لباس مردم ارامنه فریدن

لباس مردم ارامنۀ فریدن؛ تن‌پوش زنان و مردان ارمنی ساکن شهرستان فریدن.

لباس مردم فریدن دارای تنوع بسیاری است و متناسب با موقعیت اجتماعی و گروه سنی افراد تهیه می‌شود. لباس نوزادان سفیدرنگ بوده و مهره‌هایی به‌منظور دوری از چشم و نظر روی لباس آنان نصب می‌شود. دختران نیز در سنین نوجوانی از پیراهن بلند و گشاد و عرقچین استفاده می‌کنند. زنان پس از ازدواج لباس‌هایی با تزیینات بسیار و متنوع ازجمله تن‌پوش‌های آستردار، روسری، پیش‌بند، پیراهن و پالتو به تن می‌کنند. پوشاک مردان نیز شامل انواع کلاه‌ها، پیراهن، ارخالوق و شلوار است.

پوشش زنان بازتابی از فرهنگ، هویت و جایگاه اجتماعی

لباس برای انسان‌ها، به‌ویژه زنان، تنها وسیله‌ای برای پوشاندن بدن نیست. آن‌ها با انتخاب رنگ، طرح پارچه و تزیینات لباس، ویژگی‌های فرهنگی، شخصیت، سن، جایگاه اجتماعی و وضعیت اقتصادی خود را نیز نشان می‌دهند. پوشش زنان از نظر انواع سرپوش‌ها، لباس‌ها و زیورآلات، تنوع و گوناگونی بیشتری نسبت به پوشاک مردان دارد.

پوشش مشترک زنان ارمنی در فریدن

پوشاک زنان ارمنی در منطقۀ فریدن در میان تمام روستاهای این ناحیه دارای شکل و الگوی یکسانی بوده است. این لباس همان پوششی است که زنان ارمنی در هنگام مهاجرت به ایران به تن داشتند و در طول سال‌ها برای حفظ و نگهداری آن تلاش بسیاری کرده‌اند.

انواع پوشاک زنان ارمنی

پوشاک زنان ارمنی منطقۀ فریدن باتوجه به سن و موقعیت اجتماعی آنان به پنج گروه سنی تقسیم می‌شود:

لباس‌های بچه‌گانه

ارمنیان فریدن نوزادان خود را قنداق می‌کنند و روسری بر سر آنان می‌بندند. لباس‌های نوزادان سفیدرنگ بوده و با پارچه‌هایی از جنس تترون، چلوار و چیت دوخته می‌شود. زنان مهره‌هایی رنگی به‌نام جاوُل را برای تزیین و دوری از چشم و نظر روی لباس نوزادان متصل می‌کنند. برای کودکان پس از به راه افتادن دو نوع لباس و یک کلاه سوزن‌دوزی شده تهیه می‌شود که شامل چین‌چین، آراج چین‌چین و عرقچین است:

چین‌چین

از لباس‌های آستین‌دار کودکان که یقه‌ای ساده و گرد دارد و جلوی آن با دکمه‌هایی به هم بسته می‌شود.

قسمت کمر این لباس برشی طراحی شده که بالاتنه را با چین‌های ریزی به پایین لباس متصل می‌کند.

آراج چین‌چین

از لباس‌های بدون آستین که از آن به‌عنوان پیش‌بند روی چین‌چین استفاده می‌شود. یقۀ این پیش‌بند گرد بوده و قسمت پشت آن با دکمه‌هایی به هم متصل می‌شود. قسمت کمر آراج چین‌چین نیز با چین‌های ریزی تزیین شده است.

عرقچین

کلاهی است گرد و پارچه‌ای، مخصوص کودکان و نوجوانان دختر و پسر که روی آن با انواع رودوزی‌ها تزیین شده است.

لباس‌های دخترانه

دختران از سنین کودکی تا نوجوانی از پیراهن چین‌دار که در اصطلاح محلی به چین شابیک معروف است، و عرقچین استفاده می‌کنند:

چین شابیک

لباسی بلند و گشاد است که قسمت کمر آن برشی دارد و با چین‌های ریزی به دامن پیراهن وصل شده است. قسمت پشت پیراهن چاکی تعبیه شده که با دکمه یا بندینک باز و بسته می‌شود.

عرقچین

عرقچین نوجوانان دختر از جنس مخمل، چیت یا ابریشم بوده و روی آن با سکه‌هایی تزیین می‌شود. نوجوانان فریدن روی عرقچین، چالاک می‌اندازند.

