سبز (رنگ)

سبز (رنگ)؛ نماد طبیعت، تعادل، آرامش و معنویت.

رنگ سبز در فرهنگ ایرانی و اسلامی جایگاهی ویژه و نمادین دارد که از دوران باستان تا امروز تغییرات زیادی را تجربه کرده است. این رنگ، در تمدن‌های مختلف از جمله مصر باستان، هخامنشیان، ساسانیان و اسلامی به کار گرفته شده و مفاهیم عمیقی را در خود نهفته دارد. در ایران، رنگ سبز از نمادهای عدالت، کشاورزی و بهشت بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی، از جمله دوره‌های صفوی و قاجاریه، به‌عنوان نشانی از قدرت، معنویت و هویت اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در دوران اسلامی، رنگ سبز به نماد اهل‌بیت پیامبر اسلام تبدیل شد. رنگ سبز در روانشناسی نیز با مفاهیمی چون رشد، سلامتی و آرامش مرتبط است.

تاریخچه

رنگ سبز در مصر باستان

این رنگ از زمان مصریان باستان، در هنر مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ‌آن‌ها در حدود 8000 سال قبل از میلاد مسیح، در کرانه‌های رود نیل، کشاورزی می‌کردند و رنگ سبز را به‌عنوان نمادی از محصولات کشاورزی و رشد گیاهان به کار می‌بردند. در زبان عامیانه مصر باستان، عبارت «انجام کار سبز» به معنای رونق و تازگی بود. در این فرهنگ، بسیاری از خدایان مرتبط با کشاورزی با پوستی سبزرنگ به تصویر کشیده می‌شدند که نماد وفور و باروری محصولات کشاورزی بود. در نقاشی‌های مصریان باستان، علاوه بر خدایان، گیاهان و محصولات کشاورزی نیز به رنگ سبز نشان داده می‌شدند، زیرا کشاورزی و دامداری که مهم‌ترین منبع درآمد مردم مصر باستان بودند، به حاصلخیزی زمین و گیاهان وابسته بود. بنابراین، رنگ سبز در این فرهنگ نماد حیات، رونق کشاورزی، زندگی دوباره و موفقیت به شمار می‌رفت.

رنگ سبز در دوره هخامنشی

در زمان هخامنشی، رنگ سبز زیتونی از مهم‌ترین و مطلوب‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در لباس بود. همچنین در نظام طبقاتی جامعه قبل از اسلام، مردم برای نشان دادن جایگاه طبقاتی خود، لباس‌هایی با رنگ‌های مربوطه می‌پوشیدند؛ به طور مثال، رنگ سبز نمادی از طبقه کشاورز بود.

رنگ سبز در دوره ساسانی

در دوره ساسانی، رنگ سبز به‌عنوان نماد آسمان و تقدس در لباس‌ها و آثار هنری مورد استفاده قرار می‌گرفت. این رنگ در نقاشی‌ها و تزئینات سلطنتی به‌عنوان نمایانگر قدرت و معنویت بود و ارتباط نزدیکی با مفاهیم الهی و سلطنتی داشت.

رنگ سبز در دوره اسلامی

پس از اسلام، رنگ سبز به‌طور ویژه به‌عنوان نماد مذهبی و دینی شناخته شد. این رنگ به‌عنوان نمادی از پیامبر اسلام و سادات مطرح شد. در این دوره، رنگ سبز به‌نوعی ارتباط نزدیکی با قدسیت و معنویت پیدا کرد.

رنگ سبز در دوره عباسیان

در دوره عباسیان، رنگ سیاه به عنوان نماد قدرت و اقتدار سیاسی مورد استفاده قرار می‌گرفت و این حکومت با نام «سیاه‌پوشان» شناخته می‌شد. با این حال، پس از تعیین امام رضا به‌عنوان ولیعهد مامون، رنگ سبز به‌عنوان نماد اهل‌بیت پیامبر اسلام جایگزین رنگ سیاه شد. این تغییر رنگ نه‌تنها نشان‌دهنده یک تحول ظاهری در لباس‌های رسمی بود، بلکه به‌عنوان نمادی از ارتباط معنوی و مذهبی با پیامبر و اهل‌بیت شناخته شد.

