتیب از سرپوش‌ها استفاده می‌کنند که به‌هنگام خروج از منزل ابتدا از شیله، عصابه و عبا و در داخل منزل به‌ترتیب از شیله، بخنک و عصابه استفاده می‌کنند.

در سایر مناطق خوزستان نیز اغلب زنان شیله را با عبا می‌پوشند.

تن‌پوش‌ها

در مقایسه با لباس‌های سنتی بانوان دیگر مناطق خوزستان، پوشاک بانوان عرب از نظر رنگ، جنس و تزیینات، تنوع کمتری دارد. به‌طور معمول، بانوان عرب کمتر از لباس‌های مخمل و رنگی استفاده می‌کنند. انواع تن‌پوش‌های بانوان عرب خوزستان شامل:

عبا

عبا همان چادر سیاه‌رنگ زنان عرب است که برای دوخت ان از پارچۀ کرپ، حریر و ساتن تهیه می‌شود. عبای اعراب خوزستان شامل دو قسمت بالایی که سر، کمر و دست‌ها را می‌پوشاند و قسمت پایینی که کمرتا مچ پا را در بر گرفته، تشکیل می‌شود.

گاهی‌اوقات دور سر و لبه‌های آستین با نخ‌های ابریشمی تزیین می‌شود.

عبایه

چادر سیاه‌رنگ است که دو طرف شانه‌های آن شکاف‌هایی برای عبور دادن دست‌ها تعبیه شده است. این پوشش در برابر وزش باد به‌آسانی از تن فرد جدا نمی‌شود.

عبايه نام چادر سياهرنگي است كه زن عرب به وسيله آن بدن خود را مي پوشاند.بر خلاف چادر- كه در ميان فارس ها معمول است- در طرفين شانه هاي عبايه، بريدگي هايي وجود دارد كه دست به راحتي از آن بيرون مي آيد. به خاطر نوع دوخت عبايه، در برابر وزش باد به آساني از تن پوشنده آن جدا نمي شود.

مزویه

نوعی عبای پشمی، به‌رنگ‌های قهوه‌ای، سیاه یا سورمه‌ای است که امروزه بیشتر توسط افراد مسن مورد استفاده قرار می‌گیرد. لبه‌های آستین و اطراف مزویه با نوارهای طلایی‌رنگ حاشیه‌دوزی می‌شود.

این نوع عبا میان زنان و مردان مشترک است؛ اما بیشتر توسط زنان استفاده می‌شود.

دشداشه

دشداشه یکی از تن‌پوش‌های اصلی زنان عرب خوزستان است که قدی تا زیر زانو دارد و فاقد تزیینات است. آستین‌های دشداشه گشاد و بلند بوده و در دوطرف پهلوهای آن جیب مخفی قرار دارد.

دشداشۀ عروس‌خانم‌ها سفیدرنگ است. زنان عرب از رنگ‌‌های سیاه، قهوه‌ای و سبز و زنان میانسال از رنگ تیرۀ آن استفاده می‌کنند.

پارچه‌های مورد استفاده برای دوخت دشداشه، حریر، کدری و نخی است.

اَتِگ

زیرپوش زنانۀ اعراب خوزستان اَتِگ نام دارد. این زیرپوش فاقد آستین یا آستین کوتاه بوده و بلندی آن تا زیر زانو می‌رسد. زیرپوش زنان شیرده، در قسمت جلوی سینه چاکی دارد که به‌وسیلۀ نوارهای پارچه‌ای باز و بسته می‌شود. از پارچه‌های نخی، چیت و کدری برای دوخت اتگ استفاده می‌شود.

نِفنوف

یکی از تن‌پوش‌های بلند زنان عرب خوزستان که بیشتر در سوسنگرد، آبادان و شادگان رواج دارد. بلندی نفنوف تا روی مچ پا است و آستینی گشاد و بلند دارد که سر آستین آن به‌وسیلۀ کش جمع می‌شود. برای تهیۀ این تن‌پوش از پارچه‌های کدری، مخمل، زری، ابریشم، چیت و پنبه‌ای استفاده می‌شود.