لباس‌های زنانه

زنان پس از ازدواج از لباس‌های معمولی استفاده می‌کنند که با بالا رفتن سن از تزیینات آن‌ها کاسته می‌شود:

لاچاک

نوعی روسری بزرگ و مربع‌شکل که دختران از نوع گل‌دار و زنان جنس کُدَری آن را سر می‌کنند. لاچاک زنان به‌رنگ زرشکی است و بلندی آن به‌قدری است که تا پشت زانوی زنان را می‌پوشاند. درگذشته، لاچاک روی گوت بسته می‌شد و دنباله‌های آن به‌صورت پروانه‌وار بالای سر گره می‌خورد.

شابیک

پیراهن در زبان محلی شابیک نام دارد. شابیک، تن‌پوشی بلند تا مچ پا است که یقه‌ای گرد دارد و جلوی آن با دکمه‌هایی باز و بسته می‌شود. آستین‌های این تن‌پوش، بلند و سرآستین‌های آن حالت کلوش دارد. بالاتنۀ شابیک به‌همراه آستین تا قسمت آرنج از پارچۀ گل‌دار و پایین‌تنه تا مچ آستین از پارچۀ قرمز از جنس متقال تهیه می‌شود. عرض پایین‌تنۀ شابیک، یک و نیم برابر عرض کمر بالاتنه است که با چین‌های ریزی به بالاتنه متصل می‌شود.

مینتان

از تن‌پوش‌های آستردار، جلوباز، با یقۀ هفت که جلوی آن با یک دکمه در قسمت شکم بسته می‌شود. مینتان آستین‌های بلندی دارد که تا قسمت آرنج چاک‌دار است و در صورت نیاز با دکمه‌هایی بسته می‌شود. لبۀ آستین‌ها، دور دامن و یقۀ مینتان با چند ردیف نواردوزی و پارچه‌های طرح‌دار رنگی تزیین می‌شود.

چوچیک

تن‌پوشی شبیه مینتان است که پهلوهای آن تا نزدیک کمر چاک دارد و روی کمر آن جیبی تعبیه شده است.

گُکنوتس

نوعی پیش‌بند از جنس متقال و به‌رنگ قرمز عنابی یا زرشکی است که زنان آن را روی مینتان می‌بندند. این پیش‌بند یک بند در قسمت بالا که پشت گردن بسته می‌شود و دو بند در قسمت پهلو دارد که ابتدا به پشت برده و سپس در قسمت جلو روی شکم گره می‌زنند. قد این تن‌پوش تا روی پا است. روی این پیش‌بند با سوزن‌دوزی و سکه‌دوزی تزیین می‌شود که به مجموع این تزیینات «باد» می‌گویند.

کولاجا

از پالتوهای پشمی و آستردار که زنان در فصل سرما روی مینتان می‌پوشند. جلوی کولاجا باز بوده و با دکمه‌هایی به هم بسته می‌شود. دور یقه، سرآستین و پای کولاجا با یراق و گلابتون تزیین می‌شود.

گودیک

شال کمر در زبان ارمنی گودیک نام دارد. گودیک، شالی پشمی و ریشه‌دار است که برای محافظت بدن در برابر سرما روی مینتان بسته می‌شود. برای بستن گودیک ابتدا یک سر آن را روی شکم قرار می‌دهند و کمی از ریشه‌های آن را بیرون می‌گذارند؛ سپس شروع به پیچاندن شال به دور کمر می‌کنند و در پایان، سر دیگر آن را با همان ریشه‌هایی که در ابتدا بیرون گذاشته بودند، گره می‌زنند و آن را به زیر شال می‌برند.

باشماخ (یامشاخ)

دستمالی سفید از جنس مل‌مل که زنان پس از ازدواج به‌صورت سه‌گوش روی چانه و دهان خود می‌بندند و در پشت گردن گره می‌زنند. امروزه استفاده از باشماخ منسوخ شده و زنان لبۀ روسری خود را روی صورت قرار می‌دهند. گُوت: مقوای کلفت یا چوب نازک استوانه‌ای‌شکل است که با پارچه کاور شده و روی سر قرار می‌گیرد.

لباس‌های نوعروسان

اوج هنر پوشاک ارمنیان در لباس‌های عروس آنان دیده می‌شود. عروس‌خانم‌ها از رنگ‌های شاد برای لباس خود استفاده می‌کنند و تن‌پوش آنان شامل شابیک، مینتان و گُکنوتس، گوت و لاچاک است. آنان دهان خود را با باشماخ می‌بندند و پس از تزیین موها روی سر خود توری به‌نام «گلخی‌کُقر» می‌اندازند. این تور از پارچۀ ترمۀ چهارگوشی تهیه شده که اطراف آن دارای ریش‌های بلندی است و به‌صورت سه‌گوش روی سر عروس انداخته می‌شود.

