چهارشنبه‌سوری (فیلم سینمایی)

چهارشنبه‌سوری (فیلم سینمایی)؛ شروعی بر سه‌گانه فرهادی با مضمون خیانت

فیلم «چهارشنبه‌سوری» به موضوع بی‌اعتمادی و خیانت در روابط خانوادگی می‌پردازد. مضمون دروغ و پنهان‌کاری، عنصری محوری در سراسر فیلم است که نه تنها در روابط زناشویی، بلکه در تعاملات میان افراد دیگر نیز نمود پیدا می‌کند. این اثر، که از دید برخی منتقدان، رویکردی سکولار به مقوله خیانت دارد و آن را بیشتر نتیجه نارضایتی‌های روانی و اجتماعی می‌داند تا یک عمل مذموم اخلاقی و دینی، نشان می‌دهد که چگونه پنهان‌کاری‌های به ظاهر بی‌اهمیت، می‌توانند بستر‌ساز خیانت‌های بزرگ‌تر شده و زندگی افراد را به جهنمی پرالتهاب تبدیل کنند.

معرفی فیلم چهارشنبه‌سوری

فیلم «چهارشنبه‌سوری» به کارگردانی اصغر فرهادی در ژانر درام و معمایی است که در سال ۱۳۸۴ش در جشنواره فیلم فجر حضور داشت و موفق به کسب سیمرغ‌های بلورین در بخش‌های مختلف شد. در میان ملودرام‌هایی که با موضوع خیانت ساخته شده‌اند، «چهارشنبه‌سوری» جایگاهی ویژه‌ای دارد و به‌عنوان نخستین قسمت از سه‌گانه‌ فرهادی شناخته می‌شود؛ سه‌گانه‌ای که با «درباره الی» به اوج رسید و با «جدایی نادر از سیمین» فرهادی را به فیلمسازی جهانی تبدیل کرد.

نام‌گذاری فیلم چهارشنبه‌سوری

روایت فیلم «چهارشنبه‌سوری»، با تمرکز بر حال و هوای شلوغ و پرهیاهوی پیش از نوروز همراه با صدای ترقه‌ها و رویدادهای خیابانی به تصویر کشیده می‌شود. فرهادی با انتخاب این عنوان خاص، قصد داشته تا ناامنی و آشفتگی بیرونی شب چهارشنبه‌سوری را به‌عنوان نمادی برای وضعیت درونی خانه و زندگی شخصیت‌ها به تصویر بکشد؛ جایی که زندگی آنها نیز درست مانند این شب، پرتنش، بی‌ثبات و در آستانه انفجار است.

عناصر انسانی فیلم چهارشنبه‌سوری

کارگردان و نویسنده فیلم چهارشنبه‌سوری

اصغر فرهادی در سال ۱۳۸۴ش با همکاری مانی حقیقی در نگارش فیلمنامه، فیلم «چهارشنبه‌سوری» را کارگردانی کرد. این فیلم با محوریت موضوع خیانت، نقش مهمی در معرفی اصغر فرهادی به عنوان فیلمساز در سینمای ایران داشته است. «چهارشنبه‌سوری» موفق به دریافت جوایزی از جمله سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی از جشنواره فیلم فجر شد و مورد توجه منتقدان بین‌المللی نیز قرار گرفت، به‌طوری‌که مجله اسلنت این فیلم را به‌عنوان یکی از برترین فیلم‌های سال ۲۰۰۶ معرفی کرد.

بازیگران فیلم چهارشنبه‌سوری

در فیلم «چهارشنبه‌سوری»، هدیه تهرانی در نقش «مژده»، ترانه علیدوستی در نقش «روح‌انگیز» و حمید فرخ‌نژاد در نقش «همسر مژده» حضور دارند. همچنین پانته‌آ بهرام نقش «زن همسایه» را ایفا می‌کند و بازیگرانی چون هومن سیدی، سحر دولتشاهی و مهران مهرام نیز در این اثر به ایفای نقش پرداخته‌اند.

