لباس زنان سیستانی

لباس زنان سیستانی؛ تن‌پوش زنان در منطقۀ سیستان.

لباس زنان سیستانی با تاریخچه‌ای غنی، نمادی از هویت و اصالت ایرانی است که در طول زمان تغییرات جزئی داشته، اما همچنان حفظ شده است. این لباس‌ها، که از پارچه‌های دستباف محلی تهیه می‌شوند، شامل تن‌پوش‌هایی همچون شلوار و پیراهن بلند هستند که تزئیناتی مانند سوزن‌دوزی‌های ظریف دارند. لباس‌های زنان سیستانی به‌ویژه با هنر خومک‌دوزی، جلوه‌ای خاص می‌یابند. علاوه بر سادگی و پوشش کامل، رنگ‌های گرم و طراحی‌های سنتی در این پوشش‌ها دیده می‌شود که نه تنها به هویت فرهنگی این منطقه اشاره دارد، بلکه نمادی از زیبایی و هنری است که از باورهای دینی نیز اثر پذیرفته است. در منطقه سیستان، همچنان پوشش محلی در جشن‌ها و مراسم‌ها رایج است و جایگاه خود را حفظ کرده است.

تاریخچۀ لباس سیستانی

مطالعات انجام‌شده روی اسکلت‌های انسانی گورستان‌های شهر سوخته، واقع در منطقه سیستان با قدمتی ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد، نوع پوشش مردم این منطقه را آشکار کرده است.

پارچه‌های کشف‌شده از شهر سوخته از تنوع بافت، رنگ و تزیینات گوناگون برخوردار هستند که این ویژگی‌ها علاوه‌بر ماندگاری، ارزش و جنبۀ کاربردی به پارچه می‌دهند. تعدادی از لباس‌های مردم شهر سوخته شباهت بسیاری به لباس‌های امروزی دارد؛ تا جایی که نوع و گونۀ برخی از این پارچه‌ها در جهان امروز نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در دوره هخامنشیان، مردم شرق ایران، از جمله سیستانی‌ها، رداهایی بلند تا زانو به تن می‌کردند و شلوارهای بلند خود را داخل چکمه می‌گذاشتند. پوشش زنان نیز مشابه مردان بود و از پیراهن‌های بلند و ساده با آستین‌های کوتاه، پیراهن‌های گشاد با آستین‌های بلند و چسبان، و جبه‌هایی بلند یا کوتاه، ساده یا طرح‌دار تشکیل می‌شد. شلوارهای زنان در این دوره اغلب ساده یا دارای قلاب‌دوزی بود و آن‌ها کفش‌های چرمی می‌پوشیدند.

قوم پارت، که اصالتی آریایی داشتند و در مناطق شرقی ایران ساکن بودند، زنان‌شان به‌طور معمول پیراهن‌های بلند و چین‌دار با آستین‌های بلند می‌پوشیدند که در ناحیه کمر با کمربند بسته می‌شد. همچنین، گاهی اوقات پیراهنی کوتاه‌تر با یقه‌ای بازتر روی آن می‌پوشیدند. نقاشی‌های دیواری گچی در کوه خواجه سیستان، تصویر فرمانروای پارتی را به‌همراه همسرش نشان می‌دهد که پوشش آنان مشابه پوشش مردم سیستان بوده است.

لباس محلی سیستان نمادی از هویت ایرانی

لباس محلی سیستان با پشتوانۀ تاریخی که دارد بخشی از نمادهای پوشش اصیل ایرانی به ‌شمار می‌رود و استفادۀ آن هنوز میان اقوام سیستان رایج است. با آن‌که در بسیاری از استان‌ها، لباس‌های جدید جایگزین لباس‌های محلی شده؛ اما در منطقۀ سیستان مردم همچنان پوشش خود را حفظ کرده‌اند و معتقدند که پوشیدن لباس‌های سنتی اصالت و هویت آنان را نشان می‌دهد.