نفنوف زنان جوان به‌رنگ قرمز،زرد و نارنجی است و زنان میانسال از رنگ‌های تیرۀ آن استفاده می‌کنند. این نوع تن‌پوش فاقد تزیین بوده و روی اَتِگ پوشیده می‌شود.

دُرّاعه

لباسی بلند و گشاد و مخصوص زنان میانسال است. در منطقۀ شادگان، به نفنوف آزاد و راحت درّاعه می‌گویند. این لباس به‌دلیل راحتی که دارد مناسب زنان باردار است.

بِشت

نوعی تن‌پوش تابستانۀ اعراب خوزستانی است که هنگام بیرون رفتن، آن را روی سر نیز می‌اندازند که در این صورت نوعی سرپوش به شمار می‌آید.

زنان عرب منطقۀ شادگان به این نوع تن‌پوش «جنامیه» می‌گویند.

حاشیه‌ها و لبه‌های این تن‌پوش با نوارهای زردار به‌نام «کَلبِد» تزیین می‌شود. گاهی نیز حاشیۀ بالاتنۀ آن را منگوله‌هایی به‌نام کارگوشه نصب می‌کنند.

در منطقۀ شیخ‌حاجات دور سر بشت در قسمت جلو از نوعی نوار ابریشمی به‌نام «کِلپ‌دون» استفاده می‌شود. این تن‌پوش میان مردان و زنان این منطقه مشترک است.

زُبون

زبون، لباس مخصوص بانوان عرب ساکن سوسنگرد است که قبلاً از پشم گوسفند و شتر دوخته می‌شد، اما اکنون از پارچه‌های مانتویی ساخته می‌شود. مدل زبون شبیه مانتو، دارای یقه هفت، جلوباز (دارای دکمه در قسمت جلو) و آستین بلند است.

ثوب

پوشش زنانۀ بلند و بسیار گشاد از جنس توری است که اغلب به‌رنگ مشکی بوده و روی دشداشه یا نفنوف پوشیده می‌شود. این لباس تا نیمۀ ساق پا می‌رسد و آستین‌های آن تا مچ دست ادامه دارد و در قسمت پشت گردن گره می‌خورد. بیشتر بانوان ساکن روستا و حاشیۀ شهرها ثوب می‌پوشند و از نظر شکل و مدل به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود:

ثوب هاشمی

این مدل ثوب تنگ‌تر، بدون آستین و دارای یقه گرد است و کمر آن به‌کمک کمربند پارچه‌ای به‌نام شال (که در اصطلاح محلی حِزام نامیده می‌شود) استفاده می‌کنند. جنس این ثوب از پارچه‌های توری سیاه‌رنگ است.

اصطلاح حِزام همچنین به‌حالتی اشاره دارد که ثوب از قسمت پایین جمع شود و دور کمر بسته شود.

ثوب رِدان

آستین این مدل ثوب، سمبوسه‌دار و دارای یقۀ گرد است و جنس آن از پارچه‌های توری مشکی‌رنگ انتخاب می‌شود. میزان پارچۀ مصرفی برای ثوب ردان به‌طول شش متر و عرض نود سانتی‌متر است. قسمت جلوی این نوع ثوب گشاد و پشت آن بسته است و در زیر بغل تکه‌پارچه‌ای برای گشاد شدن به لباس اضافه می‌شود که به آن تَخروسه می‌گویند.

همچنین در اصطلاح محلی، به یقه زیج و به سرآستین رِقزه گفته می‌شود.

شلاحات

این مدل ثوب بدون آستین و گشادتر و بلندتر از ثوب هاشمی و جنس آن از پارچه‌های توری سیاه‌رنگ انتخاب می‌شود. ثوب عروس اغلب به‌رنگ سفید یا سبز و فاقد تزیینات است.

زنان هنگام کارکردن، لبۀ دو آستین ثوب را به هم گره زده و به پشت گردن می‌اندازند تا گشادی آستین‌ها جمع شود.

لباس (شلوار)

استفاده از شلوار در بین بانوان عرب زیاد رایج نیست. «الباس» نام شلوار بانوان عرب بوده که شبیه شلوارهای معمولی است. بعضی از مناطق عرب‌نشین خوزستان، شلوار پاچه‌تنگ و برخی مناطق دیگر، شلوار پاچه گشاد می‌پوشند.

