هشتی

هشتی؛ فضای طراحی‌شده در معماری ایرانی برای حفظ حریم خصوصی و کنترل ورود و خروج در مکان‌ها.

هشتی، به‌عنوان یک عنصر در معماری، قدمتی چند هزار ساله دارد و از دوره‌های پیش از اسلام تا امروز در معماری ایرانی حضور داشته است. این فضا و کارکرد آن، نشان‌دهندۀ هنر و خلاقیت معماران ایرانی است. هشتی فضایی برای حفظ حریم خصوصی و کنترل ورود و خروج است که در ورودی ساختمان‌ها، مساجد، خانه‌ها یا کاروانسراها ساخته می‌شد. هشتی در اشکال مختلف و با رنگ و لعاب متفاوت، در حکم حیاط کوچک برای ساکنین خانه بود.

تعریف هشتی

هشتی به‌معنای فضایی سرپوشیده در بخش ورودی ساختمان است که معمولاً به‌شکل هشت‌ضلعی، گرد یا چندضلعی ساخته می‌شود. در معماری سنتی، این فضا با نام‌هایی مانند کریاس، طاق، ایوان، رواق و آسمانه نیز شناخته می‌شد. هشتی، به فضایی میان درون و بیرون ساختمان گفته می‌شود که در اشکال مختلف و با فضایی مسقف طراحی شده و گاهی محل اتصال و ورود چندین خانه است.

تفاوت هشتی با حیاط و دالان

فضای ورودی خانه های قدیمی

حیاط، فضای اصلی خانه است که بخش‌های مختلف بنا به آن باز می‌شود و مرکزیت بیشتری دارد. هشتی مابین حیاط و در ورودی است که به‌عنوان فضای محافظتی، عمل می‌کند. ارتباط هشتی به حیاط یا سایر قسمت‌ها از طریق دالان انجام می‌شود. این فضا معمولاً ساده و بدون تزئین است. در خانه‌های کوچک و ساده گاهی دالان نقش هشتی را نیز به‌عهده‌ می‌گیرد.

هشتی از یک جهت به وسیله ورودی به کوچه و از جهت دیگر به کمک راهروها و دهلیز به حیاط خانه متصل می‌شود. در معماری، دالان تعیین‌کنندۀ قلمرو هشتی بود و مهمان را به اطاق‌های مختلف هدایت و افراد غریبه را به داخل حیاط مرکزی راهنمایی می‌کرد.

تاریخچه هشتی

ورودی، به‌عنوان یک فضای واسط میان بیرون و درون، از ابتدایی‌ترین دوره‌های معماری تا امروز جزو اجزای اصلی ساختمان بوده است. از زمان زرتشتیان، ورودی خانه‌های سنتی را به‌شکل هشتی می‌ساختند. در ابتدا، طراحی هشت‌ضلعی در حوض حمام‌های عمومی به‌کار رفت و سپس ورودی این حمام‌ها نیز چنین شکلی یافت. به‌مرور، این الگو به معماری منازل راه پیدا کرد.

حوض های حمام های عمومی به تقلید از غسل میترا در حوض هشت ضلعی، به صورت هشت ضلعی درست می کردند.

اگرچه هشتی پیش از اسلام رواج داشت؛ اما با ورود اسلام به ایران، به اوج زیبایی و کارایی خود رسید و در تاریخ به نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی‌ اسلامی بدل شد.

هشتی، نماد فرهنگ و معماری ایرانی

یکی از عناصر هویت‌بخش به معماری سنتی ایرانی، ورودی منازل به‌شکل هشتی است که خلاقیت معماران ایرانی در طراحی آن به‌عنوان یکی از مهمترین اجزای ساختمان را بازنمایی می‌کند.

نمایش هویت معماری ایرانی اسلامی در طراحی عنصر فضا، بیانگر حضور و نقش پر رنگ انسان است و سایر اجزای ساختمان بر مبنای آن هویت می‌یابد که از گذشته تا به امروز با محیط، فرهنگ، حس همبستگی و تعاملات اجتماعی، هم‌خوانی داشته است.

نقش اقلیم در شکل‌گیری هشتی

در اقلیم‌های گرم و خشک به‌دلیل محصور نبودن فضا، هشتی به‌عنوان عنصری مستقل و نظم‌دهنده به فضای بی‌نظمی عمل می‌کند. در اقلیم‌های معتدل و مرطوب، به‌دلیل رطوبت زیاد و نیاز به تهویۀ هوا و جریان آزاد باد این فضا به‌صورت مختصر و ساده طراحی می‌شود.

