قبا

قبا؛ گون‌ه­ای تن‌پوش بلند.

قبا نوعی لباس بلند و باز مردانه و زنانه سنتی است که امروزه بیشتر روحانیون شیعه به تن می­‌کنند. این تن‌پوش، بسته به فرهنگ، آب‌و‌هوا و سلیقۀ افراد در رنگ، طرح، جنس و شکل­‌های مختلف عرضه می­‌شود.

مفهوم­‌شناسی

قَبا یا قَباء واژه­ای عربی برگرفته شده از واژه کباه پهلوی است. قبا نام جام‌ه­ای پوشیدنی است که از سمت جلو باز است و پس از پوشیدن، دو طرف پیش آن با دکمه به هم می‌پیوندد و از آن رو که دو طرف آن به هم می­‌رسد، قبا نام­گذاری شده است.

تاریخچه قبا

قبا پوشاک سنتی و اصیل ایرانیان است که از دوران باستان تاکنون در فرهنگ زنان و مردان ایران جایگاه داشته و از پادشاهان تا مردم ساده، از دانشمندان تا کشاورزان، از فقها تا بازرگانان و از دیوانیان تا نوازندگان آن را می‌­پوشیده‌­اند. این پوشاک، حدود 650 سال پیش از میلاد مسیح به وجود آمده و تاکنون پوشیده می‌­شود. این لباس ایرانی معمولاً دارای حاشیه بوده و در عصر پیامبر اسلام نیز مورد پسند اعراب مسلمان قرار گرفته است و عباسیان نیز به آن علاقه­‌مند بوده­‌اند. این علاقه­‌مندی باعث شده است که قبا در دوره­‌های مختلف تاریخی و مناطق متنوع ایران استفاده شود. این لباس که نشانه افتخار و احترام و شرافت بوده، توسط ایلخانان مغول و صفویان به­‌عنوان خلعت به دیگران اهدا می‌­شده است. سفیران خارجی نیز برای حضور در دربار شاه، قبای خلعتی او را باید می‌پوشیدند. قبا در دورۀ نادرشاه و زندیه نیز پوشاک محبوب مردم و درباریان بوده است. در دورۀ قاجاریه نیز قبا در میان اقشار مختلف اجتماعی، از جمله درباریان، اصناف، مشاغل، مردم ساده و روحانیون پرطرف‌دار بوده است؛ اما به­‌تدریج از نیمۀ دوم دوره قاجاریه و به‌ویژه در دوره پهلوی اول، استفاده از قبا در روحانیت شیعه باقی ماند.

فلسفه پوشیدن قبا

ایرانیان لباس کوتاه را ناپسند می‌­دانستند؛ بدین جهت حاکمان جامعه و به پیروی از آنها، مردم میل به پوشاندن سر تا پای بدن داشتند و بر این باور بودند که چنین لباسی وقار و متانت ایجاد می­‌کند و میزان احترام اشخاص را به نحوه پوشیدن سر تا پا وابسته می‌­دانستند. این نگاه از عوامل انتخاب تن‌پوش قبا میان ایرانیان بوده است.

شکل قبا در دوره‌های تاریخی

قبا لباسی است که از گذشته تاکنون بین مردان و زنان ایرانی شکل و شمایل مختلفی پیدا کرده است. این پوشاک تحت تاثیر عوامل گوناگونی، همچون موقعیت جغرافیایی و آب‌وهوایی، فرهنگ و قومیت، سبک زندگی، روابط با کشورها و ملل دیگر و وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم تغییر کرده است.

قبا در دوره مادها

اولین قبایی که ثبت شده است، به دوره مادها بر می­‌گردد. این قبا، آستین‌­های آن از شانه تا مچ دست به‌­تدریج تنگ و متصل می‌­شدند. این لباس معمولاً دارای یک حاشیه پهن در کناره‌­ها و پشت آستین­‌ها بود که طرح­دار می­‌شد. قبا با دو بند در قسمت سینه بسته می­‌شد و گاهی یقه آن با پشم خز که احتمالاً از پوست سگ آبی بود، آراسته می‌­شد.