مردم شادگان به لباس (شلوار)، «نص‌الچسوه» می‌گویند که لغت آن در اصل «نَص‌الکِسوه» بوده که کسوه به‌معنی جامه و نص به‌معنی نصف است و تلفیق این دو به‌معنی نصف جامه یا تن‌پوشی که نصف بدن را می‌پوشاند، به‌کار می‌رود.

لباس (شلوار) از نظر اندازه و شکل به سه دسته تقسیم می‌شوند:

لباس خِراطی

نوعی شلوار شبیه شلوار کردی که دمپای آن تنگ و کش‌دار است. از این نوع شلوار بیشتر بزرگسالان استفاده می‌کنند و جزئی از لباس عروس به شمار می‌رود.

لباس اَبوخیط

این نوع شلوار مخصوص عروس‌خانم‌ها و سفیدرنگ است که دمپای آن چین‌دار است و با پر تزیین شده است.

لباس خِفتی

نوعی شلوار شبیه بیژامه و دارای دمپای تنگ که البته بالاتنۀ شلوار نسبت به دمپای شلوار تنگ‌تر است. همۀ انواع شلوارها به‌وسیلۀ ند نخی و پنبه‌ای در قسمت کمر جمع می‌شوند.

پاپوش

پاپوش زنان عرب خوزستان شامل کبکاب، مداس، قنداره و نعال است.

پوشش مردان عرب استان خوزستان

لباس مردان عرب خوزستان شامل لباس‌های متنوعی هستند که شامل بخش‌های زیر است:

چفیه یا کوفیه

مردان عرب خوزستان برای حفاظت از خود در برابر گرما و گرد و غبار، پارچه‌ای به‌نام چفیه روی سر، دور گردن یا روی شانۀ خود می‌بندند. مردان همچنین برای نگه‌داشتن چفیه روی بدن خود از حلقه‌ای بافتنی و سیاه‌رنگ به‌نام «عِقال» استفاده می‌کنند.

چفیۀ مردان به‌رنگ‌های سفید یا سیاه و سفید است و سیدها رنگ سبز یا سیاه آن را روی سر می‌بندند.

دشداشه

پیراهنی بلند و یکسره تا مچ پا است که اغلب به‌رنگ سفید تهیه می‌شود. دشداشۀ مردان عرب دارای دو نوع یقه‌دار (عراقی) و بدون یقه (خلیجی یا اماراتی) است.

پاپوش

پاپوش مردان عرب خوزستان شامل کبکاب، نعال، گیوه یا جیوه است.

نقش لباس محلی در رونق گردشگری خوزستان

خوزستان با تنوع قومیتی خود، همچون رنگین‌کمانی از اقوام گوناگون است. لباس‌های محلی این استان نیز از این تنوع بهره‌مند بوده و به تنهایی می‌توانند فرصت‌های چشمگیری را در صنعت گردشگری ایجاد کنند. اشتغال‌زایی، درآمدزایی و جذب گردشگر، تنها بخشی از مزایای این ظرفیت نهفته است که نیازمند توجه جدی و برنامه‌ریزی دقیق است.

---

منابع

• باوی، نسرین، بررسی پوشاک اعراب خوزستان، همایش کنفرانس بین‌المللی مطالعات بین رشته‌ای در مدیریت و مهندسی (مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی مطالعات بین رشته‌ای در مدیریت و مهندسی)، 22 اسفند 1398ش.
• «پوشاک محلی بانوان عرب خوزستان»، وب‌سایت بانک اطلاعات صنایع دستی خوزستان، طراحی و اجرا: مؤسسۀ پژوهش‌هنر برزان، تاریخ بازدید: 25 تیر 1404ش.
• «خوزستان رنگین‌کمان اقوام و تنوع لباس‌هایی به قدمت تاریخ»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1402ش.
• «لباس سنتی خوزستان»، وب‌سایت نشاط‌آوران، تاریخ درج مطلب: 15 خرداد 1399ش.
• «لباس محلی مردم خوزستان»، وب‌سایت ایران، تاریخ بازدید: 25 تیر 1404ش.