لباس مندائیان

زن و مرد صائبی در حال نیایش در کنار رودخانه کارون

لباس مندائیان؛ تن‌پوش مردان و زنان مندائی در استان خوزستان.

پوشاک مَندائیان ایران میراثی کهن است که از دوران قاجار تاکنون تغییر چندانی نکرده و نمادی از پاکی، معنویت و هویت دینی آن‌ها به‌شمار می‌رود. لباس‌های ویژه آنان که معمولاً به رنگ سفید و روشن هستند، در مراسم مذهبی همچون تعمید، ازدواج و سوگواری پوشیده می‌شوند و هر قسمت از آن معنا و نماد خاص خود را دارد. مندائیان در زندگی روزمره نیز ضمن حفظ این هویت فرهنگی، با پوشش رسمی و ملی ایرانی هماهنگ شده‌اند.

مندائیان ایران

زنان صائبی در جشن آفرینش

سرزمین ایران در طول تاریخ، محل سکونت اقوام گوناگونی بوده که هر کدام فرهنگ و پوشش منحصربه‌فردی دارند. مندائیان، که با نام «صابئین» نیز شناخته می‌شوند، یکی از این گروه‌ها هستند. دین این قوم به یحیی بن زکریا (ع) تعلق دارد که با عنوان یحیی تعمیددهنده شناخته می‌شود و پیروان آن بیشتر در استان خوزستان زندگی می‌کنند. آنان در ایران با آزادی کامل به برگزاری مراسم مذهبی، جشن‌ها و آیین‌های سوگواری می‌پردازند و در این مناسبت‌ها لباس ویژه‌ای بر تن می‌کنند که بیانگر باورهای دینی و هویت فرهنگی‌شان است.

بر اساس شواهد و یافته‌های تاریخی پوشش مذهبی مندائیان از دورهٔ قاجار تاکنون دچار تغییرات قابل توجهی نشده و ساختار آن تقریبأ ثابت باقی مانده‌است. برخی محققان مندائیان را بخشی از جامعهٔ عرب می‌دانند که مسلمان نیستند. عده‌ای دیگر معتقدند که پوشش آن‌ها صرفاً تحت‌تأثیر منطقهٔ سکونت‌شان است و به همین دلیل شبیه اعراب لباس می‌پوشند. با این حال لباس مندائیان شباهت‌هایی به‌لباس اعراب دارد ولی کاملاً شبیه آنان نیست.

پوشاک زنان مندائی در گذشته

در گذشته سرپوش روزمرهٔ زنان مندائی شامل مقنا و شیله (روسری) عربی بوده که پس از قرارگیری روی سر، دور گردن پیچیده می‌شده‌است. همچنین زنان برای پوشش تن خود از سُدرا، چادر عبایی، ثوب و شروارا بهره می‌بردند. ثوب بالاپوشی ساده و گشاد با یقهٔ گرد است که زنان روی سُدرا می‌پوشند. این تن‌پوش فاقد آستین است.

امروزه پوشاک روزمرهٔ زنان مندائی تحت تأثیر فرهنگ بومی منطقه قرار گرفته و شامل عمامه، چفیه، چادر، روسری، پیراهن، شلوار و کفش‌هایی چون گیوه و نعلین است. نمونه‌هایی از این پوشش میان مردم شهرهایی مثل شوشتر و دزفول دیده می‌شود. امروزه برخی زنان مندائی در مواقع عادی همانند دیگر اقوام ایرانی از روسری و مانتو برای پوشش خود استفاده می‌کنند.

پوشش مقدس در آیین مندائیان

اجزای لباس رسته

پوشاک مذهبی منداییان، لباسی سفید به نام «رِسته» است که نماد پاکی و هویت دینی آنان به‌شمار می‌رود و در مراسمی چون تعمید، عبادت، ازدواج، اعیاد و سوگواری پوشیده می‌شود. این لباس از پنج بخش تشکیل شده و باید از سوی روحانی تأیید شود؛ در غیر این‌صورت، ممکن است اعتبار مراسم زیر سؤال رود:

غسل تعمید در آیین مندائی

از مهم‌ترین آیین‌های مذهبی مندائیان، غسل تعمید است. تعمید در آیین مندائی شامل فرورفتن در آب جاری و پوشیدن لباس رَسته در حضور روحانی است. انجام این مراسم برای زن و مرد یکسان بوده و تنها تفاوت آن در چگونگی شیوهٔ بستن سرپوش است؛ به‌گونه‌ای که مردان آن را به‌شکل عمامه و زنان به‌شکل مقنعه می‌پوشند. به‌دلیل انجام مراسم تعمید در کنار رودخانه و خیس‌شدن لباس، زنان عبایی را به‌منظور حفظ پوشش بر سر یا دوش خود می‌اندازند. آیین تعمید در موقعیت‌های گوناگونی به‌جا آورده می‌شود، ازجمله عید پنجه، گذشت سی روز از تولد نوزاد، عروس و دامادی که عقدشان برگزار نشده و همچنین برای افرادی که پیکر متوفی را حمل می‌کنند.