قبا در دوره پارسی­ها

در دوره پارسی‌­ها این لباس مشابه دوره مادها بود؛ با این تفاوت که پارسی­‌ها در جنگ زیر زره می‌پوشیدند؛ قبای­شان از چرم ساخته می­‌شد و با کمربند بسته می‌­شد.

قبا در دوره اشکانیان

در دوره اشکانیان نیز از انواع مختلف قبا استفاده می­‌کردند. بعضی از قباهای اشکانی جلوبسته و تا زانو بلند بودند و یقه گرد داشتند. بعضی دیگر جلوباز و یقه اوریب داشتند. بعضی هم جلوباز و یقه گرد داشتند.

قبا در دوره ساسانی

در دوره ساسانی چندین نوع قبا وجود داشت. برخی دامن گرد و ساده و یقه اوریب داشته که از گردن تا پهلوی چپ می‌­رسیده است. برخی دیگر مانند نوع اول دامن گرد داشته، اما یقه آن گرد بوده و جلوی قبا از چال گردن تا پایین دامن باز بوده و روی هم می‌­آمد. برخی دیگر آستین بلند و متصل داشت که تا زانو بلند بود. یقه این قبا چپ و راستی بوده و با کمربندی که دو قالب گرد با دنباله‌­های آویزان بوده، بسته می‌­شد. دامن این قبا در پهلو و جلو چین‌­دار بود.

قبا در دوره اسلامی

در ابتدای دوره اسلامی در ایران قبای سه‌­ربعی با آستین کوتاه رایج بود. این لباس دو نوع جلو بسته و جلو باز داشت که با دکمه بسته می‌­شد. یقه این قبا معمولاً سه­‌گوش و افقی بود و تا نیمه سینه می­‌رسید. دامن این قبا در جلو شکاف داشت. زیر این قبا معمولاً پیراهنی بلند تا پشت پا با آستین‌­های بلند پوشیده می­‌شد. قباهای دیگری نیز در دوره اسلامی رایج بود که جلوباز و بلند تا پشت پا بوده و یقه آن پوست­‌دوزی شده بود. این قباها هم آستین بلند و هم آستین کوتاه داشت و گاهی روی شانه آنها زردوزی و قالب­‌دوزی می‌­شد.

قبا در دوره‌­های صفاری، سامانی، آل­بویه و غزنوی

در دوره­‌های صفاری، سامانی، آل­بویه و غزنوی زنان قباهایی با آستین کوتاه و جلوباز می­‌پوشیدند که با دکمه، شال یا کمربند محکم می­‌شدند. در دوره آل­بویه، قبا یک روپوش بود که بدن را کاملاً می‌پوشاند و در فصل سرما گرم نگه می‌داشت. قبا در این دوره‌­ها، علامتی از مقام و ارزش افراد بود و افراد برجسته، قباهای ابریشمی و رنگی با جواهرات دوخته‌شده می‌­پوشیدند. انواع مختلفی از قبا در این دوره­‌ها وجود داشته است که مشهورترین آنها زندینچی، عتابی و ویذاری بودند.

قبا در دوره‌های سلجوقی و خوارزمشاهی

در دوره‌­های سلجوقی و خوارزمشاهی، قبا لباسی بود که تمام طبقات اجتماعی از آن استفاده می‌کردند. قبا برای کارگران و پیشه­وران تا زانو بلند بود و با کمربند محکم می­‌شد. بازرگانان ثروتمند دو قبا روی هم و بدون کمربند می‌­پوشیدند. بزرگان و مقامات دولتی قباهایی مشابه قبای بازرگانان، اما با تزئینات بیشتر داشتند. قبا در این دوره هم جلوباز و هم جلوبسته و یقه آن معمولاً مایل یا برگردان بود. آستین قبا بازوبند داشته و یقه، دم آستین و گاهی دامن قبا کناره داشت.

