پوشاک آشوریان

پوشاک آشوریان؛ پوشش زنان و مردان منطقۀ شمالی تمدن بین‌النهرین.

لباس‌های ابتدایی سومری‌ها نقشی اساسی در شکل‌گیری و تکامل پوشاک در تمدن‌های بابل و آشور ایفا کردند. طراحی لباس‌های مردم این تمدن به‌صورت گشاد و آزاد بود و از تن‌پوش‌های اصلی چون تونیک، پیراهن، شال و شنل تشکیل شده بود. تونیک‌های مردان و زنان با انواع سوزن‌دوزی‌ها تزیین می‌شد و طول آستین‌های آن نشان‌دهندۀ جایگاه اجتماعی فرد پوشنده بود. شال‌های پادشاهان و افراد بلندپایه، بلند و حاشیه‌دار انتخاب می‌شد.

مبدأ پیدایش پوشاک آشوریان

آشوریان، مردمی با ریشه‌های کهن سامی و بین‌النهرینی هستند. لباس‌های اولیه سومری‌ها، پایه و اساسی برای شکل‌گیری و تکامل پوشاک رایج در بابل و آشور شدند. هر کدام از این تمدن‌ها، با ایجاد تغییراتی جزئی یا اساسی در این لباس‌ها، تنوعی در سبک پوشش و شکل‌های مختلف لباس به وجود آوردند.

ویژگی لباس‌های آشوری

تن‌پوش‌های آشوری برای زنان و مردان یکسان بوده و طراحی لباس‌ها گشاد و آزاد انتخاب می‌شده است؛ در واقع، پوشیدن لباس‌های چسبان در فرهنگ آشور نوعی توهین محسوب می‌شده و جرم و مجازات آن اعدام بوده است.

اجزای اصلی تن‌پوش آشوری

از اصلی‌ترین تن‌پوش‌های آشوری که میان زنان و مردان یکسان است، شامل:

تونیک

آشوریان باستان، تونیک را به‌عنوان یک پوشاک اساسی به تن می‌کردند. این لباس، هم به تنهایی و هم به همراه سایر پوشش‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت و طول آستین آن، نشان‌دهندۀ جایگاه اجتماعی فرد بود. تونیک‌ها با آستین‌های کوتاه تا زانو یا بلند تا مچ پا، در بین مردان و زنان آشوری، با اندکی تغییر، رایج بودند. ملکۀ پادشاه از تونیک لبه‌دار بلند با آستین‌های بلند و شکارچیان همراه پادشاه از تونیک‌هایی که پای دامن آن به‌شکل اریب بود استفاده می‌کردند.

هنر سوزن‌دوزی که گاهی با نام «صنایع بابلی» شناخته می‌شد، برای تزیین این تونیک‌ها به کار می‌رفت. رنگ‌های زنده و روشن در تونیک‌ها به چشم می‌خورد و طبقات بالای جامعه، لباس‌های خود را با طلا زینت می‌دادند.

شال

شال، یکی از لباس‌های اصلی آشوریان بود. شال بلند حاشیه‌دار نماد رتبه و مقام مرسوم در آن زمان محسوب می‌شد. افراد در رتبه‌های پایین‌تر معمولاً از شال استفاده نمی‌کردند، در حالی‌که طبقات متوسط از شال‌هایی با حاشیه‌های کوتاه بهره می‌بردند. در تمدن آشور، این لباس با تغییراتی، هم برای مردان و هم برای زنان، مورد استفاده قرار می‌گرفت. مقامات عالی‌رتبه و دیوان عالی موظف بودند شال بلند و حاشیه‌دار بپوشند که انتهای آن، نشان‌ درجه و جایگاه آنان تعبیه شده بود. بلندی و غنای پارچه، رنگ حاشیه‌ها و شیوۀ پوشیدن شال، همگی نشان‌دهنده‌ی وضعیت و مقام فرد بودند.

بانیپال دوم از شاه‌های آشور در مراسم‌های مذهبی، شال خود را از طول روی هم می‌انداخت و مانند دامن دور بدن خود می‌پیچید و سپس دنبالۀ آن را روی شانه می‌انداخت.

زنان آشوری شال‌هایی با حاشیه‌های خاص و بلندتر از شال مردان می‌پوشیدند. نحوۀ پوشیدن این شال‌ها نیز به این صورت بود که ابتدا یک گوشه از شال را زیر بغل چپ قرار می‌دادند. سپس، دنباله شال را از پشت بدن عبور داده و دور تنه می‌پیچیدند و از زیر بغل راست بیرون می‌آوردند. در نهایت، شالِ حاشیه‌دار را از روی شانه راست به‌سمت پشت بدن بالا می‌کشیدند، به‌طوری که گوشه‌ای از آن از جلوی شانه به‌سمت پایین آویزان می‌شد. این روش پوشیدن شال، علاوه بر زیبایی، نمایانگر ظرافت و سبک خاص پوشش زنان آشوری بود.