رنگ سبز در دوران صفویان

در دوره صفویان، رنگ سبز به‌ویژه در لباس‌های شاهان و درباریان جایگاه ویژه‌ای داشت و نمادی از روحانیت و سلطنت بود. این رنگ در طراحی رداهای سلطنتی و تن‌پوش‌های شاهانه به همراه تزئینات طلایی کاربرد داشت و بیشتر در میان شاهزادگان و مقامات برجسته دیده می‌شد. سبز یشمی در لباس شاهان صفوی نماد ثروت، اشرافیت و مقام بود. همچنین در دوران صفوی، رنگ سبز به‌عنوان نماد معنویت و الهام از بهشت در نظر گرفته می‌شد. در پارچه‌های زربفت دوره صفوی، نقوش گیاهی همراه با رنگ سبز به‌طور گسترده‌ای دیده می‌شد.

رنگ سبز در دوره قاجاریه

در دوره قاجاریه، رنگ سبز بیشتر جنبه‌های زینتی و هنری داشت و در لباس‌های درباریان و طراحی‌های هنری به کار می‌رفت. این دوره بر استفاده از رنگ‌های طبیعی و زینتی تاکید داشت و سبز بیشتر در نقاشی‌ها و طراحی‌های تزئینی مشاهده می‌شد.

مبانی رنگ سبز

رنگ سبز یکی از رنگ‌هایی است که دارای معانی و مفاهیم عمیق در فرهنگ‌ها و زمینه‌های مختلف است. مبانی رنگ سبز شامل جنبه‌های علمی و روانشناسی آن می‌شود. برخی از مبانی رنگ سبز عبارتند از:

سبز در علم رنگ‌ها

رنگ سبز یکی از رنگ‌های اصلی است که به‌وسیله ترکیب رنگ‌های آبی و زرد در طیف نور مرئی ایجاد می‌شود. این رنگ در مدل‌های رنگی RGB و CMYK جزو رنگ‌های پایه است. در دنیای فیزیک، رنگ سبز با طول موج حدود 520 نانومتر شناخته می‌شود و در بسیاری از کاربردهای علمی و تکنیکی به‌ کار می‌رود.

سبز در روانشناسی رنگ‌ها

از دیدگاه روان‌شناسی، رنگ سبز به‌عنوان رنگی که تداعی‌گر آرامش، تعادل، امید و تجدید حیات است، شناخته می‌شود. سبز معمولاً با مفاهیمی مانند سلامتی، رشد و شادابی ارتباط دارد. مطالعات روان‌شناسی نشان می‌دهند که سبز می‌تواند احساس آرامش و کاهش استرس را در انسان‌ها ایجاد کند. این رنگ به‌ویژه در طبیعت به چشم می‌آید، جایی که درختان، گیاهان و چمنزارها بیشترین حضور را دارند. در روان‌شناسی، رنگ سبز به‌عنوان عاملی مؤثر در تقویت احترام به خود و دیگران شناخته می‌شود. رنگ سبز در کنار تاثیرات معنوی، موجب تقویت سلامت روانی و جسمی فرد نیز می‌شود.

نمادهای رنگ سبز در فرهنگ ایرانیان

رنگ سبز از دیرباز در فرهنگ ایرانی جایگاه مهمی داشته است. اقشار مختلف، از نخبگان تا مردم عادی، برای بیان‌اندیشه‌های خود از مفاهیم نمادین آن بهره گرفته‌اند. این مفاهیم که ریشه در اساطیر و تاریخ دارند، با گذر زمان حفظ شده و به امروز رسیده‌اند. رنگ سبز نمادهایی چون آسمان، کشاورزی و باروری، عدالت و دادگری، سروش و فرشتگان، بهشت و بهشتیان، پیامبر و امامان، خرد و دانایی، ایمان و عقیده راسخ و توکل در عرفان و تصوف را در بر دارد:

نماد آسمان

در اساطیر زرتشتی، آسمان به رنگ سبز و شبیه بیشه تصور می‌شود، و روشنایی آن منشا آفرینش نطفه انسان‌ها و گاوان است. این تصور در اشعار فارسی نیز دیده می‌شود که بخشی از آن ریشه در اسطوره‌ها و بخشی دیگر ناشی از هم‌پنداری رنگ‌های سبز و آبی است.