داستان فیلم

فیلم «چهارشنبه‌سوری» روایتگر یک روز پرتنش در آخرین سه‌شنبه سال است. دختری جوان به نام روح‌انگیز که در یک شرکت خدمات نظافتی مشغول است؛ برای تمیزکاری به خانه زوجی به نام مژده و مرتضی فرستاده می‌شود. مژده که از نظر روحی به‌شدت مضطرب و مشوش است، به رابطه‌ای پنهانی میان همسرش و زن همسایه مظنون شده و این بدگمانی به کشمکش‌ها و مشاجراتی می‌انجامد که روح‌انگیز را ناخواسته درگیر می‌کند. در جریان این تنش‌ها، به نظر می‌رسد مرد در نگاه دیگران تبرئه شده؛ اما شواهد پایانی، نشان می‌دهند که گمان زن بی‌اساس نبوده و واقعیت چیز دیگری است.

محور فیلم

فیلم «چهارشنبه‌سوری»، با محوریت بی‌اعتمادی و خیانت، تنش‌های درونی میان افراد یک خانواده را به تصویر می‌کشد؛ جایی که فروپاشی اعتماد، پایه‌های رابطه را متزلزل می‌سازد.

جوایز و نامزدی‌ها

فیلم «چهارشنبه‌سوری» در بیست‌وچهارمین جشنواره فیلم فجر در ۹ رشته از جمله بهترین فیلم، فیلمنامه، کارگردانی، بازیگر نقش اول زن و مرد، بازیگر نقش مکمل زن، تدوین و صداگذاری نامزد دریافت جایزه شد و در نهایت موفق به کسب سه سیمرغ بلورین برای بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول زن و بهترین تدوین شد؛ همچنین دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش مکمل زن را نیز دریافت کرد.

در دهمین جشن خانه سینما در سال ۱۳۸۵ش، این اثر توانست پنج جایزه شامل بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر زن، بهترین بازیگر نقش مکمل زن (مشترکاً ترانه علیدوستی و پانته‌آ بهرام) و بهترین صدابرداری را از آن خود کند و در پنج رشته دیگر نیز نامزد دریافت تندیس شود. همچنین در نهمین دوره جشن حافظ، با ۹ نامزدی، تنها موفق به دریافت تندیس بهترین کارگردانی شد. در عرصه بین‌المللی نیز «چهارشنبه‌سوری» برنده جایزه هوگو طلایی جشنواره فیلم شیکاگو و نامزد پلنگ طلایی جشنواره فیلم لوکارنو در سال ۲۰۰۶ میلادی شد.

میزان فروش و مخاطبین فیلم چهارشنبه‌سوری

فیلم «چهارشنبه‌سوری»، پس از پایان بیست‌وچهارمین جشنواره فیلم فجر، از تاریخ ۲۶ بهمن ۱۳۸۴ش اکران عمومی خود را آغاز کرد. این فیلم تا پایان همان سال، ۳۱۴٬۶۸۵ مخاطب را جذب کرد و در جایگاه شانزدهم فیلم‌های پرفروش سال قرار گرفت. روند استقبال از فیلم در سال ۱۳۸۵ نیز ادامه یافت و با ۳۶۶٬۰۹۸ تماشاگر دیگر، رتبه هجدهم جدول پرمخاطب‌ترین آثار سینمایی آن سال را به خود اختصاص داد. در مجموع، سومین فیلم بلند فرهادی با بیش از ۶۸۰ هزار مخاطب، جایگاه قابل توجهی در سینمای ایران به‌دست آورد.

واکنش‌ها و حواشی فیلم چهارشنبه‌سوری

واکنش مثبت

در نظرخواهی ماهنامه «صنعت سینما» در سال ۱۳۸۹، «چهارشنبه‌سوری» به‌عنوان دومین فیلم برتر دهه هشتاد سینمای ایران پس از «درباره الی» انتخاب شد. به گفته منتقدان عناصر کلیدی موفقیت فیلم شامل فیلمنامه‌، اجرای ماهرانه میزانسن‌ها، بازی‌ کنترل‌شده بازیگران، تدوین دقیق و استاندارد، فیلمبرداری تحسین‌برانگیز، طراحی صحنه و گریم حرفه‌ای و همچنین صدابرداری برجسته بوده‌اند.