اقسام لباس رسته

پوشش سنتی مردان و زنان مندائی از بخش‌های زیر تشکیل می‌شود:

بَرزِنقا

برزنقا/بَرزینقاهِوارا به‌معنی عمامه با طولی به‌اندازهٔ دو متر است که از سمت راست دور سر پیچیده می‌شود و اضافهٔ آن از سمت چپ روی شانهٔ جلو آویزان می‌شود. برزنقای زنان مقنا یا مقنعه نام دارد و به‌گونه‌ای پوشیده می‌شود که فقط گودی صورت نمایان باشد.

سُدرا

سدرا پیراهنی نخی و بلند شبیه دشداشه است که یقه‌ای گرد و آستین‌های بلند و ساده دارد. سمت راست این پیراهن دو جیب کوچک به‌نام «دِشِه» تعبیه شده و پوشیدن آن برای زنان و مردان به‌هنگام انجام مراسم مذهبی ضروری است. سدرا معمولاً به‌رنگ سفید و نماد پاکی تن، گفتار و کردار و دور بودن از بدی‌ها است.

چادر عبایی

زنان مندائی روی مقنا، چادری به‌سبک زنان عربی روی سر یا روی دوش خود می‌اندازند. این چادر به‌رنگ‌های سفید، کرم یا سیاه‌رنگ است.

هَمیانِه

همیانه، کمربندی از جنس پشم گوسفند بوده و به‌رنگ‌های سفید و کرم روشن دیده می‌شود. زنان و مردان مندائی این کمربند را روی سدرا می‌بندند و بستن آن را محافظت از خود در برابر شر و بدی‌های دنیوی می‌دانند.

همیانه از ۶۱ نخ تشکیل شده‌است. ۶۰ نخ آن نشانهٔ ۶۰ قسمت بدن و نخ ۶۱ نشانهٔ روان انسان است که همهٔ قسمت‌های بدن را به‌هم متصل می‌کند. گرهی که روی این نخ زده می‌شود «عروه» نام دارد و اتصال تمامی بخش‌های بدن را با روان حفظ می‌کند.

شَروارا

شروارا، شلواری شبیه شلوارهای هندی، بدون جیب، راحت، بلند و گشاد است که مطابق با اصول مذهبی دوخته می‌شود. قسمت کمر این شلوار گره یا بندی به‌نام «تَختا» دارد که به دور کمر محکم می‌شود.

نَصیفه یا نَصیفا

نصیفه پارچه‌ای باریک و بلند به طول حداقل دو متر است که مانند شال دور گردن و روی شانه‌ها انداخته می‌شود. این شال از پشت گردن آویزان شده و زیر کمربند «همیانه» قرار می‌گیرد. درست‌پوشیدن این لباس از اهمیت بالایی برخوردار است؛ به‌طوری‌که اگر طبق قوانین پوشیده نشود، اعتباری ندارد.

کُبکاب

کبکاب

پای‌پوش زنان و مردان مندائی «کبکاب» نام دارد. این کفش از گذشته تا به امروز همچنان در مراسم مذهبی پوشیده می‌شود. این کفش دارای کفهٔ چوبی و رویهٔ نخی یا پنبه‌ای است؛ چرا که به‌کار بردن مواد پلاستیکی در این پای‌پوش حرام است.

از دیگر پای‌پوش‌های مورد استفادهٔ زنان و مردان، نِعال، قُنداره و گیوه است.

پوشاک مندائیان در مراسم عروسی

عروس و داماد مندائی بعد از مراسم عروسی

از آنجا که لباس در مراسم تعمید باید سفید باشد، لباس عروس و داماد نیز از همان پارچه سفید نخی تشکیل شده‌است. انجام دادن مراسم تعمید به‌منظور داشتن روانی پاک و تنی پاکیزه به‌هنگام بستن پیمان الهی است. در پایان نیز روحانی شالی سبزرنگ که هدیهٔ عروس به داماد است، دور کمر داماد می‌بندد. با بستن این شال داماد مهیا کردن زندگی شاد و متبرک و همراه با خوشبختی را برای عروس تضمین می‌کند. لباس عروس مندائی، عبایی سفید و کامل است و صورت او با حجابی از ابریشم پوشیده می‌شود.