لباس‌های سالمندان

سالمندان ارمنی لباس‌های ساده با رنگ‌های تیره می‌پوشند و برای پوشش سر از لاچاک فاقد تزیین استفاده می‌کنند.

انواع پوشاک مردان ارمنی

پوشاک مردان ارمنی فریدن شامل موارد زیر است:

کلاه نمدی

کلاه نمدی در اصطلاح محلی «ناماد گلخارک» نام دارد. این کلاه بدون لبه و سطحی منحنی دارد که اغلب به‌رنگ مشکی تهیه می‌شود.

کلاه پشمی

کلاه پشمی در اصطلاح محلی «برت گلخارک» نام دارد. این کلاه توسط زنان روستایی از پشم گوسفند تهیه می‌شود که در دو طرف آن تکه‌هایی برای محافظت از گوش بافته می‌شود و مردان در فصل سرما از آن استفاده می‌کنند.

کلاه شابگا

کلاهی لبه‌دار و به‌رنگ مشکی که کشیش‌ها از آن استفاده می‌کنند.

شابیک

شابیک، پیراهن مردان فریدن با آستین‌هایی بلند و ساده و گاه مچ‌دار است که یقه‌ای گرد و قدی تا بالای زانو دارد. پیراهن جوانان چاکی از زیر گردن تا روی سینه دارد که با دکمه‌هایی صدفی بسته می‌شود؛ اما چاک پیراهن سالمندان از گوشۀ گردن تا روی سرشانه است که با دکمه‌هایی بسته می‌شود. برای دوخت شابیک اغلب از پارچه‌های کتان، کرباس و چلوار در رنگ‌های سفید و آبی استفاده می‌شود. به مرور زمان یقۀ گرد شابیک به یقۀ پیراهن‌های امروزی در آمد.

کابا

قبای مردان فریدن در اصطلاح محلی کابا نام دارد. این قبا آستین‌دار، جلوباز و بلند بوده که پس از روی هم قرار گرفتن با دکمه‌ای بسته می‌شود.

ارخالوق

از تن‌پوش‌های جلوباز و آسترداربا قدی نسبتا کوتاه است که در دو طرف پهلوهای آن چاک و جیب طراحی شده است. آستین‌های ارخالوق بلند بوده و از لبۀ آستین تا محدودۀ آرنج چاکی طراحی شده که با دکمه و بندینک‌هایی بسته می‌شود. مردان روستایی ارخالوق را روی پیراهن یا قبا می‌پوشند.

شال

مردان فریدن دور کمر و روی قبا شال پشمی ساده می‌بندند.

داباد

در اصطلاح محلی به شلوار داباد یا تنبان می‌گویند. جنس شلوار ارمنیان فریدن کرباس، فاستونی و متقال است که اغلب با رنگ مشکی و سورمه‌ای دوخته می‌شود. روستاییان فریدن دو نوع شلوار می‌پوشند: یکی از شلوارها پهن و گشاد با کمر لیفه‌ای و دیگری شلواری نه چندان گشاد با کمری است. مردان فریدن از درون شلوارهای لیفه‌ای بندی پشمی به‌نام «خونجان» رد می‌کنند و سپس آن را گره می‌زنند. برای شلوارهای کمری‌دار نیز پل می‌دوزند و از کمربند چرمی به‌نام «گودیک» استفاده می‌کنند.

گاناچ (گارمیر)

گاناچ، نوار پارچه‌ای آستردار، به‌رنگ سبز و قرمز است که روی آن با نخ‌های رنگی و زری سوزن‌دوزی می‌شود. رنگ قرمز این نوار نشانۀ دختر و رنگ سبز آن نشانۀ پسر است که داماد هنگام عروسی آن را به‌صورت ضربدری از شانه تا کمر به‌وسیلۀ گیره‌هایی به خود وصل می‌کند. امروزه نیز استفاده از گاناچ در مراسم عروسی مرسوم است.

پوشاک کار مردان فریدن

انواع پوشاک کار مردان فریدن عبارت است از:

گُگُنُتس

پیش‌بند مردان ارمنی فریدن که قدی از کمر تا زیر زانو دارد و مردان از آن به‌هنگام کار در مزرعه استفاده می‌کنند و معمولاً از جنس کتان و به‌رنگ‌های سفید یا قهوه‌ای تهیه می‌شود.

مُمی

دستمالی چهارگوش که مردان هنگام کار کردن آن را سه‌گوش کرده و دور سر خود می‌بندند و پشت سر گره می‌زنند؛ سپس آن را دوباره روی پیشانی آورده و مجدد گره می‌کنند.

