لباس مندائیان

لباس مندائیان؛ تن‌پوش مردان و زنان مندائی در استان خوزستان.

لباس مندائیان شامل عمامه، چادر، روسری، چفیه، سدرا و ثوب است که تحت تأثیر فرهنگ بومی منطقه قرار گرفته است. غسل تعمید برجسته‌ترین و اصلی‌ترین آیین مذهبی این قوم است که مردان و زنان در طول مراسم موظف به پوشیدن لباس رسته (تن‌پوشی سفید و نخی) هستند.

معرفی قوم مندائی

مندائیان از گروه‌های مذهبی در استان خوزستان هستند که به صُبی یا صابی نیز معروف هستند. این گروه قومی- مذهبی حضرت یحیی (ع) را بزرگ‌ترین پیامبر خود می‌دانند.

پوشاک روزانۀ زنان مندائی در گذشته

در گذشته سرپوش روزمرۀ زنان مندائی شامل مقنا و شیله (روسری) عربی بوده که پس از قرارگیری روی سر، دور گردن پیچیده می‌شده است. همچنین زنان برای پوشش تن خود از سُدرا، چادر عبایی، ثوب و شروارا بهره می‌بردند. ثوب بالاپوشی ساده و گشاد با یقۀ گرد است که زنان روی سُدرا می‌پوشند. این تن‌پوش فاقد آستین است.

پوشاک روزانۀ زنان مندائی در زمان حال

امروزه پوشاک روزمرۀ زنان مندائی تحت ‌تأثیر فرهنگ بومی منطقه قرار گرفته و شامل عمامه، چفیه، چادر، روسری، پیراهن، شلوار و کفش‌هایی چون گیوه و نعلین است. نمونه‌هایی از این پوشش میان مردم شهرهایی مثل شوشتر و دزفول دیده می‌شود. امروزه برخی زنان مندائی در مواقع عادی همانند دیگر اقوام ایرانی از روسری و مانتو برای پوشش خود استفاده می‌کنند.

پوشش مقدس در آیین مندائیان

پوشش مذهبی مردم مندائی لباسی چند تکه و سفید، از جنس نخ یا پنبۀ خالص است که مرد و زن درطول مراسم مذهبی مؤظف به پوشیدن آن هستند. رنگ سفید این لباس‌ها نشانۀ پاکی، نورانیت و بی‌آلایشی قلب و روح است:

غسل تعمید در آیین مندائی

از مهم‌ترین آیین‌های مذهبی مندائیان، غسل تعمید است. تعمید در آیین مندائی شامل فرورفتن در آب جاری و پوشیدن لباس رَسته در حضور روحانی است. انجام این مراسم برای زن و مرد یکسان بوده و تنها تفاوت آن در چگونگی شیوۀ بستن سرپوش است؛ به‌گونه‌ای که مردان آن را به‌شکل عمامه و زنان به‌شکل مقنعه می‌پوشند. به‌دلیل انجام مراسم تعمید در کنار رودخانه و خیس شدن لباس زنان، عبایی را به‌منظور حفظ پوشش بر سر یا دوش خود می‌اندازند.

مناسبت‌های غسل تعمید

انجام مراسم تعمید در مناسبت‌هایی چون عید پنجه، گذشتن 30 روز از تولد نوزاد، عروس و دامادی که مراسم عقد برایشان خوانده نشده و افرادی که جنازۀ متوفی را حمل می‌کنند، انجام می‌شود.

اقسام لباس رسته

لباس رسته مردان و زنان مندائی از قسمت‌های زیر تقسیم شده است:

بَرزینقاهِوارا (بَرزِنقا)

برزنقا به‌معنی عمامه با طولب به‌اندازۀ دو متر است که از سمت راست دور سر پیچیده می‌شود و اضافۀ آن از سمت چپ روی شانۀ جلو آویزان می‌شود. برزنقا زنان مقنا یا مقنعه نام دارد و به‌کونه‌ای پوشیده می‌شود که فقط گودی صورت نمایان باشد.