واکنش منفی

برخی از منتقدان معتقدند که فیلم «چهارشنبه‌سوری» اصغر فرهادی با محوریت خیانت، در بستری واقع‌گرایانه به نمایش فروپاشی یک زندگی مشترک می‌پردازد. با این حال، از منظر نقد اخلاقی، اثر بیش از آنکه خیانت را در چارچوب ارزش‌های الهی و دینی محکوم کند، آن را در سطحی سکولار و اومانیستی بازنمایی می‌کند؛ جایی که معیار قضاوت درباره درستی یا نادرستی رفتارها، صرفاً احساسات فردی و منطق روابط انسانی است، نه وحی یا شریعت. در نتیجه، فیلم با تمرکز بر تنش‌ها، سوءتفاهم‌ها و نبود گفت‌وگو، خیانت را بیشتر به عنوان پیامد نارضایتی‌های روانی و اجتماعی نشان می‌دهد تا به‌عنوان عملی که ذاتاً مذموم و گناه‌آلود است. این رویکرد، هرچند از نظر سینمایی تأثیرگذار است، اما در حوزه اخلاق دینی می‌تواند نقد شود که اثر، نسبی‌گرایی اخلاقی را بر محکومیت مطلق خیانت ترجیح داده است.

پیام‌های اجتماعی فیلم

دروغ‌گویی و پنهان‌کاری در روابط خانوادگی

مفهوم دروغ و پنهان‌کاری در اغلب صحنه‌های فیلم چهارشنبه‌سوری به چشم می‌خورد. مرتضی درباره رابطه‌اش با سیمین به همسر و همکارانش دروغ می‌گوید و مژده هم برای رسیدن به هدفش از ÷دختر کارگر سوءاستفاده می‌کند.

در سکانسی از فیلم، «روحی» برای اصلاح ابروهایش، اجازه ضمنی از عبدالرضا را لازم می‌داند، یا دست‌کم باید نامزدش را از چنین تصمیمی مطلع کند. اما مژده و خواهرش به او می‌آموزند که «از حالا یاد بگیر، همه چیز را به شوهرت نگو». به این ترتیب، آن دو ناآگاهانه نوعی پنهان‌کاری را به روحی آموزش می‌دهند که می‌تواند زمینه‌ساز خیانت باشد؛ خیانتی مشابه همان عملی که زندگی مژده را به جهنمی پرتنش تبدیل کرده است.

خشونت علیه زنان

در فیلم «چهارشنبه‌سوری»، خشونت در کنار بی‌اعتمادی و ناامنی، به‌صورت موقعیتی تکرارشونده به نمایش درمی‌آید. بازنمایی شیشه شکسته و دست بانداژ شده‌ مرتضی در داخل منزل، نمادی از عنصر خشونت در فضای خانوادگی است. در طول فیلم شاهد پرخاشگری و عصبانیت‌های مکرر هستیم. به گفته منتقدان در آثار فرهادی، مردان در مواجهه با مشکلات خانوادگی به ابزار «خشونت علیه زن» متوسل می‌شوند.

ناامنی روان‌شناختی زنان

ناامنی روانی یکی از مضامین کلیدی است که در فیلم «چهارشنبه‌سوری» به‌طور خاص در زندگی زنان نمایش داده می‌شود. فضای کلی فیلم احساس بی‌اعتمادی و تهدید مداوم را القا می‌کند. به‌عنوان مثال؛ جایی که صحبت از ناپدید شدن دختری پس از سوار شدن به ماشین یک غریبه مطرح می‌شود، یا پیرمردی که به دلیل ناامنی، همسر سالخورده‌اش را حتی برای انجام کارهای ساده تنها نمی‌گذارد. در یکی از دیالوگ‌های کلیدی، روحی به مرتضی می‌گوید که خفاش شب فقط یک نفر نیست؛ جمله‌ای که ناامنی گسترده اخلاقی در سطح جامعه را القا می‌کند.

این حس ناامنی در زندگی شخصی شخصیت‌ها نیز بازتاب یافته است. مثلا سیمین، زنی مستقل که به‌تنهایی زندگی می‌کند، تصمیم می‌گیرد از مرتضی فاصله بگیرد، اما بلافاصله پس از جدا شدن و شنیدن صدای ترقه‌ای در خیابان، دچار ترس می‌شود و به‌سمت او بازمی‌گردد. این صحنه نمایانگر نوعی وابستگی ناخواسته و اضطراب درونی زنان در مواجهه با فضای شهری است.