پوشاک مندائیان در مراسم ترحیم

در آیین مندائی، غسل تعمید پیش از مرگ اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا مندائیان براین باورند که پس از جدا شدن روح از بدن دیگر نمی‌توان جسم را تطهیر کرد و برای همیشه ناپاک باقی می‌ماند. به‌همین دلیل هنگامی که فردی درحال نزدیک‌شدن به مرگ است با خارج کردن لباس‌هایش و با حضور یک روحانی، با آب جاری غسل داده می‌شود و لباس سفید بر تن محتضر می‌پوشانند. در این مرحله تا هنگامی که مرگ قطعی نشده، هِمیانه (کمربند مندائیان) را به‌طور کامل گره نمی‌زنند؛ اما پس از حتمی‌شدن مرگ و خروج روح از تن، گره همیانه را محکم می‌کنند.

پوشش مندائیان، چه زن و چه مرد، در مراسم ترحیم معمولاً لباسی سفیدرنگ است. در واقع، تمامی شرکت‌کنندگان در مراسم ترحیم، از جمله متوفی و حتی چهار نفری که تابوت را حمل می‌کنند، همه لباس سفید به تن دارند. پوشیدن لباس سفید در مراسم سوگواری بین زرتشتیان و مندائیان مشترک است. زرتشتیان آن را نماد پاکی و آرامش می‌دانند و مندائیان نیز معتقدند که پوشیدن لباس تیره راه متوفی را به‌سوی بهشت تیره و تار می‌کند.

هماهنگی پوشش مندائیان با فرهنگ ایرانی‌اسلامی

مندائیان به‌دلیل زندگی طولانی در کنار مسلمانان و اثرپذیری از فرهنگ ایرانی‌اسلامی، پوشش خود را با موازین اسلامی ایران هماهنگ کرده‌اند. این همسویی، به‌منظور رعایت قوانین، تبعیت از فرهنگ بومی، یکرنگ‌شدن با جامعه صورت گرفته‌است. امروزه مندائیان در مراسم‌های مذهبی خود با لباس‌های سنتی و هویتی خود ظاهر می‌شوند؛ اما در زندگی روزمره به‌عنوان یک ایرانی در جامعه حضور می‌یاند و از پوشش ملی یا لباس رسمی کشور استفاده می‌کنند.

منابع

• اسکندری، بهنا، صابئین مندائی ایران (تحقیق در دین صابئین مندائی و اشتراک آنان با سایر ادیان)، یزد، سید علی‌زاده، ۱۳۹۴ش.
• «اقلیت دینی مندائی (صابئین) در جمهوری اسلامی از آزادی دینی کامل برخوردار اند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۳۸۲ش.
• برنجی، سلیم، قوم از یاد رفته (کاوشی دربارهٔ قوم صابئین مندائی)، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۷ش.
• خمیسی، ساهی، آیا صابئین مندائی را می‌شناسید، تهران، یادآوران، ۱۳۹۴ش.
• فیض‌آبادی، معصومه و عظیم‌زاده طهرانی، طاهره، «جستاری بر پوشاک صابئین مندائی»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامهٔ انجمن ایرانی، بهار، وب‌سایت مطالعات تاریخ فرهنگی، ۱۴۰۰ش.
• کیخسروی، مهردخت، سدره‌پوشی (چهار مجموعه مقاله)، شیراز، رهگشا، ۱۳۷۹ش.
• محب، راضیه، «مروری بر مناسک صابئین مندائی با محور آب»، مطالعات خلیج فارس، شمارهٔ ۱، ۱۳۹۳ش.
• محمدی، رامونا و دیگران، «تحلیل جامعه‌شناختی پوشش روزمره و آیینی زنان در میان اقلیت‌های مذهبی (مورد مطالعه: زرتشتیان و مندائیان)»، فصلنامهٔ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، بهار ۱۴۰۱ش.
• ممتحن، حسینعلی، تحقیق در احوال و مذاهب و رسوم صابیان عراق و خوزستان، تهران، بینا، ۱۳۳۷ش.
• مشکور، محمدجواد، «صابئین یا صبی‌ها»، ادارهٔ معارف اسلامی (سازمان اوقاف)، شمارهٔ ۱، شهریور ۱۳۴۵ش.
• «مندائیان، ناشناخته‌ترین ساکنان اهواز»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۴ مرداد ۱۴۰۴ش.
• یکتایی، مجید، تریانا، تهران، بی‌نا، ۱۳۴۰ش