سُدرا

پیراهنی نخی و بلند شبیه دشداشه است که یقه‌ای گرد و آستین‌های بلند و ساده دارد. سمت راست این پیراهن دو جیب کوچک به‌نام «دِشِه» تعبیه شده و پوشیدن آن برای زنان و مردان به‌هنگام انجام مراسم مذهبی ضروری است.

سدرا معمولاً به‌رنگ سفید و نماد پاکی تن، گفتار و کردار و دور بودن از بدی‌ها است.

چادر عبایی

زنان مندائی روی مقنا چادری به‌سبک زنان عربی روی سر یا روی دوش خود می‌اندازند. این چادر به‌رنگ‌های سفید، کرم یا سیاه‌رنگ است.

هَمیانِه

همیانه، کمربندی از جنس پشم گوسفند بوده و به‌رنگ‌های سفید و کرم روشن دیده می‌شود. زنان و مردان مندائی این کمربند را روی سدرا می‌بندند و بستن آن را محافظت از خود در برابر شر و بدی‌های دنیوی می‌دانند.

همیانه از 61 نخ تشکیل شده است. 60 نخ آن نشانۀ 60 قسمت بدن و نخ 61 نشانۀ روان است که همۀ قسمت‌های بدن را به‌هم متصل می‌کند. گره زده شده به این نخ «عُروِه» نام دارد که همۀ قسمت‌های بدن را با روان زنده نگه می‌دارد.

شَروارا

شروارا شلواری شبیه شلوارهای هندی، بدون جیب، راحت، بلند و گشاد است که مطابق با اصول شرعی دوخته می‌شود. قسمت کمر این شلوار گره یا بندی به‌نام «تَختا» دارد که به دور کمر محکم می‌شود.

نَصیفه یا نَصیفا

شال گردن مردان مندائی نصیفه نام دارد که از پارچه‌ای به‌طول دو متر تهیه شده و از پشت گردن به‌طرف راست و چپ، زیر همیانه قرار می‌گیرد.

درست پوشیدن این لباس از اهمیت بالایی برخوردار است؛ به‌طوری‌که اگر طبق قوانین پوشیده نشود، اعتباری ندارد.

کُبکاب

پای‌پوش زنان و مردان مندائی کبکاب نام دارد. این کفش از گذشته تا امروز در مراسم مذهبی کاربرد داشته و دارد. این کفش دارای کفۀ چوبی و رویۀ نخی یا پنبه‌ای است؛ چراکه به‌کار بردن مواد پلاستیکی در این پای‌پوش حرام است.

از دیگر پای‌پوش‌های مورد استفادۀ زنان و مردان، نِعال، قُنداره و گیوه است.

پوشاک مندائیان در مراسم عروسی

لباس عروس و داماد به‌هنگام انجام مراسم تعمید همان رستۀ سفیدرنگ و نخی است که در آب روان توسط روحانی انجام می‌شود. انجام دادن این مراسم به‌منظور داشتن روانی پاک و تنی پاکیزه به‌هنگام بستن پیمان الهی است. در پایان نیز روحانی شالی سبزرنگ که هدیۀ عروس به داماد  است، دور کمر داماد می‌بندد. با بستن این شال داماد مهیا کردن زندگی شاد و متبرک و همراه با خوشبختی را برای عروس تضمین می‌کند. لباس عروس عبایی سفید و پوشیده بوده که صورت آن با حجابی از ابریشم پوشیده شده است.

پوشاک مندائیان در مراسم ترحیم

در آیین مندائی، غسل تعمید پیش از مرگ اهمیت ویژه‌ای دارد. زیرا مندائیان براین باورند که پس از جدا شدن روح از بدن دیگر نمی‌توان جسم را تطهیر کرد و برای همیشه ناپاک باقی می‌ماند. به‌همین دلیل هنگامی که فردی درحال نزدیک شدن به‌مرگ است با خارج کردن لباس‌هایش و با حضور یک روحانی، با آب جاری غسل داده می‌شود و لباس سفید بر تن محتضر می‌پوشانند.

