حجاب در اندیشه نظیره زین‌الدین
حجاب در اندیشه نظیره زین‌الدین؛ دیدگاه نظیره زین‌الدین درمورد پوشش زنان مسلمان.
نظیره زین‌الدین (1908-1976م) اندیشمند مسلمان لبنانی، عقیده دارد الزام زنان مسلمان کشورش به استفاده از روبند و پوشاندن کامل چهره، خلاف احکام حجاب اسلامی است و با استناد به آیات قرآن و دلایل عقلی، حدود حجاب شرعی را پوشاندن تمام بدن غیر از صورت و مچ دست‌ها می‌داند.
مفهوم حجاب در نگاه نظیره زین‌الدین
نظیره زین‌الدین [یادداشت ۱] حجاب را با مفهوم پوشش زنان مسلمان در برابر نامحرم مورد بررسی قرار داده است و با استناد به آیات قرآن، احادیث و دلایل عقلی، عقیده دارد که دین اسلام زنان را ملزم به پوشاندن صورت و استفاده از روبند نکرده است.[۱]
زمینه‌های شکل‌گیری دیدگاه نظیره زین‌الدین
در دوران این اندیشمند، زنان مسلمان لبنان و برخی از کشورهای خاورمیانه، ملزم به پوشاندن کامل چهره بودند و بدون استفاده از بُرقَع و روبند اجازۀ خروج از منزل را نداشتند.[۲] افکار عمومی جامعه، زنان را از اشتغال خارج از خانه منع می‌کرد و عقیده بر این بود که زن فقط باید به پرورش فرزندان و امور خانواده بپردازد.[۳] در آن دوره، برخی دیدگاه‌ها زنان را از لحاظ عقل و دین ناقص می‌دانستند و حقوق آنها را رعایت نمی‌کردند.[۴] زین‌الدین با نگارش دو کتاب «السفور و الحجاب» و «الفتاة و الشیوخ»، دیدگاه‌های رایج در جامعۀ خود پیرامون زنان را مورد انتقاد قرار داد. یکی از دغدغه‌های او حجاب رایج میان زنان کشورش بود. به‌زعم وی، الزام زنان به پوشاندن چهره با احکام دین اسلام مطابقت ندارد و نوع نگاه جامعه به زنان و وظایف آنها برخاسته از فرهنگ و سنت‌های عُرفی هستند که نسل به نسل منتقل شده‌اند.[۵] او تلاش می‌کند تا با استناد به آیات قرآن و دلایل عقلی نشان بدهد، اسلام به زنان اجازه داده است تا با پوشاندن تمام بدن غیر از صورت و کَفِّین،[یادداشت ۲] در جامعه حاضر شوند.[۶]
کتاب السفور و الحجاب
زین‌الدین در سال 1928 میلادی کتاب «السفور و الحجاب» را به رشتۀ تحریر درآورد. واژۀ «السفور» به معنای کشفِ حجاب یا بی‌حجابی است. منظور نویسنده از این واژه، بی‌حجابی به معنای آنچه در کشورهای غربی جریان دارد نیست؛ بلکه وی فقط خواستار عدم الزام زنان کشورش به استفاده از روبند و پوشاندن صورت است. هدف اصلی او از نوشتن این کتاب، تبیین معنای شرعی و عقلی حجاب و بی‌حجابی است. این بانو عقیده دارد، حدود واجب حجاب شرعی پوشاندن تمام بدن غیر از صورت و کَفِّین است. کتاب نظیره زین‌الدین مخالفت برخی علمای جهان عرب را در پی داشت و آنها ردیه‌های گوناگونی در مورد این اثر نوشتند. زین‌الدین نیز یک سال بعد، کتاب دیگری با عنوان «الفتاة و الشیوخ» را در پاسخ به دیدگاه‌های مخالف و با مضامینی مشابه اثر نخست به رشتۀ تحریر درآورد.[۷]
دلایل عقلی زین‌الدین برای عدم وجوب پوشاندن چهره