کاربردهای هشتی در معماری ایرانی

• خانه‌های قدیمی؛ هشتی جزء جدایی‌ناپذیر ورودی‌ها و در نقش فضای تقسیم بین‌اندرونی و بیرونی است.
• مساجد؛ در مساجد، حیاط همیشه به سمت قبله قرار دارد، اما معابر و ورودی‌ها معمولاً به سمت قبله نیستند؛ این انحراف در هشتی برطرف می‌شود.
• سراها؛ سراها همان کاروانسراهای درون‌شهری هستند که در بسیاری از مجموعه‌های بازار به‌صورت ترکیب تیمچه و سرا طراحی می‌شوند. تیمچه همان ورودی هشتی است.
• دروازه؛ دروازۀ شهرها و قلعه‌ها ارتباط مستقیم را به داخل شهر فراهم می‌آورند و هشتی در پشت آن قرار داشت و معمولاً تزئین نمی‌شدند.
• حمام؛ در گذشته، هشتی‌ها در تنظیم دما و رطوبت فضای حمام نقش داشتند. همچنین برای جلوگیری از دید افراد بیرون، درِ حمام به‌طور زاویه‌دار به هشتی باز می‌شد.

اشکال هندسی

بر اساس بررسی‌ها، هشتی‌های موجود در شهرهای مختلف با توجه به قوانین معماری هر منطقه طراحی می‌شدند. این هشتی‌ها بسته به شرایط کارکردی و محیطی، در ابعاد و اشکال مختلف ساخته می‌شدند، مانند هشت‌گوش کامل، نیمه‌هشت، نگینی، کشکولیو در برخی شهرها به‌صورت دایره‌ای یا مربعی. اگرچه در بیشتر موارد هشتی‌ها، هشت‌ضلعی بودند، این به‌معنی عدد هشت نبود؛ بلکه اشاره به فضای بیرون‌زده از داخل خانه داشت.‌ اندازه این اشکال بستگی به توان مالی صاحب بنا داشت.

فلسفۀ طراحی هشتی

در خانه‌های سنتی ایرانی، ورودی به‌صورت هشتی با عملکردی چندمنظوره و کارآمد طراحی شد. هشتی‌ها در معماری ایرانی عملکردی دینی و فرهنگی دارند. هشتی از منظر دینی، به حفظ حریم کمک کرده و از دید مستقیم به فضای خصوصی جلوگیری می‌کند. از نظر ارزشی و ملی، هشتی‌ها فضایی برای مهمان‌نوازی و آمادگی ذهنی برای ورود به فضای اصلی هستند و سکوهایی برای استراحت و آشنایی غیرمستقیم با محیط خانه فراهم می‌آورند.

ویژگی‌های هشتی

طراحی هندسی و فضای کوچک و محصور باعث ایجاد هماهنگی و آرامش بیشتر در این فضا می‌شود. در هشتی تنظیم دما و تهویۀ هوا، به‌ویژه در مناطق گرمسیر، به‌خوبی صورت می‌گیرد. سقف کوتاه و گنبدی شکل هشتی، فضایی محصور و زیبا ایجاد می‌کند که حس امنیت و آرامش را برای تازه‌واردان فراهم می‌آورد.

نورپردازی طبیعی از طریق روزنه‌ها و پنجره‌های کوچک به ورود نور مناسب کمک می‌کند و تزئینات هنری مانند کاشی‌کاری، آینه‌کاری، گچ‌بری و نقوش هنری به زیبایی فضای هشتی می‌افزاید.

تقارن و تناسب در طراحی، به‌ویژه در اجزای مختلف هشتی، حس آرامش و هماهنگی ایجاد می‌کند. همچنین، استفاده از عناصر طبیعی مانند درخت، گل و حوض در این فضاها باعث می‌شود که هشتی به طبیعت نزدیک‌تر شود.

کارکرد

کارکرد هشتی‌ها در سه زمینه کلی کالبدی، رفتاری و اجتماعی دسته‌بندی شده است:

کالبدی

هشتی‌ها در معماری سنتی، فضایی مسقف و محافظت‌شده از کوچه و خیابان ایجاد می‌کنند و مسیر ورودی را به چند جهت تقسیم می‌کنند. این فضا با تغییر جهت مسیر حرکت، آمادگی برای ورود به فضای اصلی ایجاد می‌کند. تزئینات زیبای کف، شیشه‌های الوان، کاربندی‌ها و طرح‌های منقوش به جذابیت هشتی افزوده و حوضچه‌های آب به زیبایی فضا کمک می‌کنند. همچنین، هشتی‌ها در تنظیم دما و تهویۀ ساختمان مؤثر بوده و نقش رابط و اتصال‌دهنده میان فضای بیرونی و داخلی را ایفا می‌کنند.