پیراهن

پیراهن آشوریان، لباسی بلند، گشاد و با تزئینات خاص بود که به آن “کِندیس” می‌گفتند. این پیراهن‌ها از پنبه یا پشم تهیه می‌شدند و با گلدوزی‌های گل سرخ زینت داده می‌شدند. همچنین، نوع تزئینات و حالت دراپه (چین‌خوردگی پارچه) در انتهای پیراهن، نشان‌دهنده‌ جایگاه اجتماعی افراد بود؛ تزئینات فاخر و دراپه‌های پیچیده مختص پادشاهان بود، در حالی که مردم عادی از تزئینات ساده‌تری بهره می‌بردند.

شنل

شنل‌هایی که پادشاهان آشوری در مراسم‌های تشریفاتی به تن می‌کردند، با گذشت زمان و تحول دوران، تغییرات زیادی در شکل و پیرایش خود تجربه کرده بودند. در ابتدایی‌ترین حالت خود، این شنل‌ها شباهت زیادی به شنل‌های شانه‌ای داشتند که از دوران باستان توسط اشراف اقوام گوناگون به کار گرفته می‌شد. این شنل‌ها در ابتدا از یک قطعه بزرگ و مستطیل شکل پارچه با رنگ‌ها و طرح‌های متنوع ساخته می‌شدند. نحوۀ پوشیدن آن‌ها نیز به دو صورت بود: یا شنل را از زیر بازو به سمت جلو می‌کشیدند و با بندی روی شانۀ دیگر می‌بستند، یا در آن سوراخ‌هایی برای عبور سر و یک دست تعبیه می‌شد تا پوشیدن آن راحت‌تر باشد.

لباس سربازان آشوری

لباس‌های سربازان پیاده‌نظام آشوری طراحی خاصی داشتند که شامل عناصری مانند لنگ (دامن کوتاه)، تونیک، کلاه‌خود، زر‌ه و کمربند چرمی پهن بود. کمان‌داران اسب‌سوار، کلاه‌های گرد مخروطی به‌همراه تونیک‌های بلندی که از فلس‌های فلزی ساخته شده بودند، می‌پوشیدند. همچنین، پوشاک سربازان شامل شلوار و محافظ ساق پا بود که هر دو داخل چکمه‌های بلند قرار می‌گرفتند.

کلاه‌خود شاه مزین به جواهر و پر بود.

رنگ و طرح در لباس آشوری

لباس‌های آشوری با رنگ‌های چشم‌نواز و درخشانی مانند بنفش پررنگ، سبز چمنی، قرمز براق، سورمه‌ای و زرد خورشیدی، طراحی شده‌اند که همگی این رنگ‌ها از مواد طبیعی تشکیل شده است. نقوش به‌کار رفته روی این پوشاک، شامل الگوهای زینتی دندانه‌دار، خال‌خال، راه‌راه یا هاشوردار بود که با گلدوزی‌های بابلی، زیبایی دوچندانی پیدا می‌کردند؛ در واقع، آشوریان با بهره‌گیری از هنر گلدوزی بابلی، لباس‌های خود را به طرز ویژه‌ای تزئین می‌کردند.