پوشاندن چهره مانع فعالیت اجتماعی زنان
این بانوی مسلمان، استفاده از روبند را مانعی برای حضور زنان در جامعه و مشارکت در فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی قلمداد می‌کند. به‌زعم وی، زنان نیمی از جمعیت هر جامعه هستند که عدم مشارکت آنها در فعالیت‌های اجتماعی مانع پیشرفت جامعه خواهد بود.[۸] زین‌الدین حضور و فعالیت زنان در عرصه‌های گوناگون اجتماعی را یکی از مهم‌ترین عوامل پیشرفت‌های علمی و اقتصادی کشورهای غربی قلمداد می‌کند.[۹]
استفاده از روبند، مسئله‌ای عُرفی
این اندیشمند لبنانی عقیده دارد، پوشاندن چهره با روبند یا نقاب، حُکمی شرعی نیست و فقط ریشه در عادت‌هایی دارد که نسل به نسل منتقل شده‌اند. وی آشکار بودن چهرۀ زنان در حضور خدمۀ خانه، نانوا و مغازه‌دار و در مقابل، استفاده از روبند در حضور مشایخ، علما و سایر مردان را نشان از رفتار و عملکردی غیردینی می‌داند. به‌زعم او، اگر پوشاندن چهره از واجبات دین باشد باید در برابر همۀ مردان نامحرم اجرا شود؛ ولی این رفتار دوگانه، عُرفی بودن این نوع پوشش را نشان می‌دهد.[۱۰]
نقاب عامل اهانت به شخصیت زنان و مردان
زین‌الدین عقیده دارد، الزام زنان به پوشاندن چهره موجب می‌شود آنها به‌عنوان عوامل رواج فساد در جامعه و افرادی که در مراقبت از خود ناتوان هستند، شناخته شوند. این امر، سوءظن دائمی و تفکر نادرست مردان نسبت به مادران، خواهران و محارم‌شان را در پی دارد و موجب می‌شود مردان همواره زنان را تحقیر کرده و آنها را در خانه حبس کنند.[۱۱] به‌زعم زین‌الدین، استفاده از روبند به این معنا است که یا زنان توان کنترل نَفس خود را ندارند و یا مردان مسلمان افرادی هوس‌باز و خائن و به دنبال دست‌درازی به زنان هستند.[۱۲]
پوشاندن چهره، مخالف قوّامیت مردان
زین‌الدین معتقد است، وقتی مردان نتوانند در محیط بیرون از منزل، همسر و محارم خود را به سبب پوشیده بودن چهره بشناسند، قوامیت آنها بر زنان امکان‌پذیر نخواهد بود.[۱۳]
دلایل دینی زین‌الدین برای عدم وجوب پوشاندن صورت
پرده‌نشینی، حکم اختصاصی قرآن برای همسران پیامبر
این بانوی اندیشمند، حکم خانه‌نشینی و پرده‌نشینی در آیات قرآن را خطاب به همسران پیامبر قلمداد می‌کند.[۱۴] وی معتقد است، بر اساس روایات سبب نزول و برخی دیگر از آیات قرآن،[۱۵] به دلیل شأن و شرایط خاصّ همسران پیامبر، خداوند دستور داده است آنها در خانه بمانند و از مردان مسلمان نیز خواسته است از معاشرت مستقیم با همسران پیامبر خودداری کنند و این حکم نباید به دیگر زنان مسلمان تعمیم داده شود.[۱۶]
عدم دلالت آیات قرآن بر وجوب پوشاندن صورت