پایداری و اصالت در پوشش زنان سیستانی

زنان سیستانی نشان دادند با وجود کویری بودن منطقه، پوشاک مردم همچنان اصالت خود را حفظ کرده است. ترکیب رنگ‌های گرم در تاروپود پارچه‌ها نشان از صفا و صمیمیت میان مردم این خطه است. با توجه به گسترش مدگرایی در جامعه، سیستان و بلوچستان از آن دسته مناطقی است که همیشه لباس محلی خود را حفظ کرده و در مراسم‌ها و جشن‌ها کمتر از لباس‌های دیگر استفاده می‌کنند.

لباس زنان سیستانی نماد زیبایی

اوج زیبایی و هنر را می‌توان در لباس‌های زنان سیستانی دید؛ به‌طوری که هنر دست زنان این خطه نه تنها روز‌به‌روز محبوب‌تر می‌شود، بلکه با گذشت زمان نقوش گوناگونی با رنگ‌بندی‌های مختلف به آن اضافه می‌شود که این خود بیانگر درهم تنیدگی و زیبایی مدرن و تاریخی دارد.

اثرگذاری باروهای دینی بر لباس زنان سیستانی

باورهای دینی نقش پررنگی در طراحی و استفاده از پوشاک زنان سیستان داشته است. بر همین اساس، سرجامه‌ها، تن‌جامه‌ها و پاجامه‌ها با پوشش کامل طراحی شده‌اند، به‌طوری که معمولاً هیچ قسمتی از مو یا بدن آشکار نمی‌شود. این امر نشان‌دهنده تاثیر عمیق موازین دینی بر پوشاک سنتی زنان این منطقه است.

ویژگی‌های پوشاک سیستانی

سادگی و پوشش کامل از ویژگی‌های شاخص پوشاک سیستان به‌ شمار می‌رود. در عین حال، دوخت‌ها، نقوش و تزئینات خاص، به این سادگی زیبایی و جلوه‌ای چشمگیر افزوده‌اند.

پایۀ اصلی تن‌پوش سیستانی

پوشش اصلی زنان سیستان شامل شلوار و پیراهن بلند است که تنها از نظر طرح، رنگ و تزئینات تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. اگرچه در نگاه اول ممکن است اجزای لباس مردم سیستان مشابه به نظر برسد؛ اما نوع پوشش افراد این منطقه به‌طور واضح نشان‌دهنده تعلق آن‌ها به شهر، منطقه یا طایفه خاصی است.

انواع تن‌پوش‌های زنان سیستانی

تن‌پوش زنان سیستانی شامل موارد زیر است:

عرقچین: نوعی سرپوش شبیه کلاه که برای جلوگیری از سُر خوردن روی سر، بندهایی در اطراف آن تعبیه شده است.

لچک یا دستمال سر: پارچه‌ای است چهارگوش، به‌رنگ مشکی و حاشیه‌ای قرمز رنگ که زنان سیستانی آن را سه‌گوش کرده و روی سر می‌اندازند. انتهای لچک را نیز دور سر می‌پیچند و جلوی پیشانی گره می‌زنند.

روبند: برخی از زنان سیستانی برای پوشاندن صورت خود از روبند استفاده می‌کنند. روبند از پارچۀ کتانی سفید تهیه و با کمک بندی در پشت سر بسته می‌شود. قد این روبند تا زیر سینه می‌رسد و در محل چشم‌ها نیز به‌روش سنتی با توردوزی تزیین می‌شود.

چارقد: پارچه‌ای است مستطیل‌شکل، به رنگ مشکی که زنان آن را بدون دولا کردن، از پهنا به سر می‌کنند و درازای چارقد را دور سر خود می‌پیچند.

