پوشاک آشوریان

پوشاک آشوریان؛ پوشش زنان و مردان منطقهٔ شمالی تمدن بین‌النهرین.

لباس آشوریان ریشه در پوشاک ابتدایی سومری‌ها داشت. طراحی این لباس‌ها عمدتاً گشاد و آزاد بود و شامل تن‌پوش‌هایی مانند تونیک، پیراهن، شال و شنل می‌شد که زنان با پوشیدگی کامل و وقار خاصی آن‌ها را می‌پوشیدند. تونیک‌های مردان و زنان با دوخت‌های تزئینی مزین می‌شد و طول آستین‌ها نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی فرد بود. شال‌های پادشاهان و اشراف بلندپایه بلند و حاشیه‌دار انتخاب می‌شد. در فرهنگ آشور، پوشیدن لباس‌های چسبان به‌شدت ناپسند شمرده شده و با تحقیر روبه‌رو می‌شد.

مبدأ پیدایش پوشاک آشوریان

آشوریان، مردمی با ریشه‌های کهن سامی و ساکن سرزمین بین‌النهرین بودند. پوشاک آن‌ها، همچون دیگر تمدن‌های منطقه، از لباس‌های سومری‌ها تأثیر گرفت؛ لباس‌هایی که به‌مرور زمان در بابل و آشور دچار دگرگونی شد و هر تمدن، با افزودن ویژگی‌های خاص خود، سبک‌های گوناگون و تازه‌ای از پوشش را پدیدآورد.

ویژگی لباس‌های آشوری

تن‌پوش‌های آشوری برای زنان و مردان یکسان بوده و طراحی لباس‌ها گشاد و آزاد انتخاب می‌شده‌است؛ در واقع، پوشیدن لباس چسبان در فرهنگ آشور نوعی توهین محسوب می‌شده و جرم و مجازات آن اعدام بوده‌است.

اجزای اصلی تن‌پوش آشوری

اصلی‌ترین تن‌پوش‌های آشوری، گرچه در مجموع میان زنان و مردان مشابه بود، اما در برخی جزئیات تفاوت‌هایی نیز داشت که عبارت بودند از:

تونیک

آشوریان باستان تونیک را به‌عنوان یکی از لباس‌های اصلی خود می‌پوشیدند؛ لباسی که گاه به‌تنهایی و گاه همراه با پوشش‌های دیگر استفاده می‌شد. طول آستین این تونیک‌ها بیانگر جایگاه اجتماعی فرد بود.

این لباس، چه در شکل کوتاه تا زانو و چه در نوع بلند تا مچ پا، با تفاوتی اندک میان مردان و زنان رواج داشت. ملکهٔ پادشاه از تونیک لبه‌دار بلند با آستین‌های بلند و شکارچیان همراه پادشاه از تونیک‌هایی که پای دامن آن به‌شکل اریب بود استفاده می‌کردند.

هنر سوزن‌دوزی که گاهی با نام «صنایع بابلی» شناخته می‌شد، برای تزیین این تونیک‌ها به کار می‌رفت. رنگ‌های زنده و روشن در تونیک‌ها به چشم می‌خورد و طبقات بالای جامعه، لباس‌های خود را با طلا زینت می‌دادند.

شال

شال، یکی از پوشاک اصلی آشوریان بود که نماد رتبه و مقام در آن زمان محسوب می‌شد. به همین دلیل، شال‌های بلند و حاشیه‌دار ویژه مقامات عالی‌رتبه بودند، در حالی که افراد طبقات پایین‌تر معمولاً از شال استفاده نمی‌کردند و طبقات متوسط شال‌هایی با حاشیه‌های کوتاه می‌پوشیدند. این لباس در آشور، با تغییراتی اندک، هم برای مردان و هم برای زنان کاربرد داشت.

از سوی دیگر، مقامات عالی‌رتبه و اعضای دیوان عالی موظف بودند شال‌های بلند و حاشیه‌داری به تن کنند که نشان درجه و جایگاهشان در انتهای آن حک شده بود. علاوه بر بلندی و کیفیت پارچه، رنگ حاشیه‌ها و نحوه پوشیدن شال نیز بیانگر رتبه و وضعیت اجتماعی فرد محسوب می‌شد.

بانیپال دوم از شاه‌های آشور در مراسم‌های مذهبی، شال خود را از طول روی هم می‌انداخت و مانند دامن دور بدن خود می‌پیچید و سپس دنبالهٔ آن را روی شانه می‌انداخت.