هشتی‌ها با تقسیم و شکست شدت نور در ساختمان، نور ملایم و متمرکزی را از بالا به داخل انتقال می‌دهند. در شرایط سرد، بیشترین نور و حرارت آفتاب را جذب کرده و در هوای گرم از نفوذ مستقیم اشعه خورشید جلوگیری می‌کنند. این طراحی باعث ایجاد کنجکاوی در افراد می‌شود؛ زیرا نور فضا در مسیر حرکت به سمت حیاط به‌تدریج افزایش می‌یابد.

این فضاها به‌ویژه برای جلوگیری از ورود بادهای گرم تابستانی و نفوذ بادهای شدید طراحی شده‌اند، همچنین اختلاف سطح بین حیاط و کوچه از ورود گردبادها به داخل جلوگیری می‌کند و موجب تعادل بین گرمای بیرون و خنکی داخل می‌شود.

رفتاری

هشتی‌ها در معماری سنتی عمدتاً برای حفظ حریم خصوصی طراحی شده‌اند. این فضاها احساس امنیت و آرامش را به بازدیدکنندگان منتقل می‌کنند. هشتی‌ها به‌عنوان فضایی برای خوشامدگویی به مهمانان و توقف افراد برای مکالمات کوتاه با میزبان عمل می‌کنند. همچنین این فضاها به‌عنوان محیطی محصور برای انتقال پیام‌های غیرکلامی، بدرقۀ مهمانان و هدایت رفتار و توجیه مخاطب طراحی شده‌اند.

ورود به فضای اصلی خانه به‌تدریج و با آمادگی ذهنی صورت می‌گیرد و مسیر طولانی هشتی به کنترل ورود افراد و جلوگیری از ورود ناگهانی به فضای داخلی کمک می‌کند. این فضاها همچنین نقشی حیاتی در حفظ و تقویت ارزش‌های فرهنگی و تاریخی ایفا می‌کنند.

اجتماعی

هشتی به‌عنوان مکانی برای استراحت و تجمع زنان، فضایی مناسب برای پرداختن به کارهای دستی فراهم می‌آورد. همچنین محل حل اختلافات خانوادگی بوده و به‌عنوان فضایی برای دورهم‌نشینی، امکان گفت‌وگو و ارتباط با دیگران را فراهم می‌کنند. علاوه بر این، این فضاها به تقویت همبستگی و کمک‌رسانی به همسایگان کمک می‌کنند.

اثرگذاری هشتی در حفظ محرمیت و ایجاد آرامش

حفاظت از حریم خانه و خانواده برای ایجاد احساس امنیت و آرامش، یکی از اصول معماری سنتی بوده است. در این معماری، محرمیت با تفکیک فضاهای بیرونی و‌اندرونی و انحراف دید تامین می‌شد. ورودی خانه‌ها به‌عنوان نقطۀ پیوند بین فضاهای خصوصی و عمومی عمل می‌کرد. به‌طوری‌که هشتی به‌عنوان فضای میانجی، نه‌تنها از ورود ناگهانی افراد به فضای خصوصی جلوگیری می‌کرد؛ بلکه باعث می‌شد تا در مهمانی‌ها زندگی خانواده‌ها مختل نشود. معماران سنتی با طراحی سکوها، از اشراف بیرون به درون جلوگیری کرده و آرامش روانی برای ساکنان ایجاد می‌کردند.

تزئینات هشتی

هشتی خانه‌ها گاهی ساده و گاهی تزئین‌شده بودند. هشتی‌ها در بیشتر خانه‌ها، با ارتفاع کم و متناسب با فضای ورودی طراحی می‌شدند؛ اما در بناهای بزرگ، بلندتر و مزین بودند.

هشتی‌ها در معماری سنتی با استفاده از تزئینات خاص به زیبایی و هویت معماری ایرانی افزوده‌‌اند. در این فضاها، یزدی‌بندی و مقرنس با پوشش آجری، کاشی‌کاری و گچ‌بری در زیر طاق‌ها به چشم می‌خورد. آجرکاری و کتیبه‌های کاشی در بدنه‌ها به زیبایی آن افزوده و فضای داخلی نیز با شمسه، کاه‌گل و سیم‌گل آراسته می‌شود. گچ‌بری‌های نفیس در سقف‌ها، کف‌پوش‌های مفروش به قلوه‌سنگ و ایجاد سکو و راه‌پله‌ها از دیگر ویژگی‌های برجسته این فضاها هستند. علاوه بر این، حوضچه‌های وسط هشتی و نصب چراغدان‌ها، جلوه‌ای خاص و عملکردی ویژه به فضاهای ورودی می‌دهند.