نماد کشاورز و کشاورزی

در ایران پیش از اسلام، هر طبقه اجتماعی لباس‌های خاصی با رنگ‌های متفاوت می‌پوشید تا جایگاه طبقاتی خود را نشان دهد. طبق متون اوستایی، چهار طبقه اصلی جامعه وجود داشت: پادشاهان و روحانیان، ارتشتاران، کشاورزان و صنعتگران، و در متون پهلوی، طبقه دبیران نیز به این مجموعه افزوده شده است. در این میان، رنگ لباس‌ها نمادهای خاص خود را داشت: موبدان لباس‌های سفید، ارتشتاران سرخ، دبیران زرد و کشاورزان به رنگ کبود (سبز) می‌پوشیدند.

نماد عدالت و دادگری

آیین مهر یکی از کهن‌ترین آیین‌های مذهبی در ایران است که در آن رنگ سبز نماد مبارزه با بیدادگری و ظلم به شمار می‌رود. این مفهوم در اساطیر ایرانی نیز دیده می‌شود. در شاهنامه فردوسی، پرده‌سرای رستم به رنگ سبز توصیف شده است. در داستان سهراب، هنگامی که از «هژیر» درباره نشانه‌های پهلوانان ایرانی می‌پرسد، چشمش به سراپردۀ سبزرنگ می‌افتد.

نماد سروش و فرشته

سروش، فرشته‌ای در اساطیر ایرانی است که برای برجسته کردن رنگ آسمانی و قدسی خود، لباس سبز می‌پوشد. او به‌عنوان یاری‌دهنده دلیران و رزمندگان شناخته می‌شود. در داستان‌های حماسی، سروش همراه با اَمِشاسْپَند اردیبهشت از حامیان رستم به شمار می‌آید و او را در فرمانروایی اَبرشهر (آبرنگ) یاری می‌کند.

نماد بهشت و بهشتیان

در فرهنگ اسلامی، رنگ سبز نمادی از معانی عمیق و والای معنوی است که ریشه در عالم طبیعت و محسوسات دارد؛ اما در واقع معنای حقیقی آن به دنیای مفاهیم غیرمادی و معنوی تعلق دارد. در قرآن کریم، رنگ سبز به‌طور خاص در توصیف بهشتیان آمده است. در سوره کهف آیه 31، اشاره به این دارد که بهشتیان با لباس‌هایی سبز از ابریشم ظریف و زربفت پوشیده خواهند شد، که نمایانگر زیبایی و شکوه بهشت است. علاوه بر این، رنگ سبز در قرآن نماد فرشتگان و آسمان‌های بهشتی است و به‌عنوان یک رنگ مقدس و پرمعنا در دنیای معنوی مطرح می‌شود. همچنین، در احادیث اسلامی نیز آمده است که رنگ جامه اهل بهشت سبز است. این رنگ در اسلام نشانگر آرامش، طهارت و پیوستگی با عالم بالا است.

نماد پیامبر و ائمه

در فرهنگ اسلامی، رنگ سبز همواره نمادهای عمیق معنوی و مقدس بوده است و با شخصیت‌های مهمی چون پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) و حضرت خضر مرتبط است. طبق روایات، پیامبر اسلام به رنگ سبز علاقه زیادی داشت و در بسیاری از مناسبت‌ها لباس سبز به تن می‌کرد. مثلاً هنگامی که پیامبر در مراسم‌های مختلف حضور داشت، به‌ویژه هنگام طواف در خانه خدا یا در عروسی‌شان با حضرت خدیجه، لباس سبز بر تن داشت. همچنین، جبرئیل در شب قدر با پرچم سبزرنگ نازل می‌شود و مرکب حضرت رسول در سفر معراج به رنگ سبز بود.

