حجاب در اندیشه محسن کدیور
حجاب در اندیشه محسن کدیور؛ دیدگاه محسن کدیور در مورد پوشش زنان مسلمان.
محسن کدیور اندیشمند مسلمان ایرانی، معتقد است در آیات قرآن بر حفظ عفت و پوشش زنان مسلمان تأکید شده است؛ اما حدود پوشش از این آیات قابل استنباط نیست.
خاستگاه اندیشه کدیور درمورد حجاب
محسن کدیور[یادداشت ۱]در تابستان 1391ش مطالبی درمورد پوشش زنان و مردان در قالب چند جلسه برای دانشجویان ایرانی دانشگاه بین‌المللی سنگاپور براساس آیات قرآن، روایات، فتوای اهل سنت و فقه شیعه مطرح کرد. یکی از منابع اصلی وی در بررسی و تحلیل کیفیت پوشش در زمان پیامبر و واژه‌های به‌کار رفته در آیات حجاب، کتاب «حجاب شرعی در عصر پیامبر» تألیف امیرحسین ترکاشوند است که این کتاب از جهات گوناگونی مورد نقد پژوهشگران قرار گرفته است.[۱]
دیدگاه کدیور درمورد مفهوم حجاب
محسن کدیور حجاب را با مفهوم پوشش شرعی زنان مسلمان مورد بررسی قرار داده است. وی عقیده دارد آیات قرآن بر حفظ عفت و پوشش مناسب تأکید دارند؛ اما نمی‌توان حدود این پوشش را از آیات استنباط کرد. به اعتقاد کدیور در مورد حدود پوشش زنان مسلمان دو حکم وجود دارد. پوشاندن بازوها و بدن از زیر گردن تا زیر زانو به‌وسیلة لباسی که بدن‌نما و تنگ نباشد که در هر شرایطی برای زنان مسلمان واجب است؛ اما فتوای فقهای مسلمان درمورد پوشاندن سر و تمام بدن غیر از صورت و مچ دو دست حکم ثانویه‌ای است که فقط بر اساس عُرف جامعه و شرایط زمان و مکان ممکن است واجب شود.[۲]
دلالت آیات قرآن بر ضرورت پوشش حداقلی
کدیور آیۀ 59 سورۀ احزاب را به‌عنوان یکی از آیاتی که در مورد حدود پوشش زنان بحث کرده مورد بررسی قرار داده است. در اندیشۀ وی، واژۀ «جِلباب» در این آیه به‌صورت مطلق به پوشش و لباس اشاره دارد و نمی‌توان مصداقی صریح برای آن در نظر گرفت. این آیه از زنان مسلمان می‌خواهد دو طرف پوششی را که به تن دارند به هم نزدیک کنند. کدیور این برداشت خود را به شواهد تاریخی پیرامون نوع پوشش زنان در دوران قبل از اسلام مستند می‌کند. به اعتقاد او، لباس اَعراب جاهلی از دو طرف دارای بریدگی و شکاف بود و به‌طور کامل بدن‌شان را نمی‌پوشاند؛ لذا قرآن تذکر داده است که دو طرف لباس را به هم نزدیک کنند تا پوشش کامل‌تری برای‌شان ایجاد شود. وی نتیجه می‌گیرد، آیۀ 59 سورۀ احزاب به‌صورت مطلق کلیت پوشش را برای زنان مسلمان ضروری می‌داند؛ ولی حدود این پوشش از آیه قابل برداشت نیست. به عقیدۀ کدیور، نمی‌توان از این آیه وجوب یا عدم وجوب پوشش موی سر را استنباط کرد و فتوای فقهای مسلمان در این مورد نیازمند دلایل دیگر است.[۳]
نهی از برهنگی در آیات قرآن
او معتقد است، در آیۀ 31 سورۀ نور دو دسته زینت برای زنان مطرح شده است که برای پوشش هرکدام حکم متفاوتی وجود دارد؛ زینت‌های آشکار که شامل موی سر، گردن، آرنج تا نوک انگشتان و زانو به پایین است و پوشاندن آنها برای زنان مسلمان واجب نیست؛ اما زینت‌های پنهان که اندام‌های جنسی را شامل می‌شود باید پوشانده شوند. به عقیدۀ او از آنجا که اَعراب جاهلی برای پوشاندن اندام‌های جنسی خود اهمیت چندانی قائل نبودند، این آیه تأکید کرده که پوشاندن این بخش از بدن برای زنان مسلمان واجب و ضروری است. در باور وی، این آیه فقط در مقام نهی از برهنگی است و دلالت آن درمورد حدود پوشش ضروری حتی از آیۀ 59 سورۀ احزاب کمتر است. کدیور معتقد است نمی‌توان معنای صریح و مصداق مشخصی برای واژۀ «خِمار» در این آیه در نظر گرفت؛ لذا باید به مطلق پوشش اکتفا کرد. وی معنای «شکاف» را برای واژۀ «جیوب» در نظر گرفته و معتقد است این واژه به «شکاف سینه» اشاره دارد و تأکید شده زنان مسلمان این بخش از بدن را بپوشانند. برداشت کدیور این است که آیۀ مذکور دلالتی بر ضرورت پوشاندن گردن و موی سر زنان ندارد و فقط در مقام تأکید برای پوشاندن اندام‌های جنسی است.[۴]