زنان آشوری شال‌هایی با حاشیه‌های خاص و بلندتر از شال مردان می‌پوشیدند. نحوهٔ پوشیدن این شال‌ها نیز به این صورت بود که ابتدا یک گوشه از شال را زیر بغل چپ قرار می‌دادند. سپس، دنباله شال را از پشت بدن عبور داده و دور تنه می‌پیچیدند و از زیر بغل راست بیرون می‌آوردند. در نهایت، شالِ حاشیه‌دار را از روی شانه راست به‌سمت پشت بدن بالا می‌کشیدند، به‌طوری که گوشه‌ای از آن از جلوی شانه به‌سمت پایین آویزان می‌شد. این روش پوشیدن شال، علاوه بر زیبایی، نمایانگر پوشیدگی، ظرافت و سبک خاص پوشش زنان آشوری بود.

پیراهن

پیراهن آشوریان، لباسی بلند، گشاد و با تزئینات خاص بود که به آن «کِندیس» می‌گفتند. این پیراهن‌ها از پنبه یا پشم تهیه می‌شدند و با گلدوزی‌های گل سرخ زینت داده می‌شدند. همچنین، نوع تزئینات و حالت دراپه (چین‌خوردگی پارچه) در انتهای پیراهن، نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی افراد بود؛ تزئینات فاخر و دراپه‌های پیچیده مختص پادشاهان بود، در حالی که مردم عادی از تزئینات ساده‌تری بهره می‌بردند.

شنل

شنل‌هایی که پادشاهان آشوری در مراسم‌های تشریفاتی به تن می‌کردند، در گذر زمان دستخوش تغییرات فراوانی در شکل و مدل شدند. در ابتدایی‌ترین شکل، این شنل‌ها شباهت زیادی به شنل‌های شانه‌ای داشتند که از دوران باستان توسط اشراف اقوام مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این شنل‌ها از یک تکه پارچه بزرگ و مستطیل شکل با رنگ‌ها و طرح‌های متنوع دوخته می‌شدند.

نحوه پوشیدن این شنل‌ها به دو صورت بود: برخی آن را از زیر بازو گرفته و به سمت جلو می‌کشیدند و سپس با بندی روی شانه مقابل می‌بستند. در نوع دیگری، پارچه شنل طوری طراحی می‌شد که دارای سوراخ‌هایی برای عبور سر و یک دست بود تا پوشیدن آن راحت‌تر انجام شود.

لباس سربازان آشوری

لباس‌های سربازان پیاده‌نظام آشوری طراحی خاصی داشتند که شامل عناصری مانند لنگ (دامن کوتاه)، تونیک، کلاه‌خود، زره و کمربند چرمی پهن بود. کمان‌داران اسب‌سوار، کلاه‌های گرد مخروطی به‌همراه تونیک‌های بلندی که از فلس‌های فلزی ساخته شده بودند، می‌پوشیدند. همچنین، پوشاک سربازان شامل شلوار و محافظ ساق پا بود که هر دو داخل چکمه‌های بلند قرار می‌گرفتند. کلاه‌خود شاه مزین به جواهر و پر بود.

رنگ و طرح در لباس آشوری

لباس‌های آشوری با رنگ‌های چشم‌نواز و درخشانی مانند بنفش پررنگ، سبز چمنی، قرمز براق، سورمه‌ای و زرد خورشیدی طراحی شده بودند که همه این رنگ‌ها از مواد طبیعی ساخته می‌شدند. نقوش به‌کار رفته روی این پوشاک شامل الگوهای زینتی دندانه‌دار، خال‌خال، راه‌راه یا هاشوردار بود که با گلدوزی‌های بابلی زیبایی بیشتری می‌یافتند؛ در واقع، آشوریان با بهره‌گیری از هنر گلدوزی بابلی، لباس‌های خود را به‌طور ویژه‌ای تزئین می‌کردند.

پارچه‌های به‌کار رفته در پوشاک آشوری

پارچهٔ کُنَکس (Kunnaqu)

• این پارچه از هزارهٔ سوم پیش از میلاد در میان‌رودان رواج یافت و تا قرن چهارم پیش از میلاد کاربرد داشت. این پارچه جایگزین پوست گوسفند در تهیه دامن‌ها و لباس‌های بلند شد و ظاهری شبیه به پوست بز یا موی گاو وحشی داشت. به‌سبب رنگ‌های متنوع و تزیینات فاخر، کنکس نمادی از تجمل و جایگاه اجتماعی در پوشاک آشوری به‌شمار می‌رفت. این پارچه پس از بافت کامل، به‌صورت آزاد و بدون دوخت، به دور بدن پیچیده می‌شد.

پارچه‌های آیینی

• در گذر زمان، کاربرد کنکس از حالت روزمره فاصله گرفت و جنبه‌ای آیینی یافت. این نوع پارچه به‌عنوان پوشاک نمادین خدایان و الهگان در هنر و اسناد برجای‌مانده شناخته شده‌است. نمونه‌ای از این کاربرد، جامهٔ خدای شَمس در نقش‌برجستهٔ لوح حمورابی است که کنکس به شکل پوشش آیینی در آن دیده می‌شود.