حضرت خضر نیز که یکی از شخصیت‌های مهم مذهبی است، با رنگ سبز شناخته می‌شود. در اساطیر اسلامی، حضرت خضر به‌دلیل معجزات خود و قدرتش در تبدیل خشکی‌ها به سبزی و خرمی، نماد زندگی دوباره و جوانی است. در منابع اسلامی آمده است که دو لباس از بهشت برای پیامبر فرستاده شد که لباس سبزرنگ به امام حسن و لباس قرمز به امام حسین تعلق گرفت.

در تشیع، رنگ سبز نمایانگر معصومیت و اصالت خاندان بنی‌هاشم است. همچنین در دوره‌های مختلف تاریخی، لباس سبز برای بنی‌هاشم به‌عنوان نشانه‌ای از جایگاه خاص این خاندان معرفی شد. به‌طور خاص، حضرت علی و امام رضا به این رنگ توجه ویژه‌ای داشتند.

در هنر اسلامی و به‌ویژه در نقاشی‌های ایرانی، حضرت علی اغلب با دستار سبز به تصویر کشیده می‌شود تا ارتباط این شخصیت با رنگ سبز و معنای آن در جامعه مسلمانان تاکید شود.

نماد خرد و دانایی

در داستان «گنبد سبز» نظامی، بانوی اقلیم سوم مظهر حکمت و دانایی است. او در باغی سرسبز، زیر سایه سرو بلند، بر تخت سبزینه‌ای تکیه زده و به پرسش‌های پیچیده پاسخ می‌دهد. رنگ سبز، سرو بلند و تخت سبزینه‌ای، همگی نمادهایی از دانش، خرد و پویایی هستند و نشان از جایگاه والای این بانوی حکیم دارند.

نماد ایمان و عقیده

رنگ سبز در فرهنگ اسلامی به‌عنوان نمادی از ایمان و عقیده راسخ شناخته می‌شود، به‌ویژه در ارتباط با ویژگی‌هایی چون صبر و استقامت که مؤمنان در مواجهه با سختی‌های زندگی از آن برخوردارند. در اشعار سعدی، استفاده از رنگ سبز به‌عنوان نشانه‌ای از ایمان و بینش عارفانه او به کار رفته است، که به نوعی با عمق معنوی و دین‌داری وی ارتباط دارد.

نماد مراحل سلوک و تکامل معنوی در عرفان

در عرفان و تصوف، رنگ سبز نماد مراحل پیشرفته سلوک و تکامل معنوی است. در منظومه هفت‌پیکر نظامی، گنبد سبز مرحله سوم سلوک بهرام گور است که نشان‌دهنده توکل به خداوند و تسلیم در برابر اراده الهی می‌باشد. سبز همچنین نماد معرفت، یقین و آرامش در مراحل سلوک است. حاتم اصم، سمنانی و نجم رازی سبز را به‌عنوان رنگی که نشان‌دهندۀ آرامش روان و نفس مطمئنه است، معرفی می‌کنند. نجم‌الدین کبری نیز سبز را بالاترین رنگ و نماد حیات و نشاط می‌داند. در فتوت‌نامه‌ها، سبز رنگ ویژه درویشان است که نشان‌دهنده پذیرش توبه و زندگی معنوی است. همچنین در آثار هنری مانند نگاره‌های کمال‌الدین بهزاد، رنگ سبز به‌عنوان نماد جایگاه درویشان در مراتب سلوک معنوی به تصویر کشیده شده است.