دیدگاه پژوهشگران در مورد آرای کدیور
نوع تحلیل و نتیجه‌گیری کدیور از آیات حجاب توسط پژوهشگران مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
لزوم استفاده از منابع معتبر لغوی
کدیور عقیده دارد معنا و مصداق «جِلباب» در آیۀ 59 سورۀ احزاب و «خِمار» در آیۀ 31 سورۀ نور روشن و صریح نیست و این دو واژه فقط به معنای پوشش هستند؛[۵] اما واژه‌شناسان معانی برای جلباب ذکر کرده‌اند که در مؤلفۀ پوششی که از سر تا پا را می‌پوشاند و روی بقیۀ لباس‌ها پوشیده می‌شود مشترک است و جلباب قطعاً لباسی است که سر، گردن و سینه را پوشش می‌دهد.[۶] در منابع معتبر لغوی واژۀ «خِمار» در حوزۀ لباس‌های زنان به معنای مقنعه و پوششی است که به‌وسیلۀ آن سروگردن خود را می‌پوشانند.[۷] این واژه با همین معنا در اشعار عرب جاهلی نیز به کار رفته است.[۸] «جَیب» نیز در منابع لغوی به معنای یقۀ پیراهن و گریبان است.[۹] ادعای کدیور پیرامون عدم صراحت معنای این واژگان صحیح نیست و با منابع معتبر لغوی همخوانی ندارد.[۱۰] استفاده از دو واژۀ متفاوت «خِمار» و «جَلابیب» در آیات قرآن که به دو پوشش متفاوت و مجزا اشاره دارند؛ نشان‌دهندۀ لزوم استفاده از هر دو لباس برای پوشاندن بدن در مقابل نامحرم و اهمیت حجاب است.[۱۱]
لزوم استفاده از منابع روایی
استناد به منابع روایی و تاریخی برای بررسی فهم اَعراب از «جِلباب» نشان می‌دهد، زنان عرب از این واژه لزوم پوشش سر را برداشت کرده بودند. در روایتی از ام‌سلمه یکی از همسران پیامبر، اشاره شده که پس از نزول این سوره، پوشش زنان انصار هنگام خروج از خانه به‌گونه‌ای تغییر کرد که تصور می‌شد کلاغ سیاه روی سرشان نشسته است؛ یعنی با لباس و پوششی سیاه سر خود را پوشانده بودند.[۱۲] براساس فهم عُرفی اَعراب صدر اسلام، جلباب پوششی حداکثری است که موهای سر را نیز می‌پوشاند.[۱۳]
دلالت قرآن بر وجوب استفاده از پوشش سرتاسری
در آیۀ 59 سورۀ احزاب استفاده از «جِلباب؛ پوشش سرتاسری» به‌عنوان یک اصل در نظر گرفته شده است و از زنان و دختران مسلمان خواسته شده از این لباس به گونه‌ای بهره ببرند که پوشش کاملی برای‌شان ایجاد کند.[۱۴]
دلالت قرآن بر وجوب پوشاندن سر و گردن
آیۀ 31 سورۀ نور از چند جهت دربردارندۀ وجوب پوشاندن سر و گردن برای زنان مسلمان است. آیه به صراحت بیان می‌کند که زنان مسلمان باید از «خِمار؛ روسری؛ مقنعه» استفاده کرده و سینه و یقۀ خود را نیز با آن بپوشانند. کاربرد اصلی مقنعه پوشاندن سر و گردن است؛ بنابراین نمی‌توان پذیرفت منظور آیه فقط پوشاندن یقه و سینه به وسیلۀ آن باشد. در این آیه علاوه بر اینکه به زنان مسلمان دستور داده شده تا زیبایی جسمی خود را در برابر نامحرم بپوشانند؛ از آنها خواسته شده به گونه‌ای راه بروند که خلخال یا هر زینت دیگری که در پاهای‌شان استفاده کرده‌اند دیده نشود. اغلب مفسران شیعه و اهل سنت عقیده دارند که در دورۀ صدر اسلام، زنان عرب پیراهن‌هایی با یقۀ باز برتن می‌کردند و روسری‌شان نیز از پشت سر آویزان بود و به‌طور کامل گردن و یقۀ لباس‌شان را پوشش نمی‌داد. همچنین، خلخال‌هایی به پای‌شان می‌بستند که دارای زنگوله بود و هنگام عبور از کنار نامحرم صدای آن شنیده می‌شد.[۱۵] ممانعت از دیده شدن زیورآلات متصل به بدن یکی از شواهدی است که اثبات می‌کند اعضاء بدن نیز نباید در معرض دید نامحرم قرار بگیرند. در این آیه چند مرتبه از زنان خواسته شده زینت‌های خود را از دید نامحرم بپوشانند و موی سر یکی از مصادیق زیبایی زنان است که براساس این دستور باید پوشانده شود.[۱۶]
یادداشت
- ↑ محسن کدیور در سال 1338ش در فسا متولد شد. وی ابتدا در رشتۀ برق و الکترونیک دانشگاه شیراز تحصیل کرد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برای فراگیری علوم دینی به حوزۀ علمیۀ قم رفت.