پوست و پارچه‌های ساده‌تر

• اگرچه کنکس در لباس‌های فاخر و رسمی به‌کار می‌رفت، اما بخش‌هایی از پوشاک، مانند دامن‌های کوتاه یا اجزای دنباله‌دار، اغلب از پوست معمولی یا پوست گوسفند تهیه می‌شد. این مواد، انتخابی در دسترس‌تر برای لایه‌های پایین‌تر جامعه یا در کاربردهای خاص بوده‌اند.

پارچه‌های ضخیم و محافظتی

• در قرن پنجم پیش از میلاد، نوعی پارچهٔ ضخیم و سنگین از توده‌های فشرده پشم یا مو ساخته می‌شد که در تولید رداها و لباس‌های رسمی یا نظامی کاربرد داشت. این نوع بافت به‌دلیل مقاومت بالا و خاصیت محافظتی، برای استفاده در شرایط خاص و میان طبقات رسمی‌تر مناسب بود.

پارچه‌های لطیف با تزیینات هندسی

• در بررسی مجسمه‌های متعلق به دوره‌های جَمدَت نَصْر و اواخر اوروک، نوعی پارچهٔ لطیف با تزیینات متنوع مشاهده شده‌است. این پارچه‌ها گاه دارای حاشیه‌های شرابه‌دار بودند و با نقوش هندسی همچون لوزی و شطرنجی تزیین می‌شدند. احتمالاً چنین پارچه‌هایی در لباس‌های رسمی، آیینی یا فاخر کاربرد داشتند.

پوشاک آشوریان در بین‌النهرین بر اساس آثار سرامیکی

پوشاک بین‌النهرینی‌ها در دورهٔ آشوری، به‌دلیل نبود اطلاعات کافی، بیشتر بر اساس آثار سرامیکی به دست آمده مورد بررسی قرار می‌گیرد. این یافته‌ها نشان‌دهندهٔ لباس‌هایی گران‌قیمت و تجملی با رنگ‌های سبز و حاشیه‌های قرمز و زرد، همراه با شرابه‌هایی از همین رنگ‌ها هستند. جنس این لباس‌ها اغلب از پشم گوسفند بوده‌است؛ اما روش تهیه آن با روش‌های امروزی تفاوت داشته‌است.

در دوران باستان دو روش برای تهیه پشم وجود داشته‌است: روش «روپفو» که مشابه کندن پر مرغ بوده و روش دیگر که در زمان آبستنی گوسفند انجام می‌شده و شامل قرار دادن دام در جریان شدید رودخانه برای جدا کردن پشم‌های اضافی و جمع‌آوری آن‌ها بوده‌است؛ با این حال، هنوز به‌طور قطعی مشخص نیست که این روش دوم در بین‌النهرین مورد استفاده قرار می‌گرفته یا خیر.

پوشاک آشوریان در قاب نقوش برجسته موزهٔ بریتانیا

در دوران اوج و شکوه سلطنت پادشاهانی چون سناغریب، آشوربانیپال و سارگون دوم، نقش‌برجسته‌هایی خلق شده‌اند که امروزه در موزهٔ بریتانیا نگهداری می‌شوند و بسیاری از آن‌ها تصاویری از افراد با پوشش آشوری را به نمایش می‌گذارند. در این نقش‌برجسته‌ها اغلب یک پیراهن دراپه‌دار بلند یا کوتاه به نام «کندیس» دیده می‌شود. کندیس‌ها معمولاً از جنس پشم یا کتان بافته می‌شدند و دارای آستین‌های یکسره و کوتاه بودند. طراحی آن‌ها به گونه‌ای بود که حالتی گشاد و آزاد داشتند و با چین‌ها و تاهایی در اندازه‌های بزرگ و کوچک تزئین می‌شدند.

منابع

• آزادی، زهرا و آزادی، فاطمه، «سیر بررسی پوشاک دورهٔ آشوریان»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در مهندسی نساجی و علوم الیاف، مهرماه ۱۴۰۳ش.
• «پوشاک و خوش‌پوشی در میان رودان باستان»، وب‌سایت دانشنامهٔ تاریخ جهان، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مارس ۲۰۲۳م.
• مجابی، سیدعلی، «لباس آشور»، وب‌سایت دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد.
• ویل‌کاکس، روت‌ترنر، تاریخ لباس (۵۰۰۰ سال پوشاک زنان و مردان جهان)، ترجمهٔ شیرین بزرگمهر، ۱۳۷۲ش.