استحاله ارزش‌های وفاداری در دنیای مدرن

فرهادی در طرح مضمون خیانت، به‌طور غیرمستقیم تلاش دارد مژده را نیز در این ماجرا سهیم نشان دهد و این نگرش را مطرح ‌کند که چگونه قربانیان خیانت ممکن است خود در شکل‌گیری بی‌وفایی نقش داشته باشند. دلایل نارضایتی مرتضی از زندگی خانوادگی‌اش نیز به‌گونه‌ای نمایش داده شده که به‌عنوان توجیهی برای خیانت او تلقی شود. فضای داستان فیلم مانند شیشه‌ شکسته، زنگ خراب، لاستیک پنچر و خانه‌ آشفته، بازتابی از گسست در روابط خانوادگی هستند.

فقدان سرمایه اجتماعی از علل خیانت

در روابط فیلم «چهارشنبه‌سوری»، هم سرمایه درون‌گروهی ساختاری (ارتباط بین اعضای خانواده) و هم سرمایه برون‌گروهی ساختاری (ارتباط با اقوام و شبکه اجتماعی گسترده‌تر) تضعیف شده است. به گفته کارشناسان این کاهش سرمایه اجتماعی در سطح خانواده، موجب بروز بحران‌هایی مانند خیانت می‌شود.

چادر، نمادی مشکل‌ساز

در ابتدای فیلم «چهارشنبه‌سوری»، چادر روحی که همراه نامزدش با موتور در مسیر هستند؛ بین چرخ موتور گیر می‌کند و زمین می‌خورد. این چادر در بخش‌های دیگری از فیلم دوباره ظاهر می‌شود و این بار برای زنی دیگر دردسر ایجاد می‌کند. در پایان فیلم، چادر دیگر حضور فیزیکی ندارد و تنها اثر یا خاطره‌اش در ذهن شخصیت‌ها باقی می‌ماند. گادفری چیشایر به نقش نمادین و دراماتیک چادر در «چهارشنبه‌سوری» اشاره می‌کند، اما توضیح نمی‌دهد که این نماد به چه معناست یا چگونه رفت‌و‌برگشت آن داستان را پیش می‌برد. در فرهنگ ایران، چادر نماد سنت دینی زنان است و فرهادی در این فیلم به گذار جامعه از سنت به مدرنیته می‌پردازد؛ گذاری که با دشواری و تنش همراه است. روحی و افرادی که در سنت مانده‌اند، اغلب تنها ناظر این تغییرند و شاید تأسف بخورند، اما کسانی که در این مسیر پیشگام‌اند، بیشتر با جدایی‌ها و مشکلات عاطفی مواجه می‌شوند.

تقویت حس بی‌اعتمادی و بدبینی

به گفته منتقدان، فیلم «چهارشنبه‌سوری» با رویکردی غیرمنتظره به موضوع خیانت می‌پردازد. در این اثر، شخصیت اصلی مرد، بی‌آنکه پیش‌زمینه‌ای آشکار از تمایل به خیانت داشته باشد و در حالی که فردی متعهد به امور خانواده و همسرش به نظر می‌رسد، ناگهان مخاطب را با واقعیت پنهان ارتباط با زنی دیگر مواجه می‌کند. این شیوه روایت، به جای آنکه صرفاً تعلیق و درگیری ذهنی ایجاد کند، پتانسیل تقویت حس بی‌اعتمادی و بدبینی را در مخاطبان به همراه دارد. از این رو، گرچه تأثیر منفی چنین آثاری بر مخاطب خاص ممکن است کمتر باشد، اما بر عموم جامعه می‌تواند بسیار مخرب باشد. با توجه به فقدان نظام رده‌بندی سنی دقیق برای آثار هنری، اعمال محدودیت‌های سنی برای نمایش چنین فیلم‌هایی ضروری به نظر می‌رسد تا از پیامدهای آسیب‌زای اجتماعی آن کاسته شود.