رنگ سبز در فرهنگ غربی

در غرب، رنگ سبز بیشتر به‌عنوان نمادی از طبیعت شناخته می‌شود و در بسیاری از مواقع برای نشان‌دادن آغاز دوباره به‌کار می‌رود. سبز در فرهنگ غربی گاهی نماد ثروت و رفاه (همچون رنگ سبز دلار) و در بعضی از موارد نمایانگر حسادت (مثل عبارت سبز از حسادت) نیز به‌ کار می‌رود. سبز به‌طور خاص در مراسم‌هایی مانند کریسمس (ترکیب با قرمز) و در اساطیر و فرهنگ‌های مختلف (مثل نماد طبیعت در داستان‌های کلاسیک) به نمایش گذاشته می‌شود.

روش ساخت رنگ‌دانه‌های سبز

در زمان قدیم، ساخت رنگ‌دانه‌های رنگ سبز چندان آسان نبود. مصریان برای ساخت این رنگ از مالاکیت استفاده می‌کردند؛ اما این نوع کانی بسیار گران بود، و سیاه می‌شد. سبز شل در سال 1775م و سبز پاریس در اواخر قرن 19 میلادی اختراع شد؛ اما این دو رنگ بسیار سمی و شیمیایی بودند و افرادی که در معرض آن‌ها قرار می‌گرفتند، به احتمال زیاد بیمار می‌شدند، این دو رنگ شیمیایی، گاهی حتی باعث مرگ افراد می‌شدند.

رنگ سبز ایرانی

رنگ سبز ایرانی، که به عنوان «سبز پرشین» شناخته می‌شود، نماد طبیعت، بهشت، تقدس و پرهیزکاری است. این رنگ که ترکیبی از سبز تیره و خاکستری است، بیانگر ثبات و جذابیت به‌همراه امید و شادابی می‌باشد. برای اولین بار در سال 1892م این رنگ به نام "Persian Green" نام‌گذاری شد، که با توجه به اهمیت آن در هنر و معماری سنتی ایرانی بوده است. از دوران باستان در ایران اهمیت ویژه‌ای داشته و در ساخت ظروف سلطنتی، زیورآلات و آثار هنری استفاده می‌شد. ایرانیان به قداست این سنگ اعتقاد داشتند و آن را نماد آرامش می‌دانستند. بعد از اسلام، فیروزه و رنگ آن در معماری اسلامی ایران، مانند گنبدها و مناره‌ها، جلوه‌های زیبایی پیدا کرد.

منابع

• دانش و خزایی، «نمادشناسی رنگ سبز در فرهنگ و هنر ایرانی‌اسلامی»، فصلنامه، دانشکده هنر؛ دانشگاه شهید چمران اهواز، شماره 19، 1399ش.
• «رنگ لباس ایرانیان ادوارمختلف»، وب‌سایت پروژه هنر، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1400ش.
• «سبز ایرانی، رنگ سال 1401»، وب‌سایت طراحان لباس، تاریخ بازدید: 8 آذر 1403ش.
• طاهری، محمود، هنر قاجاریه، دانشگاه تهران، 1395ش.
• فرخ‌نیا، حمید. هنر ساسانی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1390ش.
• فروغی، مهدا و جوادی، شهره، «بررسی مفاهیم نمادین رنگ در هنر نقاشی مصر باستان و منشا آنها در طبیعت پیرامون»، ماهنامه باغ نظر، شماره 53، 1396ش.
• «فهرست کامل خدایان، قهرمانان و مخلوقات ایران باستان 1»، وب‌سایت مجله اینترنتی باستان‌شناس، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1402ش.
• محبی و دیگران، «بررسی رابطه جایگاه اجتماعی و انتخاب رنگ البسه در نگاره‌های دوره صفویه»، هنرهای صناعی اسلامی، 1397ش.
• مشکور، محمد جواد، هنر اسلامی ایران، دانشگاه تهران، 1392ش.
• موسوی فاطمی، نادر، رنگ‌شناسی تخصصی لباس، شرکت چاپ‌ونشر کتاب‌های درسی ایران، 1394ش.
• Birren، Faber، Color Psychology and Color Therapy. Philosophical Library، 1950.
• Dopely colors Green color gives meaning to your style!، 2021.
• Liddell، Henry George. "A History of Western Art.
• Pillips، Ken، The Color Green — History، Meaning and Facts،2023.