لباس مردم ارامنه فریدن

لباس مردم ارامنۀ فریدن؛ تن‌پوش زنان و مردان ارمنی ساکن شهرستان فریدن.
لباس سنتی ارامنۀ فریدن از تنوع قابل‌توجهی برخوردار است و با در نظر گرفتن موقعیت اجتماعی و گروه سنی افراد طراحی و تهیه می‌شود که بازتاب‌دهندهٔ جایگاه اجتماعی و مراحل مختلف رشد فرد در ذهنیت جمعی جامعه است. لباس نوزادان معمولاً به‌رنگ سفید است و برای دور نگه داشتن آنان از چشم‌زخم، مهره‌هایی خاص بر روی لباس دوخته می‌شود؛ امری که بیانگر حضور باورهای عامیانه در ساختار ذهنی جامعه است. دختران نوجوان پیراهن‌هایی بلند و گشاد همراه با عرقچین به سر می‌گذارند که نشانه‌ای از ورود به مرحله‌ای تازه از زندگی است. پس از ازدواج، زنان پوشش‌هایی تزیین‌شده و رنگارنگ به تن می‌کنند که از چند بخش چون تن‌پوش آستردار، روسری، پیش‌بند، پیراهن و پالتو تشکیل شده است. پوشاک مردان نیز شامل انواع کلاه، پیراهن، اَرخالُق و شلوار است. در دورهٔ رضاشاه، سیاست‌های تحمیل‌شده برای یکسان‌سازی پوشش مردان و اجرای کشف حجاب، تنها تغییر ظاهری در لباس نبود؛ بلکه بخشی از نظام نشانه‌ای و حافظهٔ فرهنگی جامعهٔ فریدن را دگرگون ساخت و الگوهای ذهنی و هویتی مرتبط با پوشاک را تحت تأثیر قرار داد.

تاریخچۀ لباس سنتی ارامنۀ فریدن

پس از مهاجرت ارمنیان به ایران، به‌ویژه به اصفهان، گروه‌های مختلفی از آنها بر اساس ویژگی‌های قومی مانند گویش، پوشش و آداب و رسوم شکل گرفتند. هر کدام از این گروه‌ها منطقه‌ای خاصی از استان اصفهان را برای سکونت برگزیدند. ارمنیانی که در سال ۱۶۰۶م، فریدن را انتخاب کردند، اصالتاً از شهرهای گاندزاک، آرجش، آرتزکه و وان ارمنستان بودند. پوشاک این گروه نه‌تنها کارکردی کاربردی داشت، بلکه به‌منزلهٔ حامل حافظهٔ جمعی و نشانهٔ تداوم فرهنگی‌شان عمل می‌کرد؛ ازاین‌رو آنان طی سالیان طولانی پوششی را که هنگام مهاجرت بر تن داشتند، به‌عنوان نماد هویت خود حفظ کردند و آن را همچنان مورد استفاده قرار دادند

پوشش زنان ارمنی فریدن

پوشاک زنان ارمنی در منطقه فریدن، در تمامی روستاهای این ناحیه، از شکل و الگویی یکسان برخوردار بوده است. زنان ارمنی نیز در گذر زمان با تلاش بسیار در حفظ و نگهداری این پوشش سنتی کوشیده‌اند.

انواع پوشاک زنان ارمنی

پوشاک زنان ارمنی منطقۀ فریدن باتوجه به سن و موقعیت اجتماعی آنان به پنج گروه سنی تقسیم می‌شود:

لباس‌های بچه‌گانه

ارمنیان فریدن نوزادان خود را قنداق می‌کنند و روسری بر سر آنان می‌بندند. لباس‌های نوزادان سفیدرنگ بوده و با پارچه‌هایی از جنس تترون، چلوار و چیت دوخته می‌شود. زنان مهره‌هایی رنگی به‌نام جاوُل را برای تزیین و دوری از چشم و نظر روی لباس نوزادان متصل می‌کنند. برای کودکان پس از به راه افتادن دو نوع لباس و یک کلاه سوزن‌دوزی شده تهیه می‌شود که شامل چین‌چین، آراج چین‌چین و عرقچین است:

چین‌چین

چین‌چین، از لباس‌های آستین‌دار کودکان که یقه‌ای ساده و گرد دارد و جلوی آن با دکمه‌هایی به هم بسته می‌شود. چین‌چین، دارای برشی در کمر بود که بالاتنه را با چین‌های ظریف در پشت به دامن متصل می‌کند.