قبا در دوره تیموری

در دوره تیموری، دو نوع قبا پوشیده می­‌شد. قبای زیرین، آستین بلند داشت که گاهی تنگ و گاهی گشاد بود. این قبا از میانه باز یا بسته و یقه آن از شانه چپ تا زیر بغل راست، مایل بود. قبای رویین، به‌اندازه قبای زیرین بود و آستین بلند یا کوتاه داشت. این قبا برای نمایش پیراهن زیرین، جلوباز بوده است که با کمربند و شال بسته می‌­شد. یقه قبای رویین برگردان و ساده بود و روی شانه‌­ها قلاب‌دوزی می‌شد.

قبا در دوره صفوی

در دوره صفوی، قبا در بالاتنه تنگ و چسبان و در پایین با چین­‌های موجی گشاد بود. مردان معمولاً قبای بلند و جلوباز روی لباس­‌های دیگر می­‌پوشیدند. در این دوره، هم کمربند باریک و هم شال کمر متداول بود. قبای زنان این دوره، جلوباز و آستین بلند و تنگ بود و تا پشت دست می‌­رسید. در دوره‌های افشاریه و زندیه، قباها از پارچه‌­های ابریشمی با گل‌دوزی زیبا ساخته می­‌شدند. روی یقه قبا، مروارید و الماس کوچک دوخته می‌­شد. قبا در بالا تنه تنگ و چسبان و در پایین با چین­‌های موجی گشاد بود. آستین قبا بلند و سنبوسه‌­دار بوده است و گاهی با پنبه، یراق و قیطان تزئین می‌­شد. قباهای این دوره، نسبت به دوره­‌های دیگر، کوتاه‌تر بودند.

قبا در دوره قاجاریه

قبا در دوره اول قاجاریه تا کمر تنگ و چسبان و در پایین با شکل کلوش یا ناقوس گشاد بود. قبا در دورۀ دوم قاجاریه پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا، تا زانو کوتاه شد.

قبا در دوره پهلوی

در دوره پهلوی، پوشاک سنتی ممنوع و پوشاک یکسان الزامی شد. بنابراین لباس­های اروپایی، مانند کت و دامن، کت و شلوار و کلاه لبه پهن در ایران پرطرف‌دار شدند. البته روحانیون از این قانون استثنا شدند. به همین دلیل استفاده از لباس­‌های سنتی مثل قبا، خیلی کم شد.

قبا در میان اقوام مختلف ایران

هم‌اکنون غیر از روحانیون شیعه، برخی اقوام ایرانی از قبا استفاده می­‌کنند. قبا در مناطق مختلف ایران، شکل و طرح‌­های متنوعی دارد.

قبا در میان کردها

در کردستان، قبای زنان بلند و چاک­دار است و یقه آن با دکمه و قیطان بسته می­‌شود. قبا از پارچه‌های زری و گل­دار دوخته می­‌شود و آستین آن ساده و معمولی است و در مچ برگردانده می‌شود. دامن و کناره قبا حاشیه مشکی به عرض 3 سانتی‌متر دارد و آستر دامن زیگزاگ است. قبای مردان کرد خراسان شمالی از پشم دست‌باف کم‌عرض و تا زانو بلند است و یقه برگردان ندارد. آستین قبا تنگ و ساده است و در مچ و پایین قبا چاک دارد. قبا در دو طرف اوریب بوده و روی هم می­‌افتد. قبا در دو پهلو جیب دارد و در کمر تنگ و در دامن گشاد است. گاهی مردان کمربند چرمی روی قبا می­‌بندند. قبای بختیاری‌­ها تا نیمه ساق پا بلند بوده و آستین آن صاف و در مچ، چاک دارد. قبای کردها در پشت چین­‌دار است و در کمر تنگ و در پایین گشاد می‌­شود. همچنین در دو پهلو جیب دارد و یقه آن ایستاده است.

قبا در میان بلوچ‌­ها

قبای بلوچی زیبا و پر از سوزن­‌دوزی، با طرح ساده، آستین‌­های بلند و یقه گرد بدون برگردان است. قبا از جلو راست می‌­آید و با دو دکمه در گردن و کمر بسته می‌­شود. قبا دو جیب­نما در پهلوهای کمر دارد و دامن آن در دو طرف چاک 10 سانتی‌متری دارد.