انواع پارچه‌های مورد استفاده در لباس‌های آشوری

1. پارچۀ کُنَکس (Kunnaqu): این پارچه از هزارۀ سوم پیش از میلاد در میان‌رودان رواج یافت و تا قرن چهارم پیش از میلاد کاربرد داشت. این پارچه جایگزین پوست گوسفند در تهیه دامن‌ها و لباس‌های بلند شد و ظاهری شبیه به پوست بز یا موی گاو وحشی داشت. به‌سبب رنگ‌های متنوع و تزیینات فاخر، کنکس نمادی از تجمل و جایگاه اجتماعی در پوشاک آشوری به‌شمار می‌رفت. این پارچه پس از بافت کامل، به‌صورت آزاد و بدون دوخت، به دور بدن پیچیده می‌شد.
2. پارچه‌های آیینی: در گذر زمان، کاربرد کنکس از حالت روزمره فاصله گرفت و جنبه‌ای آیینی یافت. این نوع پارچه به‌عنوان پوشاک نمادین خدایان و الهگان در هنر و اسناد برجای‌مانده شناخته شده است. نمونه‌ای از این کاربرد، جامۀ خدای شَمس در نقش‌برجستۀ لوح حمورابی است که کنکس به شکل پوشش آیینی در آن دیده می‌شود.
3. پوست و پارچه‌های ساده‌تر: اگرچه کنکس در لباس‌های فاخر و رسمی به‌کار می‌رفت، اما بخش‌هایی از پوشاک، مانند دامن‌های کوتاه یا اجزای دنباله‌دار، اغلب از پوست معمولی یا پوست گوسفند تهیه می‌شد. این مواد، انتخابی در دسترس‌تر برای لایه‌های پایین‌تر جامعه یا در کاربردهای خاص بوده‌اند.
4. پارچه‌های ضخیم و محافظتی: در قرن پنجم پیش از میلاد، نوعی پارچۀ ضخیم و سنگین از توده‌های فشرده پشم یا مو ساخته می‌شد که در تولید رداها و لباس‌های رسمی یا نظامی کاربرد داشت. این نوع بافت به‌دلیل مقاومت بالا و خاصیت محافظتی، برای استفاده در شرایط خاص و میان طبقات رسمی‌تر مناسب بود.
5. پارچه‌های لطیف با تزیینات هندسی در بررسی مجسمه‌های متعلق به دوره‌های جَمدَت نَصْر و اواخر اوروک، نوعی پارچۀ لطیف با تزیینات متنوع مشاهده شده است. این پارچه‌ها گاه دارای حاشیه‌های شرابه‌دار بودند و با نقوش هندسی همچون لوزی و شطرنجی تزیین می‌شدند. احتمالاً چنین پارچه‌هایی در لباس‌های رسمی، آیینی یا فاخر کاربرد داشتند.

پوشاک آشوریان در بین‌النهرین بر اساس آثار سرامیکی

پوشاک بین‌النهرینی‌ها در دورۀ آشوری، به‌دلیل نبود اطلاعات کافی، بیشتر بر اساس آثار سرامیکی به دست آمده مورد بررسی قرار می‌گیرد. این یافته‌ها نشان‌دهندۀ لباس‌هایی گران‌قیمت و تجملی با رنگ‌های سبز و حاشیه‌های قرمز و زرد، همراه با شرابه‌هایی از همین رنگ‌ها هستند. جنس این لباس‌ها اغلب از پشم گوسفند بوده است؛ اما روش تهیه آن با روش‌های امروزی تفاوت داشته است. در دوران باستان دو روش برای تهیه پشم وجود داشته است: روش “روپفو” که مشابه کندن پر مرغ بوده و روش دیگر که در زمان آبستنی گوسفند انجام می‌شده و شامل قرار دادن دام در جریان شدید رودخانه برای جدا کردن پشم‌های اضافی و جمع‌آوری آن‌ها بوده است؛ با این حال، هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست که این روش دوم در بین‌النهرین مورد استفاده قرار می‌گرفته یا خیر.

پوشاک آشوریان در قاب نقوش برجسته موزۀ بریتانیا

در دوران اوج و شکوه سلطنت پادشاهانی چون سناغریب، آشوربانیپال و سارگون دوم، نقش‌برجسته‌هایی خلق شده‌اند که امروزه در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شوند و بسیاری از آن‌ها تصاویری از افراد با پوشش آشوری را به نمایش می‌گذارند. در این نقش‌برجسته‌ها اغلب یک پیراهن دراپه‌دار بلند یا کوتاه به نام “کندیس” دیده می‌شود. کندیس‌ها معمولاً از جنس پشم یا کتان بافته می‌شدند و دارای آستین‌های یکسره و کوتاه بودند. طراحی آن‌ها به گونه‌ای بود که حالتی گشاد و آزاد داشتند و با چین‌ها و تاهایی در اندازه‌های بزرگ و کوچک تزئین می‌شدند.

---

منابع

• آزادی، زهرا و آزادی، فاطمه، «سیر بررسی پوشاک دورۀ آشوریان»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در مهندسی نساجی و علوم الیاف، مهرماه 1403ش.
• «پوشاک و خوش‌پوشی در میان رودان باستان»، وب‌سایت دانشنامۀ تاریخ جهان، تاریخ درج مطلب: 16 مارس 2023م.
• مجابی، سید‌علی، «لباس آشور»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد.
• ویل‌کاکس، روت‌ترنر، تاریخ لباس (5000 سال پوشاک زنان و مردان جهان)، ترجمۀ شیرین بزرگمهر، 1372ش.