دروغ برای حفظ خانواده

برخی منتقدان، فرهادی را "ضد خانواده" می‌نامند؛ چرا که او به نحوی از عناصر "دروغ" و "خیانت" برای نمایش فروریختن بنیان خانواده‌های ایرانی بهره می‌برد. تقریباً در تمامی آثار فرهادی، با خانواده‌هایی مواجه می‌شویم که در لفافه‌ای از پنهان‌کاری و دروغ به زندگی خود ادامه می‌دهند و اغلب یکی از زوجین به دیگری خیانت کرده یا به او دروغ گفته است. با این حال، اگر دروغ‌هایی را که شخصیت‌های فیلم‌های او بر زبان می‌آورند، با دقت مرور کنیم، درخواهیم یافت که تمامی آن‌ها یک توجیه واحد دارند: "حفظ بنیان خانواده". به عنوان مثال، روحی در "چهارشنبه‌سوری" به گمان خود برای حفظ خانواده‌ای از فروپاشی، دروغ می‌گوید.

منابع

• آذرپندار، مهدی، «مهارت ویژه آقای "آنتی‌خانواده!" در تصویر جامعه ایران با دروغ و خیانت»، رجا نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۵ فروردین ۱۳۹۰ش.
• «بهترین راه، نمایش واقع‌بینانه پیامدهاست»، روزنامه زندگی سلام، 28 مرداد 1395ش.
• «بهترین فیلم های اصغر فرهادی؛ 10 فیلم پر مخاطب و معروف این کارگردان ایرانی»، وب‌سایت روزانه، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «بیوگرافی اصغر فرهادی کارگردان معروف (درباره زندگی شخصی و آثار او)»، وب‌سایت روزانه، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• جوادی یگانه، محمدرضا و زادقناد، سعیده، «دروغ در سه‌گانه اصغر فرهادی (نشانه شناسی فيلم های «چهارشنبه سوری»، «درباره الی» و «جدايی نادر از سيمين»)»، مجله جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، شماره اول، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
• «چهارشنبه سوری 1384»، وب‌سایت سیر مشاهداتی، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• «‏چهارشنبه سوری‏ (1384)»، وب‌سایت منظوم، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• شاهوند، احمد، «نگاهی به «چهارشنبه سوری» به بهانه اکران مجددش/ از حالا یاد بگیر همه چی رو بهش نگی»، وب‌سایت سینما سینما، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۳۹۵ش.
• صادقی فسایی، سهیلا و پروایی، شیوا، «بازنمایی روابط خانوادگی در فیلم‌های اصغر فرهادی (چهارشنبه‌سوری، درباره الی و جدایی نادر از سیمین)»، مجله جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش.
• صادقی فسایی، سهیلا و پروایی، شیوا، «نحوه بازنمايی زن در زيست جهان مدرن درفيلم‌هاي اصغر فرهادی (مطالعه موردی: چهارشنبه‌سوری، درباره الی و جدايی نادر از سيمين)»، مجله زن در فرهنگ و هنر، شماره ۲ تابستان ۱۳۹۵ش.
• عابدینی، فاطمه، «نقد فیلم چهارشنبه سوری از نگاه روانشناسی»، وب‌سایت کلینیک روان‌پویشی آگاه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ اسفند ۱۴۰۰ش.
• قریشی، سید آریا، «فیلم چهارشنبه سوری؛ یک گزارش دقیق اجتماعی»، وب‌سایت فیلیمو، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اسفند ۱۴۰۲ش.
• «مروری بر پنج سکانس طلایی فیلم «چهارشنبه‌سوری» به بهانه آخرین سه‌شنبه سال | تنهایی مژده در هیاهو چهارشنبه آخر سال»، فیلم نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اسفند ۱۴۰۳ش.
• «معرفی فیلم سینمایی چهارشنبه سوری»، وب‌سایت کابین‌مووی، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
• نبوی‌زاده نمازی، سید وحید و مولودی، امیرسعید، خیانت زناشویی در فیلم‌های سینمای ایران، تهران، روزنه‌کار، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.
• «نقد فیلم چهارشنبه سوری»، وب‌سایت آسمونی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
• نوروزی، محمدامین، «تحلیل از فیلم‏های «خیانت ‏محور» سینمای ایران/قسمت دوم،سینمای ایران و غرب زدگی فرهنگی»، وبلاگ همیار ولایت، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آذر ۱۳۹۱ش.