آراج چین‌چین

آراج چین‌چین، از لباس‌های بدون آستین که از آن به‌عنوان پیش‌بند روی چین‌چین استفاده می‌شود. یقۀ این پیش‌بند گرد بوده و قسمت پشت آن با دکمه‌هایی به هم متصل می‌شود. قسمت کمر آراج چین‌چین نیز با چین‌های ریزی تزیین شده است.

عرقچین

عرقچین کلاهی است گرد و پارچه‌ای، مخصوص کودکان و نوجوانان دختر و پسر که روی آن با انواع رودوزی‌ها تزیین شده است.

لباس‌های دخترانه

دختران، از دوران کودکی تا نوجوانی، از پیراهن چین‌دار را که در زبان محلی به آن چین‌شابیک می‌گویند، به همراه عرقچین استفاده می‌کنند:

چین شابیک

چین‌شابیک پیراهنی سنتی از ارمنیان فریدن بوده‌است که عمدتاً دختران از دوران کودکی تا اواخر نوجوانی آن را می‌پوشیدند. این لباس بلند و گشاد دارای برش کمر مشخصی است و دامن آن با چین‌های ریز به بالاتنه متصل می‌شود؛ ساختاری که علاوه بر راحتی در حرکت، حامل زیبایی‌شناسی و الگوی بصری ویژه جامعه محلی محسوب می‌شده‌است. در پشت این پیراهن، چاکی تعبیه شده است که با دکمه یا بندینک بسته و باز می‌شود؛ این جزئیات دوخت علاوه بر کاربرد عملی، بیانگر نظم و ساختار هویتی پوشاک سنتی این گروه نیز هست.

عرقچین

عرقچین نوجوانان دختر از جنس مخمل، چیت یا ابریشم بوده و روی آن با سکه‌هایی تزیین می‌شود. نوجوانان فریدن روی عرقچین، چالاک می‌اندازند.

لباس‌های زنانه

زنان پس از ازدواج از لباس‌های معمولی استفاده می‌کنند که با بالا رفتن سن از تزیینات آن‌ها کاسته می‌شود:

لاچاک

لاچاک، نوعی روسری بزرگ و مربع‌شکل است که دختران از نوع گل‌دار و زنان جنس کُدَری آن را سر می‌کنند. لاچاک زنان به‌رنگ زرشکی است و بلندی آن به‌قدری است که تا پشت زانوی زنان را می‌پوشاند. درگذشته، لاچاک روی گُوت بسته می‌شد و دنباله‌های آن به‌صورت پروانه‌وار بالای سر گره می‌خورد.

شابیک

پیراهن در زبان محلی شابیک نام دارد. شابیک، تن‌پوشی بلند تا مچ پا است که یقه‌ای گرد دارد و جلوی آن با دکمه‌هایی باز و بسته می‌شود. آستین‌های این تن‌پوش، بلند و سرآستین‌های آن حالت کلوش دارد. بالاتنۀ شابیک به‌همراه آستین تا قسمت آرنج از پارچۀ گل‌دار و پایین‌تنه تا مچ آستین از پارچۀ قرمز از جنس متقال تهیه می‌شود. عرض پایین‌تنۀ شابیک، یک‌ونیم برابر عرض کمر بالاتنه است که با چین‌های ریزی به بالاتنه متصل می‌شود.

مینتان

مینتان، تن‌پوشی آستردار، جلوباز، با یقۀ هفت است که جلوی آن با یک دکمه در قسمت شکم بسته می‌شود. مینتان آستین‌های بلندی دارد که تا قسمت آرنج چاک‌دار است و در صورت نیاز با دکمه‌هایی بسته می‌شود. لبۀ آستین‌ها، دور دامن و یقۀ مینتان با چند ردیف نواردوزی و پارچه‌های طرح‌دار رنگی تزیین می‌شود.

چوچیک

چوچیک، تن‌پوشی شبیه مینتان است که پهلوهای آن تا نزدیک کمر چاک دارد و روی کمر آن جیبی تعبیه شده است.