بازوکی پاتان

مچ‌پیچ مردان فریدن که از پارچۀ استوانه‌ای‌شکل از جنس کرباس تهیه شده و به دور مچ پا تا آرنج پیچیده می‌شود و به‌وسیلۀ دکمه‌ای روی پا ثابت می‌شود تا مردان به‌هنگام کار کشاورزی از ضربات داس مصون بمانند.

چرنام

نوعی دستکش از جنس چرم بز که کشاورزان برای محافظت از انگشتان دست از آن استفاده می‌کنند. چرنام را پینه‌دوزهای محلی می‌دوزند.

پاپوش‌های ارمنیان فریدن

انواع پاپوش‌های ارمنیان فریدن عبارت است از:

گولبا

ارمنیان فریدن به جوراب گولبا می‌گویند. زنان ارمنی جوراب‌ها را از جنس پشم و در دو نوع ظریف و ضخیم می‌بافند.

ماشیک

از پاپوش‌های پشت‌باز زنانه و دمپایی‌مانند که قسمت جلوی آن حالت نوک‌برگشته دارد و به‌رنگ‌های سیاه، قرمز و قهوه‌ای دیده می‌شود.

گیوه

از پاپوش‌های راحت و سبک با زیره و رویۀ نازک که مردان و زنان میانسال در فصول سرد سال می‌پوشند.

سُر

سُر، پاپوشی چرمی است که از پوست گاو تهیه می‌شود و بر مبنای فرم کف پا شکل می‌گیرد. ابتدا با نخ‌های پنبه‌ای سفید دورتادور تخت چرمی را می‌بافند و سپس رویۀ آن را کامل می‌کنند؛ به‌طوری که تنها محل ورود پا باز می‌ماند. این پاپوش مناسب زنان و مردان است.

چاروق

از پای‌پوش‌های ساده و یک‌تکه از چرم ضخیم است. ابتدا پا را درون قالب چرمی آن قرار می‌دهند؛ سپس بندهای چرمی را طوری می‌کشند که کفش کاملاً به‌دور پا بچسبد و بعد همین بندها را دورتادور ساق پا می‌پیچند و گره می‌زنند. چاروق چپ و راستی ندارد.

لاکان

نوعی کفش از جنس چوب یا استخوان است که با ریسمان به پا بسته می‌شود و در زمستان برای پیاده‌روی روی برف به‌کار می‌رود.

تغییر پوشاک زنان ارمنی پس از فرمان کشف حجاب

از قرن 17ام تا 20ام میلادی، فرهنگ بومی ارمنیان فریدن تحت‌تأثیر مستقیم و غیرمستقیم فرهنگ و هنر ایرانی قرار گرفته و دگرگونی‌هایی را تجربه کرده است. یکی از تحولات مهم در زمینۀ پوشاک ایرانیان، به سال 1334ش و فرمان کشف حجاب رضاشاه بازمی‌گردد؛ فرمانی که به ساده‌تر شدن پوشش سر و حذف باشماخ (پوشش صورت) از لباس زنان ارمنی انجامید.

تغییر لباس مردان ارمنی در دورۀ رضاشاه

پوشاک مردان ارمنی از زمان ورود به ایران، به‌تدریج دستخوش تغییراتی شده است. با این حال، نقطۀ عطف این تحولات را می‌توان دوران حکومت رضاشاه پهلوی دانست؛ دوره‌ای که در آن تغییرات در سبک پوشش باسرعت و شدت بی‌سابقه‌ای رخ داد. در هیچ یک از دوره‌های تاریخی پیش از آن، چنین دگرگونی‌های شتاب‌زده‌ای در پوشاک دیده نشده بود. به این دلیل رضاشاه را می‌توان نخستین پیشگام در تغییر لباس مردم ایران دانست؛ چنانکه مهم‌ترین بخش این اصلاحات در مورد پوشاک مردان به‌فرمان او دربارۀ استفاده از کت و شلوار و کلاه پهلوی بازمی‌گردد.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• «پوشش زنان ارمنۀ اصفهان در دورۀ مظفری»، وب‌سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1404ش.
• «پوشش زنان ارمنۀ اصفهان»، وب‌سایت کافه تاریخ، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1402ش.
• خاچاطور، زویا، «پوشاک ارمنیان چند منطقۀ ایران»، وب‌سایت فصلنامۀ فرهنگی پیمان، شمارۀ 74.
• خاچاطور، زویا، «پوشاک ارمنیان فریدن»، وب‌سایت فصلنامۀ فرهنگی پیمان، شمارۀ 43.
• محمودخانی، فاطمه و محمودی‌عالمی، علی، «بررسی و معرفی پوشاک مردمان ارمنی اصفهان (فریدن)»، نخستین کنفرانس ملی پوشاک، طراحی پارچه و لباس، اسفند ماه 1399ش.