نمونه‌های تاریخی در معماری

سیر تحول هشتی‌ها در معماری ایرانی، با تمام فراز و نشیب‌های خود، منجر به خلق آثار برجسته‌ای چون ورودی‌های مسجد شاه و شیخ لطف‌الله اصفهان در دوره صفوی، مسجد آقابزرگ و سپه‌سالار تهران در دوره قاجار و ورودی‌های بی‌نظیر خانه‌های قاجاری در کاشان، اصفهان و نائین شد.

جایگاه هشتی در معماری معاصر

امروزه، معماری مدرن به‌دلیل کوچک‌شدن خانه‌ها، حریم خصوصی را با چالش جدی مواجه کرده و استفاده از هشتی با تزئینات و طراحی سنتی کمتر دیده می‌شود؛ اما ایدۀ آن با اشکال جدید در چیدمان و طراحی، در بعضی لابی و ورودی خانه‌های امروزی وجود دارد.

منابع

• اسمی‌خانی، سارینا، «هشتی در معماری ایرانی»، وب‌سایت سویلیکا، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1403ش.
• «انواع معماری هشتی»، وب‌سایت چهارسو، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1403ش.
• پارسی، فرامرز، «فضای ورودی در معماری ایرانی»، وب‌سایت عمارت خورشید، 9 مارس 2019.
• پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران، سروش دانش، 1384ش.
• «تعادل و توازن در معماری ایران»، وب‌سایت همیارناظر، تاریخ درج مطلب: 7 دسامبر 2023.
• جامع، سحر و طالب‌زاده، مریم، «بررسی مؤلفۀ هشتی در معماری ایرانی (بررسی حس تعلق مکان)»، دومین کنفرانس سالانۀ پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، 1395ش.
• چلونگریان، رامین و دیگران، «بررسی الگوهای معماری ورودی درخانه‌های سنتی ایرانی و ارائۀ راهبرد در بقای ورودی خانه‌های معاصر (خانه‌های شهر اصفهان)»، وب‌سایت پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، 1394ش.
• حسین‌پور، احسان، «نقش هشتی در نوررسانی به ساختمان»، وبلاگ یک هنر؛ دو معماری، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1394ش.
• حسینی‌جوادی، میراحسان، نیک‌فال‌آذر، سارا، «بازشناسی فرهنگ محرمیت و تاثیر آن بر کالبد معماری»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، دورۀ برگزاری1، 1394ش.
• خلاق‌دوست، متین و معروفی، حسام، «گونه‌شناسی الگوی هشتی در معماری مسکن درون‌گرای ایران (اصفهان، یزد، کاشان)»، شباک، شمارۀ4، دورۀ 6، 1399ش.
• «عناصر به کار رفته در خانه‌های سنتی یزد: هشتی»، وب‌سایت کتابخانه و موزۀ وزیری یزد، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1399ش.
• کریمی، فاطیما، «حفظ حریم محارم خانه با ایجاد هشتی در خانه‌های تاریخی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ا آبان 1402ش.
• لاریجانی، ساسان و صالحی، الهام، «بررسی شکل‌گیری و عملکرد عنصر هشتی در معماری ایرانی اسلامی»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، استانبول- ترکیه، زمستان1394ش.
• محمدی، سیده‌سارا، «گرمابه‌ها، عناصر کالبدی و تزئینات»، پژوهش‌های مرمت و مطالعات معماری ایرانی اسلامی، سال سوم، شمارۀ 9، زمستان 1399ش.
• مسایلی، صدیقه، «نقشۀ پنهان به‌مثابۀ دست‌آورد باورهای دینی در مسکن سنتی کویری ایران»، هنرهای زیبا، شمارۀ37، 1388ش.
• معین، محمد، فرهنگ معین، وب‌‌‌سایت واژه‌‌‌یاب، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1403ش.
• «مقایسۀ معماری خانه‌های سنتی و مدرن ایرانی»، وب‌سایت شیشۀ هوشمند، تاریخ درج مطلب: 28 می‌‌‌‌2024.
• «هشتی ایرانی را به ورودی خانه‌های امروزی بیاورید»، وب‌سایت چیدانه، تاریخ درج مطلب: 17 شهریور 1394ش.
• «هشتی خانه‌های قدیمی (ورودی هشتی‌شکل)»، وبلاگ آرچی‌لرن، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1403ش.
• «هشتی و چهار نمونۀ برجستۀ آن در معماری ایران»، وب‌سایت هستی‌آفیس، تاریخ بازدید: 18 بهمن 1403ش.
• «هشتی‌خانه (هشتی در معماری خانه‌های قدیمی ایرانی)»، وب‌سایت هیربدنگاره، تاریخ بازدید: 13 بهمن 1403ش.
• «واژه نامۀ معماری سنتی ایران»، وب‌سایت خشت آذین‌فام، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1403ش.