چادر: چادر زنان سیستانی از پارچۀ مستطیل‌شکل و از جنس پنبه، ابریشم یا کرباس تهیه می‌شود. رنگ‌های مورد استفاده برای این نوع چادر آبی، قرمز، مشکی یا قهوه‌ای است که توسط بومیان همین منطقه بافته می‌شود. زنان این پارچۀ راه‌راه و چهارخانه را از وسط روی سر می‌اندازند و قد آن تا کناره‌های زانو و حتی پایین‌تر می‌رسد. نوع نامرغوب این چادر «جاوَند» نام دارد. زنان خانواده‌های مرفه از پارچه‌های چهارخانۀ ریز با نخ ابریشم برای دوخت چادرهای خود استفاده می‌کنند. البته امروزه اغلب زنان سیستانی چادرهای مشکی می‌پوشند.

چادرکیش: نوعی چادر که معمولاً زنان طبقات بالای جامعه از آن استفاده می‌کنند. جنس پارچۀ این نوع چادر از ابریشم و نقوش آن از چهارخانه‌های ریز تشکیل شده است.

کت: کت محلی زنان سیستانی کوتاه، دارای آستین‌های بلند و راسته و یقۀ گرد است. برای دوخت این کت اغلب از پارچه‌هایی با رنگ شاد استفاده می‌شود و جلوی آن با نوارهایی تزیین می‌شود. زنان سیستانی در زمستان کت‌های چرم‌دار و قزن لاله‌دار می‌پوشند.

باسکت: نوعی جلیقه تا روی کمر که برای دوخت آن از پارچه‌های مخمل با رنگ‌های شاد (قرمز، آبی، سبز) استفاده می‌شود. یقۀ باسکت به‌شکل هفت است که جلوی آن چند دکمه دارد. قسمت پایین جلیقه مثلث‌شکل است و دور تا دور آن قیطان‌دوزی شده است.

پیراهن تاجیک: نوعی پیراهن محلی با قدی تا بالای زانو که در دو طرف پهلوهای آن چاک بلندی طراحی شده است. قسمت جلوی این لباس تا زیر سینه باز است و روی آن با نخ سیاه گلدوزی شده است. به این نوع گلدوزی با نخ سیاه، «سیاه‌دوزی» می‌گویند. سیاه‌دوزی از انواع مختلف دوخت‌هایی چون تخم خربزه، دندون‌بره، پامرغک، زنجیره، تور و پنجولک تشکیل شده است. سرشانه‌ها و آستین‌های این پیراهن روی دولای بسته برش می‌خورد و فاقد درز است.

پیراهن پاچین: در گذشته زنان سیستانی از پیراهنی که دارای بالاتنۀ کوتاه با دامنی چین‌دار بود، استفاده می‌کردند. بالاتنۀ پیراهن یقه‌ای گرد با آستین مچ‌دار و قد دامن این لباس تا روی زانو می‌رسد.

پیراهن دوگریبانه: نوعی پیراهن محلی که قسمت پشت و جلوی یقۀ آن چاک می‌خورد و به همین دلیل به آن دوگریبانه می‌گویند. این پیراهن شبیه پیراهن تاجیک است با این تفاوت که قد آن بلندتر و بالاتنۀ آن بدون چاک است. برش زیر آستین این پیراهن چین می‌خورد و با شلوار پوشیده می‌شود.

شلیته: نوعی دامن پرچین که برای دوخت آن ۶ تا ۷ متر پارچه لازم است. کمر این دامن لیفه‌ای است و بندهای داخل لیفه‌ها توسط زنان سیستانی دوخته می‌شود. برخی زنان تا سه عدد دامن پرچین روی هم می‌پوشند که لبۀ آن‌ها با نخ‌های سیاه‌دوزی تزیین می‌شود. شلیته در منطقۀ سیستان به «تنبون گشاد» نیز معروف است.

شلوار پاچه‌دار: نوعی شلوار با پاچه‌های گشاد که پهنای هر پاچه حدود یک متر است. برای دوخت این شلوار از پارچه‌های گلدار و چیت استفاده می‌شود. این شلوار از دو ساق مخروطی‌شکل و میان‌ساقی با چین کم تشکیل شده و کمر آن با لیفه جمع می‌شود. این شلوار بیشتر در منطقۀ «کوتَنَه» استفاده می‌شود و روی آن با دست یا چرخ نقش‌دوزی شده است.