قبا در میان ترکمن­ها

قبای ترکمن تا ساق پا بلند است و یقه گرد و ساده بدون برگردان دارد. آستین قبا از زیر بغل تا مچ دست تنگ می‌شود. قبا از کمر به پایین گشاد بوده و در دو پهلو چاک دارد. روی یقه، کناره یقه، دامن، مچ دست و چاک­‌ها سوزن‌دوزی زیبا دارد. قبا از پارچه­‌های ابریشمی و مخملی ساخته می­‌شود و آستر دارد. در زیر بغل قبا تکه‌­های سه­‌گوشی از پارچه‌­های متفاوت دوخته می‌­شود.

قبا در میان روحانیون

در قبای روحانیون شیعه از گذشته تاکنون، تغییراتی رخ داده است. روحانیون شیعه قبا را روی پیراهن و شلوار یا دشداشه می­‌پوشند و روی آن عبا می‌­اندازند. این قبا دارای 12 جیب بزرگ و کوچک است و گریبان آن شکل 7 دارد. در گذشته روحانیون مانند بقیه مردم، یک یا دو شال روی قبا می‌بستند که دو سرش گل‌دار و زربفت بود. این شال­‌ها که بخشی از پوشش قبا به شمار می­رفت؛ بسیار بلند بود. جنس و رنگ این شال براساس شخصیت صاحب آن انتخاب می­‌شد. اغلب این شال از ترمه کشمیر و یا کرمانی بود. انواع شال­‌های آن دوره عبارت بودند از هندی ساده و ململ و یا شال کشمیری و کرمانی، گل‌دار موصلی و شال سفید از جنس کتان. به مرور جوانان از نیمه دوم قاجاریه از بستن شال بر روی قبا و دور کمر رویگردان شدند.

ساختار قبای روحانیون

قبای روحانیون تا روی پا بلند بود؛ قبا از راست روی شکم می­‌آمد و از زیر بغل چپ با بندهایی بسته می‌­شد و از چپ روی آن می­‌افتاد و با چهار بند از راست بسته می­‌شد؛ ولی یک بند همیشه باز و روی بقیه بندها آویزان بود. قبا تا کمر تنگ و چسبان بود و شکم را می­‌پوشاند و می‌­فشارد و از کمر به پایین گشاد می‌­شد و شکل زنگوله می­‌گرفت. دامن قبا باید گشاد می‌­بود تا در قسمت جلو روی هم قرار بگیرد و قسمت­‌های مخفی بدن را بپوشاند و اگر لباسی این گونه نبود، جلف قلمداد می‌­شد و پوشیدن آن شرم­آور بود. آستین قبا صاف و تنگ بود و بازو را می­‌پوشاند. امروزه این لباس زمانی که روی هم می‌­آید، با دکمه­‌هایی بسته می‌­شود. با بستن این دکمه­‌ها، یک طرف قبا روی طرف دیگر می­‌افتد و شکل عدد هفت می‌­دهد. آستین­‌های قبا بلند و گشاد هستند تا بتوان آن را برای وضو به راحتی بالا زد تا هنگام شستن آرنج‌­ها، آستین­‌ها خیس نشود. قبا از زیر بغل شکاف دارد تا هوا بتواند به داخل لباس وارد و خارج شود. جیب­‌های دو طرف قبا بزرگ است تا بتوان دامن آن را در زمان طهارت و وضو تا کرد و در جیب گذاشت. قبا همچنین چاک­‌هایی در دو طرف پایین دارد که کمک می‌­کند راحت­‌تر بتوان حرکت کرد و قبا را تا کرد.