در این مرحله تا هنگامی که مرگ قطعی نشده، هِمیانه (کمربند مندائیان) را به‌طور کامل گره نمی‌زنند اما پس از حتمی شدن مرگ و خروج روح از تن، گره همیانه را محکم می‌کنند.

درهنگام مراسم ترحیم مندائیان لباس سفید برتن می‌کنند چون بر این باورند که لباس سیاه یا تیره، راه متوفی را به‌سمت بهشت تاریک می‌کند.

تفاوت‌ها و شباهت‌های پوشش مندائیان و اعراب

برخی محققان مندائیان را بخشی از جامعۀ عرب می‌دانند که مسلمان نیستند. عده‌ای دیگر معتقدند که پوشش آن‌ها صرفاً تحت‌تأثیر منطقۀ سکونتشان است و به همین دلیل شبیه اعراب لباس می‌پوشند. با این حال لباس مندائیان شباهت‌هایی به‌لباس اعراب دارد ولب کاملاً شبیه آنان نیست.

دلیل یک‌سو بودن پوشش زنان با سایر مردم

مندائیان به‌دلیل زندگی طولانی در کنار مسلمانان و تأثیرپذیری از فرهنگ ایرانی-اسلامی، پوشش خود را با موازین اسلامی ایران هماهنگ کرده‌اند. این همسویی، به‌منظور رعایت قوانین، تبعیت از فرهنگ بومی، یکرنگ شدن با جامعه و فرار از تبعیضات قومی صورت گرفته است.

امروزه مندائیان در مراسم‌های مذهبی خود با لباس‌های سنتی و هویتی خود ظاهر می‌شوند اما در زندگی روزمره به‌عنوان یک ایرانی در جامعه حضور می‌یاند و از پوشش ملی یا لباس رسمی کشور استفاده می‌کنند.

---

منابع

• آذرگشسب، موبد اردشیر، آیین سدره‌پوشی زرتشتیان، بی‌تا، تهران، کانون زرتشتیان شریف‌آباد مقیم یزد.
• اسکندری، بهنا، صابئین مندائی ایران (تحقیق در دین صابئین مندائی و اشتراک آنان با سایر ادیان)، 1394ش، یزد، انتشارات سید علی‌زاده.
• اشتری، فرهاد و دیگران، استان‌شناسی خوزستان، 1397ش، تهران، چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
• برنجی، سلیم، قوم از یاد رفته (کاوشی دربارۀ قوم صابئین مندائی)، 1367ش، تهران، دنیای کتاب.
• خمیسی، ساهی، آیا صابئین مندائی را می‌شناسید، 1394ش، تهران، یادآوران.
• فیض‌آبادی، معصومه و عظیم‌زاده طهرانی، طاهره، «جستاری بر پوشاک صابئین مندائی»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامۀ انجمن ایرانی، بهار، وب‌سایت مطالعات تاریخ فرهنگی، 1400ش.
• کیخسروی، مهردخت، سدره‌پوشی (چهار مجموعه مقاله)، 1379ش، شیراز، رهگشا.
• محب، راضیه، «مروری بر مناسک صابئین مندائی با محور آب»، مطالعات خلیج فارس، 1393ش، شمارۀ 1.
• محمدی، رامونا و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی پوشش روزمره و آیینی زنان در میان اقلیت‌های مذهبی (مورد مطالعه: زرتشتیان و مندائیان)»، فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، بهار 1401ش.
• ممتحن، حسینعلی، تحقیق در احوال و مذاهب و رسوم صابیان عراق و خوزستان، 1337ش، تهران، بینا.
• مشکور، محمد‌جواد، «صابئین یا صبی‌ها»، ادارۀ معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، شهریور 1345ش، شمارۀ 1.
• یکتایی، مجید، تریانا، 1340ش، تهران، بینا.