شلوار تمون: نوعی شلوار با پاچه‌های تنگ که برای تهیۀ آن از پارچه‌های گل‌دار استفاده می‌شود. روی این شلوار نیز با انواع دوخت‌های سنتی تزیین می‌شود.

پاپوش

زنان سیستانی از سه نوع کفش محلی استفاده می‌کنند:

چیت: نوعی کفش روباز که به‌وسیلۀ بندی از لای انگشت شست پا عبور می‌کند و انتهای آن در پشت پا گره می‌خورد. کفی این کفش از لاستیک ماشین تهیه می‌شود. این کفش هنوز هم میان زنان سیستانی رایج است.

سرپایی موتوری: نوعی سرپایی زنانه که تختۀ آن از لاستیک ماشین ساخته می‌شود.

چپلی: این نوع پاپوش پاشنه‌ای چوبی دارد و همانند سایر کفش‌ها از کفی لاستیک استفاده می‌شود. زنان ثروتمندکفش‌هایی نوک‌برگشته می‌پوشند.

تاثیر شرایط آب‌وهوا بر لباس مردم سیستان

به‌دلیل دمای بالای هوا در منطقۀ سیستان، تمام اجزای لباس مردم آزاد و گشاد است. این لباس‌ها در تابستان با رنگ سفید و در زمستان با رنگ تیره انتخاب می‌شوند.

نقش جایگاه طبقاتی در پوشش مردم سیستان

پوشش مردم این منطقه نشان می‌دهد که لباس‌ها از نظر طراحی و دوخت تفاوت چندانی ندارند و تنها جنس پارچه‌ها و تزیینات به‌کار رفته روی لباس‌ها مخصوصاً سوزن‌دوزی‌ها افراد مرفه را از افراد معمولی متمایز می‌کند.

استفاده از رودوزی‌های سیستانی در طراحی لباس ایرانی

انواع رودوزی‌ها از جمله دوز، اشرفی‌دوزی و خامه‌دوزی از دوخت‌های خاصی هستند که زیبایی ویژه‌ای به پوشاک سیستان بخشیده‌اند. استفاده از این رودوزی‌ها همراه با دوخت‌های متنوع، در طراحی لباس‌های ایرانی مورد توجه قرار گرفته و به پوشاک ایرانی تنوع و جلوه‌ای منحصربه‌فرد بخشیده است.

سوزن‌دوزی لباس زنان سیستان

لباس زنان سیستانی با ظریف‌ترین و ساده‌ترین نقوش تزیین می‌شود. این نقوش به زبان محلی به «خومک‌دوزی» معروف است. در خومک‌دوزی از الیاف ظریف ابریشم روی تار و پود پارچه‌ها استفاده می‌شود.

پارچه‌های مورد نیاز برای لباس‌های سیستانی

در گذشته زنان سیستانی از پارچه‌های دستباف محلی برای تهیۀ لباس‌های خود استفاده می‌کردند که مواد اولیه و بافت آن توسط خود سیستانی‌ها انجام می‌شد. جنس این الیاف از نخ سفید بود که «جومن» نام داشت. گاهی نیز از پارچه‌های راه‌راه سبز و سیاه که به «جومن کشمیر» معروف بود، برای دوخت لباس‌ها استفاده می‌کردند. «جومن کشمیر» بافتی محکم‌تر و گران‌تر از جومن معمولی دارد. افراد مرفه جامعه از پارچه‌های خارجی برای لباس‌های خود استفاده می‌کنند.

تولید پارچه‌های محلی

مردم منطقۀ سیستان حیواناتی نظیر گوسفند، گاو و بز پرورش می‌دهند و از پشم و موی آن‌ها نخ تولید می‌کنند و سپس پارچه می‌بافند.