جنس و رنگ قبا

رنگ و جنس قبا بستگی به شرایط آب‌وهوایی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی داشته است. افرادی که منزلت اجتماعی بالاتری داشتند هر روز قبای تازه می­‌پوشیدند و تا زمانی که تمیز بود، استفاده می‌کردند. در زمستان از پارچه­‌های گرم و در تابستان از پارچه­‌های نازک و خنک برای قبا استفاده می‌­شد. پارچه‌­های قبا می­‌توانستند نازک (بهاری)، معمولی (پاییزی) و ضخیم (زمستانی) باشند. در سرما، قبا را گاهی با پوست یا پارچه نخی کرک­دار آستر می‌­کردند و در گرما، اغلب از پارچه بدون کرک استفاده می‌­کردند. در ابتدای اسلام، قبا را از پارچه اطلسی می‌­دوختند و بعدها، قبای افراد بلندپایه، از اطلس یا پارچه زربافت بود. قباهای گران‌قیمت از رنگ­ها و جنس­‌های خوب ساخته می‌شد و برای بزرگان و امیران بود. قباهای بهاری از پارچه نخی بسیار نازک بود و رنگ آن بر اساس سلیقه فرد، قرمز، زرد، سبز می­‌توانست باشد. جنس پارچه­‌های قبا، شامل قدک، ماهوت، برک، زربفت، ابریشم، اطلس، کرباس و صوف بود. قبای قدکی ارزان بود و بیشتر طبقات ضعیف جامعه می­‌پوشیدند. قدک بوشهری برای زمستان و قدک کاشانی یا یزدی برای تابستان بود. در زمستان، برخی قبای کرباس می‌­پوشیدند. آنان که ثروتمند بودند، از ماهوت انگلیسی یا آلمانی قبا را می‌دوختند و اعیان و اشراف از پارچه‌­های زربفت و اطلس در تهیه قبا استفاده می‌کردند. فقرا قباهایی با پارچه­‌های ضخیم می­‌پوشیدند و بیشتر مردم از پارچه‌­های کاشان و قلمکار، جوانان از پارچه­‌های مخمل، زری و زربفت و افراد مسن از صوف قبا تهیه می‌کردند. در نیمه دوم دوره قاجار، قبای مردم و روحانیون تفاوت پیدا کرد. مردم قبای کوتاه بدون چاک می‌­پوشیدند؛ اما روحانیون شیعه، قبای بلند با یقه 7 را حفظ کردند. رنگ قبای روحانیون محدود به رنگ­‌هایی مانند سفید، قهوه­ای و آبی شد و جنس آن از پارچه­‌های مرسوم زمانه، ساده و بی‌نقش بود. بیشتر مردم قبای مشکی برای عزاداری می‌پوشیدند و قبا را پاس می‌­داشتند و تا جای ممکن آن را به نسل­‌های بعدی منتقل می­‌کردند.

انحصار قبا به روحانیت شیعه

تا دوره رضاشاه گروه­‌های دیگری غیر از روحانیون، مثل تجار و پزشکان و اهل ادب و سالمندان مذهبی هم قبا را البته با کمی تفاوت در رنگ یا کیفیت می‌­پوشیدند؛ اما فرآیند اختصاصی شدن قباپوشی به فقها و روحانیت به میانه دوره قاجار بر می­‌گردد. از میانه دوره قاجار (1175ــ1304ش)، تغییر در پوشاک مردان، به­‌ویژه دوری کردن از قبا، در طول یک روند زمانی و به‌دلایل و عوامل اقتصادی و تجاری، فرهنگی و اجتماعی، سیاسی، حکومتی و نظامی رخ داد. انقلاب صنعتی، فقر مردم، تجارت نامناسب داخلی و خارجی، استفاده نکردن از کالاهای ملی، تعرفه­‌های گمرکی و نظام نامناسب صادرات و واردات کالا، موجب تغییرات اقتصادی شد. این عوامل به­همراه تغییرات سیاسی، همچون ناتوانی ارتش، ناکارآمدی حاکمان داخلی و باخت در جنگ­ها در کنار عوامل دیگری همچون آموزش، رسانه، ترجمه متون، سفر مقامات دولتی و اعزام دانشجو به کشورهای دیگر باعث شدند که فکر مردم تحول پیدا کند و سبک پوشش آنها نیز تغییر کند. در نتیجه قبا به‌­تدریج از میان مردم رخت بربست و رفته‌­رفته به علمای دین محدود شد. به این صورت، قبا به­‌مرور به­‌عنوان لباس روحانیت شیعه شناخته شد و معنای نمادین گرفت. بدین جهت آن هنگام که نوز بلژیکی در جشن سال نو میلادی، قبا و عبا را که بخشی از لباس روحانیت بود، پوشید؛ به­‌عنوان توهین به روحانیت شیعه تلقی و موجب اعتراض علما و مردم شد. رضا پهلوی در سال 1307ش قانون لباس متحدالشکل را تصویب و اجرا کرد. بر اساس این قانون، فقط مراجع و علمایی که اجازه اجتهاد داشتند، می­‌توانستند از قبا، عبا و عمامه استفاده کنند و اکنون این سه به‌­عنوان سه عنصر و رکن لباس روحانیت معروف هستند و طلبه­‌های علوم دینی برای پوشیدن آنها باید مجوز داشته باشند.