گُکنوتس

گکنوتس نوعی پیش‌بند از جنس متقال و به‌رنگ قرمز عنابی یا زرشکی است که زنان آن را روی مینتان می‌بندند. این پیش‌بند یک بند در قسمت بالا که پشت گردن بسته می‌شود و دو بند در قسمت پهلو دارد که ابتدا به پشت برده و سپس در قسمت جلو روی شکم گره می‌زنند. قد این تن‌پوش تا روی پا است. روی این پیش‌بند با سوزن‌دوزی و سکه‌دوزی تزیین می‌شود که به مجموع این تزیینات «باد» می‌گویند.

کولاجا

کولاجا، پالتویی پشمی و آستردار است که زنان در فصل سرما روی مینتان می‌پوشند. جلوی کولاجا باز بوده و با دکمه‌هایی به هم بسته می‌شود. دور یقه، سرآستین و پای کولاجا با یراق و گلابتون تزیین می‌شود.

گودیک

شال کمر در زبان ارمنی گودیک نام دارد. گودیک، شالی پشمی و ریشه‌دار است که برای محافظت بدن در برابر سرما روی مینتان بسته می‌شود. برای بستن گودیک ابتدا یک سر آن را روی شکم قرار می‌دهند و کمی از ریشه‌های آن را بیرون می‌گذارند؛ سپس شروع به پیچاندن شال به دور کمر می‌کنند و در پایان، سر دیگر آن را با همان ریشه‌هایی که در ابتدا بیرون گذاشته بودند، گره می‌زنند و آن را به زیر شال می‌برند.

باشماخ (یامشاخ)

باشماخ دستمالی سفید از جنس مل‌مل است که زنان پس از ازدواج به‌صورت سه‌گوش روی چانه و دهان خود می‌بندند و در پشت گردن گره می‌زنند. امروزه استفاده از باشماخ منسوخ شده و زنان لبۀ روسری خود را روی صورت قرار می‌دهند.

گُوت

گوت مقوای کلفت یا چوب نازک استوانه‌ای‌شکل است که با پارچه کاور شده و روی سر قرار می‌گیرد.

لباس‌های نوعروسان

اوج هنر پوشاک ارمنیان در لباس‌های عروس آنان دیده می‌شود. عروس‌ها از رنگ‌های شاد برای لباس خود استفاده می‌کنند و تن‌پوش آنان شامل شابیک، مینتان و گُکنوتس، گوت و لاچاک است. آنان دهان خود را با باشماخ می‌بندند و پس از تزیین موها روی سر خود توری به‌نام «گلخی‌کُقر» می‌اندازند. این تور از پارچۀ ترمۀ چهارگوشی تهیه شده که اطراف آن دارای ریش‌های بلندی است و به‌صورت سه‌گوش روی سر عروس انداخته می‌شود.

لباس‌های سالمندان

سالمندان ارمنی لباس‌های ساده با رنگ‌های تیره می‌پوشند و برای پوشش سر از لاچاک فاقد تزیین استفاده می‌کنند.

انواع پوشاک مردان ارمنی

پوشاک مردان ارمنی فریدن شامل موارد زیر است:

کلاه نمدی

کلاه نمدی در اصطلاح محلی «نامادِ گِلخارک» نام دارد. این کلاه بدون لبه و سطحی منحنی دارد که اغلب به‌رنگ مشکی تهیه می‌شود.

کلاه پشمی

کلاه پشمی در اصطلاح محلی «برِتِ گِلخارک» نام دارد. این کلاه توسط زنان روستایی از پشم گوسفند تهیه می‌شود که در دو طرف آن تکه‌هایی برای محافظت از گوش بافته می‌شود و مردان در فصل سرما از آن استفاده می‌کنند.

کلاه شابگا

کلاهی لبه‌دار و به‌رنگ مشکی که کشیش‌ها از آن استفاده می‌کنند.