تزیینات پوشاک در سیستان

لباس‌های زنان سیستان با رودوزی‌های متنوع و چشم‌نوازی زینت داده می‌شود که با استفاده از نخ‌های سفید، سیاه و رنگی جلوه‌ای خیره‌کننده به آن‌ها می‌بخشند. این رودوزی‌های هنرمندانه شامل خامه‌دوزی، گلدوزی و سیاه‌دوزی است که با دستان توانای زنان سیستانی روی لباس‌ها دوخته می‌شود. در این میان، خامه‌دوزی با ظرافت و زیبایی بی‌نظیرش به‌عنوان معروف‌ترین و جذاب‌ترین رودوزی این منطقه شناخته می‌شود.

مقاومت مردم سیستان در برابر پوشاک تحمیلی رضا شاه

مردم سیستان که به آداب و رسوم مذهبی و سنتی خود پایبند بودند، در برابر سیاست کشف حجاب رضاشاه مقاومت نشان دادند. جامعه روستایی و عشایری این منطقه با تاکید بر حفظ سنت‌ها و باورهای دینی خود، حاضر به پذیرش این طرح تحمیلی نشدند. متنفذین محلی، از جمله رؤسای قبایل و طوایف، با ماموران حکومت همکاری نکردند و این موضوع اجرای طرح را در سیستان دشوار ساخت.

روحانیون نیز با روشنگری و آگاهی‌بخشی، مردم را به حفظ پوشش سنتی تشویق کردند و مخالفت‌های آنان را تقویت نمودند. علاوه بر این، کمبود امکانات کافی برای نظارت بر اجرای این سیاست، موجب شد که بسیاری از مردم همچنان به پوشیدن لباس‌های سنتی ادامه دهند. این مقاومت، همراه با نارضایتی عمومی، چهره‌ای منفور از رضاشاه در ذهن مردم سیستان ایجاد کرد و فاصله آن‌ها را از حکومت بیش از پیش افزایش داد.

ثبت ملی لباس سنتی سیستانی

پوشاک محلی سیستانی به‌عنوان یکی از آثار معنوی در فهرست ملی به ثبت رسیده است؛ علاوه بر این، مهارت دوخت پوشاک سیستانی نیز با شماره ۱۲۶۸ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.

منابع

• «آشنایی با دنیای اصالت و تنوع در پوشش مردم سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1398ش.
• خاتون‌علوی، نصرت، «نگاهی به همسان‌سازی لباس و کشف حجاب در سیستان و بلوچستان دورۀ رضاشاه»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پاییز 1396ش.
• رئیس‌الذاکرین، غلامعلی، کندو (فرهنگ مردم سیستان)، مشهد، چاپ سعید، 1370ش.
• «زنان هنرمند سیستان و بلوچستان خالق زیباترین نقش‌ها بر تار و پود پارچه»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1396ش.
• سید‌سجادی، سیدمنصور، جواهرسازی در شهر سوخته، تهران، پیشین‌پژوه، 1385ش.
• عمرانی‌نسب، اشرف‌السادات، «پوشاک مردمان سیستان و بلوچستان»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، زمستان 1386ش.
• گلستانه، مزار، فرهنگ عامه چهار سور و سوگ در سیستان، مشهد، اروج‌اندیشه، 1388ش.
• «لباس محلی سیستان در فهرست آثار ملی معنوی قرار گرفت»، خبرگزاری نی‌زار، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• «نژاد سیستانی»، وب‌سایت کانون فرهنگی سیستانیان، تاریخ بازدید: 2 بهمن 1403ش.
• «هشت اثر فرهنگی معنوی سیستان و بلوچستان در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 4 مرداد 1396ش.
• یاسینی، سیده‌راضیه، «ارزیابی جامعه‌شناختی-زیبایی‌شناختی پوشاک سنتی زنان مناطق کویری ایران با تمرکز بر اقلیم فرهنگی و طبیعی»، جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، پاییز و زمستان 1395ش.
• یعقوبی، حمیده، «هنرهای دستی زنان؛ پوشاک زنان سیستانی»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، بهار 1393ش.
• یغمایی، اقبال، بلوچستان و سیستان، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1355ش.