ایرج میرزا

ایرج میرزا؛ شاعرطنزپرداز، شاهزاده و تجددگرای دورة مشروطه.

ایرج میرزا، شاعر برجستۀ ایرانی، با سه واسطه به فتحعلی‌شاه قاجار می‌رسد. قریحة شعری او در سن چهارده سالگی شکوفا شد. از آثار معروف او می‌توان به مثنوی‌های «مادرنامه»، «زهره و منوچهر» و «عارف‌نامه» اشاره کرد. سفرهای ایرج میرزا به قفقاز و اروپا باعث شد به‌اندیشه‌های غربی گرایش پیدا کند و تفکر تجددگرایی در او نهادینه شود. بخش عمدۀ شهرت او به‌دلیل طنزهای اجتماعی و انتقادهای او از وضعیت جامعه است. ایرج میرزا به‌عنوان یکی از پیشگامان مخالفت با حجاب زنان شناخته می‌شود. او آزادی زنان را ضروری می‌دانست و حجاب را مانعی اساسی برای این آزادی تلقی می‌کرد.

تولد و تحصیلات

نسب ایرج میرزا به «فتحعلی شاه» قاجار می‌رسد. پدر ایرج، غلام‌حسین میرزا از شاعران رسمی مظفرالدین شاه قاجار و دارای لقب و از مواجب‌ برخوردار بود. پس از مرگ پدر، این منصب به ایرج رسید و ملقب به «جلال‌الممالک»، «فخرالشعرا» و «صدرالشعرا» شد. وی در سال 1252ش در تبریز متولد شد. پس از سپری‌کردن تحصیلات مقدماتی به دارالفنون تبریز رفت و زبان فرانسه را به‌خوبی یاد گرفت. او علاوه‌ بر زبان فرانسه به زبان‌های ترکی و روسی نیز مسلط بود، در این ایام به ادبیات فارسی رو آورد و به شعرهای انتقادی پرداخت.

فعالیت‌ کاری

ایرج میرزا در جریان انقلاب مشروطه زندگی درباری را رها کرد و به کارهای اداری پرداخت و ماموریت یافت تا به شهرهای تهران، سنندج و کرمانشاه برود. او به‌مدت پنج سال معاون پیش‌کاری مالی خراسان بود. وقتی امین‌الدوله به تهران رفت ایرج میرزا را به‌سمت منشی خاص خود منصوب کرد. او پس از سرودن شعری در ستایش «میرزاعلی‌خان اتابک»، به‌عنوان رئیس صندوق و گمرک کردستان منصوب شد. ایرج میرزا پس از مدتی از مقامش کناره‌گیری کرد و تا اواخر عمر هیچ سمتی نداشت. در این مدت با ادبا و شاعرا همنشین بود و به سرودن قصیده، غزل و مثنوی می‌پرداخت.

درگذشت

ایرج میرزا در سال 1344ش بر اثر سکته قلبی درگذشت و در قبرستان ظهیرالدوله تهران به خاک سپرده شد.

تالیفات

از مهم‌ترین آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• منظومه‌های شعری با عناوین «تعارف»، «این بزرگان»، «دوزخ»، «اشک شیخ» و «مادر»؛
• مثنوی «زهره و منوچهر» ترجمه‌ای از اثر شکسپیر شاعر و نمایشنامه نویس بزرگ انگلیسی؛
• دو قطعه منثوی به نام‌های «شاه و جام» ترجمه‌ای از شاعر معروف آلمانی با نام شیللر؛
• مثنوی عارف‌نامه.

سبک شعری

ایرج میرزا از شاعران عصر قاجاریه است که شعرش به هیچ یک از شعرای معاصرش شباهتی ندارد. تسلط وی بر استخدام به‌موقع کلمات، ایهام، موسیقی‌افزایی، مناسبت‌های لفظی و معنوی، کاربردهای تشبیهات، کنایات و ضرب‌المثل‌های زنده و ایجازهای دلنشین از ویژگی‌های سبک شعری ایرج میرزا به ‌شمار می‌رود. عمدة شهرت وی در طنز و انتقادهای اجتماعی بود.

شفیعی کدکنی بر این باور است که او تسلط فوق‌العاده‌ای بر زبان معیار و جنبه‌های معاصر زبان فارسی زمان خود داشت.

در آثار ایرج میرزا اشعار مذهبی هم مشاهده می‌شود؛ از آن‌جمله می‌توان به شعری درباره حضرت علی اکبر اشاره کرد:

آیا که داد تسلیت خاطر حسین چون دید نعش اکبر در خون تپیده را؟

آیا که غم‌گساری و‌اندُه‌بری نمود لیلای داغدیدۀ محنت‌کشیده را

بعد از پسر دل پدر آماج تیغ شد آتش زدند لانۀ مرغ پریده را

زمینه‌های شکل‌گیری تفکرات ایرج میرزا

ایرج میرزا در خاندانی بزرگ شده بود که همگی جزو شاعران خوش‌ذوق و از درباریان حکومت شاهان قاجار به ‌شمار می‌رفتند. او هم وابسته به مظفرالدین شاه و از صاحب‌منصبان بود. وضعیت اقتصادی و فرهنگی وی نسبت به توده‌های مردم از سطح بالایی برخوردار بود و جزو طبقۀ اقلیت قدرتمند جامعة عصر مشروطه به شمار می‌آمد. به‌همین علت او از دیگر شاعران متفاوت و نظراتش با دغدغه‌های اکثر مردم فاصله داشت. او به دلیل منافع طبقاتی‌اش، در برابر سنت‌های اشرافی جامعه با احتیاط رفتار می‌کرد؛ اما نسبت به سنت‌های اجتماعی و دینی بی‌پروا بود. وی به‌خاطر تعلق به طبقة بالای جامعه از مباحث آزادی سیاسی عبور کرده و فقط بـه آزادی‌های اجتمـاعی پرداخته و از دیدگاه ایرج، مفهوم آزادی به‌معنای رهایی از سنت‌های جامعه و دینی است. نگاه او به این مقوله بیشتر شبیه به غربی‌ها است. بیشتر نظرات وی در باب آزادی، دربارة زن است و ریشة بسیاری ازمشکلات جامعه را در حجاب زنان می‌داند.

حجاب زنان

از دیدگاه ایرج میرزا حجاب مانع حضور زن در اجتماع بود. او از طریق شعر به زنان ایران آموزش می‌داد که برای حضور در متن جامعه باید حجاب را کنار گذاشت. اشعار ضد حجاب وی نتیجه تفکر مدرنیسم و آشنایی با کشورهای غربی است:

شنید این نکته را دارایِ هوشی

برآورد از درونِ دل خروشی

که تا این قوم در بندِ حجابند گرفتار همین شَیءِ عِجابَند

او عامل ایجاد سنت حجاب را روحانیون دانسته و و آن را به‌عنوان زندانی برای زنان به تصویر می‌کشد. وی در مثنوی «عارف‌نامه» حجاب را مانع کارکرد اجتماعی می‌داند. او بدون توجه به نقش سنتی زنان در جامعه عدم فعالیت اجتماعی زنان را به‌عنوان سرباری برای جامعه تلقی می‌کند:

در اقطار دگر زن یار مرد است

در این محنت‌سرا سربار مرد است

او بر ضرورت آشنایی زنان با علوم روز تاکید کرده و حجاب را مانع پیشرفت و یادگیری می‌داند:

نقاب بر رخ زن سدّ باب معرفت است

کجاست دست حقیقت که فتح باب کند

وی قائل به برداشتن حجاب است و در این راستا از ابزارهای ادبی استفاده و استدلال‌های دینی را برای فریب افکار عمومی بیان می‌کند و به قرآن و سنت برای توجیه کارهایش رو می‌آورد:

تو هم دستی بزن این پرده بردار

کمال خود به عالم کن نمودار

کجا فرمود پیغمبر به قرآن

که باید زن شود غول بیابان

کدام است آن حدیث و آن خبر کو

که باید زن کند خود را چو لولو

او حجاب را از عفت و عصمت جدا می‌داند و می‌گوید زنان طوایف چادرنشین روباز هستند؛ اما بی‌عصمت نیستند. در حالی که زنان شهرنشین محجبه، ولی بی‌عفت هستند.

ایرج میرزا باور خود به آزادی زنان را در اشعار نمایشی‌اش نشان می‌دهد. او در منظومة نمایشی «عارف‌نامه» در داستانی تمایل خود را به کشف حجاب ابراز می‌کند. وی در این قطعة نمایشی به نام «تصویر زن» با زبان طنز از حجاب و مدافعان آن انتقاد می‌کند:

خدایا تا کی این مردان به خوابند زنان تا کی گرفتار حجابند

برای نخستین بار بحث از کشف حجاب را به‌صورت منظوم ایرج میرزا وارد ادبیات مشروطه کرد. سفر به اروپا و دیدن زندگی مردم غرب باعث اثرگذاری بر روحیة وی و ایجاد آزاد‌اندیشی و تجددخواهی در او شد. ایرج میرزا از زندگی مردم انتقاد می‌کرد؛ سینه‌زنی و قمه‌زنی، عشق‌بازی و رابطة جنسی، سیاست و حجاب زنان را به انتقاد و سخره می‌گرفت. او در بیان عقایدش هیچ ملاحظه‌ای نداشت. او برای خرسندی دوستان و رنجاندن دشمنان شعر می‌گفت. یکی از معایب بزرگ شعر ایرج میرزا وجود مضامین و محتوای غیراخلاقی بود. در دیوان او مطالب فراوانی دربارة عیب‌جویی از زن و حجابش وجود دارد:

نقاب دارد و دل را به جلوه آب کند

نعوذ بالله اگر جلوه بی‌نقاب کند

فقیه شهر به دفع حجاب مایل نیست

چرا که هرچه کند حیله در حجاب کند

او در جای دیگر حجاب را مانع آشنایی و شناخت پسران با دختران جهت ازدواج می‌داند:

خدایا کی شوند این خلق خسته

ازین عقد و نکاح چشم‌بسته

بگیری زن ندیده روی او را

بری ناآزموده خوی او را

در اقطار دگر زن یار مرد است

در این محنت سرا سربار مرد است

به هر جا زن بود هم پیشه با مرد

درینجا مرد باید جان کند فرد

رویکردهای انتقادی به اشعار ضد حجاب ایرج میرزا

ایرج میرزا در اشعارش، حجاب زنان را دستاورد اسلام و آن را عامل بازدارنده برای حضور زنان در جامعه می‌دانست. در حالی که پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهند در طول تاریخ ایران، حجاب همواره بخشی پایدار از فرهنگ و تمدن این سرزمین بوده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهند که زنان ایرانی، حتی پیش از اسلام، بر اساس فطرت، عقل و باورهای مذهبی خود حجاب را رعایت می‌کردند. در دورۀ ساسانیان، زنان اشراف‌زاده تنها با تخت‌روان‌های پوشیده از خانه خارج می‌شدند. به‌طوری که پس از شکست ساسانیان، دختران شاه ایران حاضر نشدند با وجود تهدید، چهرۀ خود را در برابر مردان عرب نمایان کنند.

در عصر قاجاریه، زنان با محدودیت‌هایی در مسیر تحصیل و فعالیت‌های اجتماعی روبرو بودند. این موانع تا حدی به دلیل سیاست‌های استبدادی حاکمان قاجار و ساختار اجتماعی آن دوران بود. پس از انقلاب اسلامی، رویکرد جدیدی نسبت به مشارکت زنان شکل گرفت و سیاست‌گذاری‌ها بر پایه فراهم کردن زمینه‌های آموزشی و شغلی برای همه اقشار جامعه، از جمله زنان محجبه، قرار گرفت. حضور چشمگیر زنان در دانشگاه‌ها و پژوهش‌های علمی، رشد قابل توجهی را نشان می‌دهد که نشان‌دهنده عدم تضاد میان حجاب و پیشرفت علمی و اجتماعی زنان است.

منابع

• اسدی، فهمیه، «بررسی سبک شخصی ایرج میرزا»، نشریۀ علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، شماره پیاپی 78، مرداد 1402ش.
• رزاق‌پور، مرتضی و نوش‌آبادی، سمیه «بازتاب رئالیسم دراشعارایرج میرزا»، مجلۀ علمی-پژوهشی زبان و ادبیات فارسی، شمارة 3، زمستان 1391ش.
• «شعر ایرج میرزا برای شهادت حضرت علی اکبر (علیه‌السّلام)»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 12 آبان 1394ش.
• شهبازی، داریوش، «وب‌سایت تهران نامه»، تاریخ بازدید: 30 مهر 13403ش.
• جزائری، سیده مریم و شادی‌گو، شهریار «بررسی مضامین تعلیمی در شعر فرخی یزدی و ایرج میرزا»، مطالعات ادبیات تطبیقی، شمارة 58، تابستان 1400ش.
• حائری، سیدهادی (کورش)، آثار و افکار ایرج میرزا، بی‌جا، جاویدان، چاپ دوم، 1366ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران، چاپخانه اقبال، 1343ش
• رئیس السادات، تهمینه، «بررسی اشعار شاعران دوره مشروطه در مخالفت باحجاب زنان (ایرج میرزا، عارف قزوینی، میرزاده عشقی)»، نشریه تاریخ روایی، بهار و تابستان 1399ش.
• صفائی قهفرخ، پروانه و حاتمی، سعید، «مقام زن در شعر ابوالقاسم لاهوتی»، فصلنامه علمی پژوهشی زن و فرهنگ، شمارة دوازدهم، تابستان 1391ش.
• حاتمی، سعید و عبادی، معصومه، «بررسی تطبیقی درون مایه‌های آثار نمایشی عشقی، ایرج و عارف»، پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت، شمارة 4، زمستان 1399ش.
• حلبی شافعی، علی‌بن‌ابراهیم، السیره الحلبیه، بیروت، المکتبه الاسلامیه، بی‌تا.
• قاسمی‌زاده، حسین و ‌اسدالهی، خدابخش، «مطالعه و بررسی شگردهای طنزپردازی در اشعار ایرج میرزا»، شمارة 4، زمستان 1402ش.
• محجوب، محمدجعفر، تحقیق در احوال و آثار و افکار و اشعار ایرج میرزا و خاندان و نیاکان او، بی‌جا، افست گلشن، چاپ سوم، 1353ش.
• میرعلی، حسن‌زاده و دیگران، «تاثیر طبقۀ اجتماعی بر شعر شاعران دورة مشروطه با تمرکز بر اشعار «ایرج میرزا» و «فرخی یزدی»»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی «پژوﻫﺶ زﺑﺎن ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرسی»، شمارة 39، زﻣﺴﺘﺎن1394ش.
• مؤذنی و دیگران، «بررسی تطبیقی درون مایه‌های آثار نمایشی عشقی، ایرج و عارف»، پژوهشگاه نقد ادبی و بلاغت، شمارة 4، زمستان 1399ش.
• «همه چیز دربارۀ ایرج میرزا»، وب‌سایت نشاط‌ آوران، تاریخ درج مطلب: 24 اردبیهشت، 1399ش.