شابیک

شابیک، پیراهن مردان فریدن با آستین‌هایی بلند و ساده و گاه مچ‌دار است که یقه‌ای گرد و قدی تا بالای زانو دارد. پیراهن جوانان چاکی از زیر گردن تا روی سینه دارد که با دکمه‌هایی صدفی بسته می‌شود؛ اما چاک پیراهن سالمندان از گوشۀ گردن تا روی سرشانه است که با دکمه‌هایی بسته می‌شود. برای دوخت شابیک اغلب از پارچه‌های کتان، کرباس و چلوار در رنگ‌های سفید و آبی استفاده می‌شود. به‌مرور زمان یقۀ گرد شابیک به یقۀ پیراهن‌های مردانۀ امروزی در آمد.

کابا

قبای مردان فریدن در اصطلاح محلی کابا نام دارد. این قبا آستین‌دار، جلوباز و بلند بوده که پس از روی هم قرار گرفتن با دکمه‌ای بسته می‌شود.

اَرخالُق

ارخالق، از تن‌پوش‌های جلوباز و آستردار با قدی نسبتا کوتاه است که در دو طرف پهلوهای آن چاک و جیب طراحی شده است. آستین‌های ارخالق بلند بوده و از لبۀ آستین تا محدودۀ آرنج چاکی طراحی شده که با دکمه و بندینک‌هایی بسته می‌شود. مردان روستایی ارخالق را روی پیراهن یا قبا می‌پوشند.

شال

مردان فریدن دور کمر و روی قبا شال پشمی ساده می‌بندند.

داباد

در اصطلاح محلی به شلوار، داباد یا تنبان می‌گویند. جنس شلوار ارمنیان فریدن کرباس، فاستونی و متقال است که اغلب با رنگ مشکی و سورمه‌ای دوخته می‌شود. روستاییان فریدن دو نوع شلوار می‌پوشند: یکی از شلوارها پهن و گشاد با کمر لیفه‌ای و دیگری شلواری نه‌چندان گشاد با کمری است. مردان فریدن از درون شلوارهای لیفه‌ای بندی پشمی به‌نام «خونجان» رد می‌کنند و سپس آن را گره می‌زنند. برای شلوارهای کمری‌دار نیز پل می‌دوزند و از کمربند چرمی به‌نام «گودیک» استفاده می‌کنند.

گاناچ (گارمیر)

گاناچ، نوار پارچه‌ای آستردار، به‌رنگ سبز و قرمز است که روی آن با نخ‌های رنگی و زری سوزن‌دوزی می‌شود. رنگ قرمز این نوار نشانۀ دختر و رنگ سبز آن نشانۀ پسر است که داماد هنگام عروسی آن را به‌صورت ضربدری از شانه تا کمر به‌وسیلۀ گیره‌هایی به خود وصل می‌کند. امروزه نیز استفاده از گاناچ در مراسم عروسی مرسوم است.

پوشاک کار مردان فریدن

انواع پوشاک کار مردان فریدن عبارت است از:

گُگُنُتس

پیش‌بند مردان ارمنی فریدن که قدی از کمر تا زیر زانو دارد و مردان از آن به‌هنگام کار در مزرعه استفاده می‌کنند و معمولاً از جنس کتان و به‌رنگ‌های سفید یا قهوه‌ای تهیه می‌شود.

مُمی

دستمالی چهارگوش که مردان هنگام کار کردن آن را سه‌گوش کرده و دور سر خود می‌بندند و پشت سر گره می‌زنند؛ سپس آن را دوباره روی پیشانی آورده و مجدد گره می‌کنند.

بازوکی پاتان

مچ‌پیچ مردان فریدن که از پارچۀ استوانه‌ای‌شکل از جنس کرباس تهیه شده و به دور مچ پا تا آرنج پیچیده می‌شود و به‌وسیلۀ دکمه‌ای روی پا ثابت می‌شود تا مردان به‌هنگام کار کشاورزی از ضربات داس مصون بمانند.

چرنام

نوعی دستکش از جنس چرم بز که کشاورزان برای محافظت از انگشتان دست از آن استفاده می‌کنند. چرنام را پینه‌دوزهای محلی می‌دوزند.

پاپوش‌های ارمنیان فریدن

انواع پاپوش‌های ارمنیان فریدن عبارت است از:

گولبا

ارمنیان فریدن به جوراب گولبا می‌گویند. زنان ارمنی جوراب‌ها را از جنس پشم و در دو نوع ظریف و ضخیم می‌بافند.