پانویس
- ↑ سوزنچی، «بررسی نظر دکتر کديور دربارۀ حجاب شرعی»، وب‌سایت شخصی حسین سوزنچی.
- ↑ کدیور، تأملی در مسئلۀ حجاب، 1391ش، شمارۀ 1.
- ↑ کدیور، تأملی در مسئله حجاب، 1391ش، شمارۀ 1.
- ↑ کدیور، تأملی در مسئله حجاب، 1391ش، شمارۀ 1.
- ↑ کدیور، تأملی در مسئله حجاب، 1391ش، شمارۀ 1 و3.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج1، ص272-273.
- ↑ الزبیدی، تاج العروس،1385ق، ج6، ص366؛ القیومی، المصباح المنیر،1418ق، ج1، ص96.
- ↑ محمدابوالفضل، دیوان امرؤالقیس، بی‌تا، ص121.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج1، ص288.
- ↑ وطن‌دوست و همکاران، «بازخوانی دیدگاه محسن کدیور دربارۀحدود حجاب با تأکید بر آیات حجاب»،1400ش، ص279، 286، 287و 293.
- ↑ علی‌پور وحید، مکتب در فرآیند نواندیشی،1394ش، ص211-212.
- ↑ سیوطی، 1404ق، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج6، ص659.
- ↑ وطن‌دوست و همکاران، «بازخوانی دیدگاه محسن کدیور دربارۀحدود حجاب با تأکید بر آیات حجاب»،1400ش، ص279-280.
- ↑ علی‌پور وحید، مکتب در فرآیند نواندیشی،1394ش، ص211.
- ↑ سیوطی، 1404ق، الدرالمنثور فی التفسیر بالماثور، ج6، ص179-180؛ زمخشری،الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، 1407ق، ج3، ص233.
- ↑ وطن‌دوست و همکاران، «بازخوانی دیدگاه محسن کدیور دربارۀ حدود حجاب با تأکید بر آیات حجاب»،1400ش، ص289-290؛ علی‌پور وحید، مکتب در فرآیند نواندیشی، 1394ش، ص207-208.
- ↑ «محسن کدیور کیست؟»، خبرگزاری میزان.
منابع
- قرآن مجید
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، 1414ق.
- الزبیدی، مرتضی محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالهدایة، 1385ق.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن الحقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
- سوزنچی، حسین، «بررسی نظر دکتر کديور دربارۀ حجاب شرعی»، وب‌سایت شخصی حسین سوزنچی، تاریخ بازدید: 25 آبان 1402ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
- علی‌پور وحید، حسن، مکتب در فرآیند نواندیشی، قم، دفتر نشر معارف، 1394ش.
- القیومی المقری، احمد بن محمد، المصباح المنیر، بیروت، المکتبة العصریة، 1418ق.
- کدیور، محسن، «تأملی در مسئلۀ حجاب»،1391ش.
- «محسن کدیور کیست؟» خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 26 آبان 1394ش.
- محمد ابوالفضل، ابراهیم، دیوان امرؤالقیس، قاهره، بی‌تا.
- وطن‌دوست، محمدعلی و همکاران «بازخوانی دیدگاه محسن کدیور دربارۀ حدود حجاب با تأکید بر آیات حجاب»، پژوهش‌نامۀ قرآن و حدیث، شمارۀ 28، بهار و تابستان 1400ش.