قبا در ادبیات و شعر فارسی

در ادبیات و شعر فارسی از گذشته تا به امروز واژه قبا بدان جهت که بخشی از پوشاک رسمی مردم بوده است؛ فراوان مورد استفاده قرار گرفته است. از زمان رودکی و فردوسی به بعد، از قبا در اشعار بسیار استفاده شده است:

رودکی:

از جود قبا داری پوشیده مشهر

وز مجد بنا داری بر برده مشید

فردوسی:

مرا تخت زین باشد و تاج ترگ

قبا جوشن و دل نهاده به مرگ

همچنین، در ضرب­‌المثل‌­ها نیز از قبا یاد شده؛ مثلاً «پیرهن قبا کردن» نشانۀ دریدن پیراهن از روی عصبانیت یا غم است. و نیز «شال و قبا کردن» کنایه از آمادگی جهت سفر است.

منابع

• افتخار، رفیع، «پوشاک زنان محلی»، وب­سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: خرداد 1380ش.
• «القباء»، وب­سایت المعانی، تاریخ بازدید: 28 آذر 1402ش.
• «انواع قبا»، وب­سایت ربیع، تاریخ بازدید: 25 آذر 1402ش.
• «آیین­‌نامه تلبس طلاب حوزه‌­های علمیه»، وب­سایت شورای عالی حوزه­‌های علمیه، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1399ش.
• باصری، سمیه و کریمی، مریم، «پوشاک سنتی به نام قبا در جامعه ایران»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال پانزدهم، شماره 54، بهار 1398ش.
• حاتمی، اعظم، «لباس روحانیت از ابتدای پیدایش تا­کنون»، وب­سایت شفقنا، تاریخ بازدید: 9 اردیبهشت 1398ش.
• دبیر، داریوش، «عبا، قبا، لباده»، جدید آنلاین، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1388ش.
• رضایی، حسین، «فلسفه و پیشینه لباس روحانیت، از قبا و لباده تا عبا و عمامه»، وب­سایت تیجان، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1400ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 آذر 1402ش.
• رودکی، ابوعبدالله، ابیات پراکنده، وب­سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 دی 1402.
• زارعی، اسداله، «بازتاب فرهنگ پوشاک و لباس در ادبیات ایران»، فصلنامه هنر علم و فرهنگ، شماره 1، زمستان 1392ش.
• سعادتی­‌نیک، سیدبهزاد، «تاریخچه لباس روحانیت»، وب­سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 تیر 1394ش.
• «شال و قوا»، وب­سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 25 دی 1402ش.
• فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، وب­سایت گنجور، تاریخ بازدید: 6 دی 1402ش.
• «قبا»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 25 آذر 1402ش.
• «لباده»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 6 دی 1402ش.
• «لباس روحانیت»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 25 آذر 1402ش.
• مکنزی، د. ن.، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1373ش.
• یعقوب‌­زاده،‌هادی و مافی­‌تبار، آمنه، «بازیابی زمینه‌­های تحدید قبا و عبا به روحانیت شیعه در عصر قاجار»، پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، سال سیزدهم، شماره پنجاهم، زمستان 1400ش.