ماشیک

ماشیک، از پاپوش‌های پشت‌باز زنانه و دمپایی‌مانند است که قسمت جلوی آن حالت نوک‌برگشته دارد و به‌رنگ‌های سیاه، قرمز و قهوه‌ای دیده می‌شود.

گیوه

گیوه، پاپوشی راحت و سبک با زیره و رویۀ نازک است که مردان و زنان میانسال در فصول سرد سال می‌پوشند.

سُر

سُر، پاپوشی چرمی است که از پوست گاو تهیه می‌شود و بر مبنای فرم کف پا شکل می‌گیرد. ابتدا با نخ‌های پنبه‌ای سفید دورتادور تخت چرمی را می‌بافند و سپس رویۀ آن را کامل می‌کنند؛ به‌طوری که تنها محل ورود پا باز می‌ماند. این پاپوش مناسب زنان و مردان است.

چاروق

چاروق، از پای‌پوش‌های ساده و یک‌تکه از چرم ضخیم است. ابتدا پا را درون قالب چرمی آن قرار می‌دهند؛ سپس بندهای چرمی را طوری می‌کشند که کفش کاملاً به‌دور پا بچسبد و بعد همین بندها را دورتادور ساق پا می‌پیچند و گره می‌زنند. چاروق چپ و راستی ندارد.

لاکان

لاکان نوعی کفش از جنس چوب یا استخوان است که با ریسمان به پا بسته می‌شود و در زمستان برای پیاده‌روی روی برف به‌کار می‌رود.

اثرپذیری لباس ارامنۀ فریدن از فرهنگ ایرانی

از قرن هفدهم تا بیستم میلادی، فرهنگ بومی ارمنیان فریدن تحت‌تأثیر مستقیم و غیرمستقیم فرهنگ و هنر ایرانی قرار گرفته و دگرگونی‌هایی را تجربه کرده است.

تغییر پوشاک زنان ارمنی پس از فرمان کشف حجاب

یکی از تحولات مهم در زمینۀ پوشاک زنان ارامنه فریدن، به سال ۱۳۳۴ش و فرمان کشف حجاب رضاشاه بازمی‌گردد؛ فرمانی که به ساده‌تر شدن پوشش سر و حذف باشماخ (پوشش صورت) از لباس زنان ارمنی انجامید.

تغییر لباس مردان ارمنی در دورۀ رضاشاه

پوشاک مردان ارمنی از زمان ورود به ایران، به‌تدریج دستخوش تغییراتی شده است. با این حال، نقطۀ عطف این تحولات را می‌توان دوران حکومت رضاشاه پهلوی دانست؛ دوره‌ای که در آن تغییرات در سبک پوشش باسرعت و شدت بی‌سابقه‌ای رخ داد. در هیچ یک از دوره‌های تاریخی پیش از آن، چنین دگرگونی‌های شتاب‌زده‌ای در پوشاک دیده نشده بود. به این دلیل رضاشاه را می‌توان نخستین پیشگام در تغییر لباس مردم ایران دانست؛ چنانکه مهم‌ترین بخش این اصلاحات در مورد پوشاک مردان به‌فرمان او دربارۀ استفاده از کت و شلوار و کلاه پهلوی بازمی‌گردد.

منابع

• «پوشش زنان ارمنۀ اصفهان در دورۀ مظفری»، وب‌سایت تحلیلی خبری عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۵ فروردین ۱۴۰۴ش.
• «پوشش زنان ارمنۀ اصفهان»، وب‌سایت کافه تاریخ، تاریخ درج مطلب: ۶ آذر ۱۴۰۲ش.
• خاچاطور، زویا، «پوشاک ارمنیان چند منطقۀ ایران»، وب‌سایت فصلنامۀ فرهنگی پیمان، شمارۀ ۷۴.
• خاچاطور، زویا، «پوشاک ارمنیان فریدن»، وب‌سایت فصلنامۀ فرهنگی پیمان، شمارۀ ۴۳.
• محمودخانی، فاطمه و محمودی‌عالمی، علی، «بررسی و معرفی پوشاک مردمان ارمنی اصفهان (فریدن)»، نخستین کنفرانس ملی پوشاک، طراحی پارچه و لباس، اسفند ماه ۱۳۹۹ش.