زین‌الدین عقیده دارد، آیاتی از قرآن که حدود و شرایط پوشش زنان مسلمان در برابر نامحرم را توضیح داده‌اند، بر ضرورت پوشاندن صورت دلالت ندارند.[۱۷] به اعتقاد وی، واژه‌های «جِلباب» و «خِمار» که در آیات قرآن در مورد پوشش زنان مسلمان به کار رفته است، به وجوب پوشاندن سر، پیشانی، گردن و سینه اشاره دارند.[۱۸] او به عدم اتفاق‌نظر مفسران قرآن در تفسیر این آیات اشاره می‌کند. به عقیدۀ زین‌الدین، فقط تعدادی از مفسران این آیات قرآن را نشان‌دهندة ضرورت پوشاندن صورت زنان می‌دانند؛ درحالی‌که عده‌ای دیگر، حدود واجب پوشش زنان مسلمان را تمام بدن غیر از صورت و کَفِّین قلمداد می‌کنند. به‌زعم وی، ملاک حدود پوشش شرعی زنان مسلمان فقط آیات قرآن است و فقها نباید بر مبنای نظر مفسران قرآن فتوا صادر کنند.[۱۹]
استناد به شواهد تاریخی
نظیره زین‌الدین با استناد به متون و کتاب‌های تاریخی عقیده دارد، در زمان پیامبر و پس از وفات وی، پرده‌نشینی فقط مختصّ همسران او بود و سایر زنان مسلمان در کنار مردان در اجتماع حضور داشتند. فاطمه دختر پیامبر اسلام در مجالس درس و مباحثاتی که زنان و مردان حضور داشتند شرکت می‌کرد. علما و شعرای زمان به منزل سکینه دختر امام حسین رفت و آمد می‌کردند. شافعی از علمای اهل سنت، نزد نفیسه نوۀ علی بن ابی‌طالب علوم دینی می‌آموخت. این اندیشمند لبنانی معتقد است، بر اساس اسناد تاریخی، مُتوکل خلیفۀ عباسی، نخستین کسی است که مجالس زنان و مردان را از هم جدا و پرده‌نشینی را رایج کرد.[۲۰]
دیدگاه پژوهشگران در مورد اندیشۀ نظیره زین‌الدین
اهمیت فهم صحیح حدود واجب حجاب
برخی از پژوهشگران، علت حساسیت اندیشمندان مسلمان درمورد الزام یا عدم الزام زنان به پوشاندن کامل چهره را، وجود ارتباط بین این موضوع و دوری زنان از فعالیت‌های اجتماعی می‌دانند.[۲۱] اندیشمند معاصر ایرانی مرتضی مطهری، الزام زنان مسلمان به پوشاندن کامل صورت و دست‌ها را مرز حبس و آزادی آنها قلمداد می‌کند. به‌زعم وی، اجبار زنان به پوشاندن کامل تمام بدن، خانه‌نشینی و محرومیت از فعالیت‌های خارج از منزل را در پی دارد. وی معتقد است، زنان مسلمان با پوشاندن تمام بدن غیر از صورت و کَفِّین، و خودداری از هر نوع عمل تحریک‌آمیز و خلاف حیا و پاک‌دامنی، می‌توانند به فعالیت‌های اجتماعی بپردازند. به اعتقاد مطهری، اگر پوشاندن صورت و کَفِّین را برای زنان واجب بدانیم؛ غیرمستقیم، بسیاری از فعالیت‌های خارج از خانه، همچون رانندگی و فروشندگی و دیگر مشاغل که مستلزم باز بودن صورت و مچ دست‌ها هستند برای زنان حرام می‌شود.[۲۲] نظیره زین‌الدین نیز الزام زنان مسلمان به پوشاندن کامل صورت و دست‌ها را از موانع اصلی آنها برای برعهده گرفتن مشاغل اجتماعی قلمداد می‌کند و مخالفت وی با حجاب، صرفاً مخالفت با این مسئله است و به‌دنبال بی‌حجابی به سبک کشورهای غربی نیست.[۲۳]
تفسیر به رأی
برخی از اندیشمندان بر این باورند که زین‌الدین بدون تخصص و آگاهی کافی پیرامون تفسیر قرآن و قواعد فقهی، در مواردی بر اساس رأی و دیدگاه شخصی به تفسیر آیات حجاب می‌پردازد و حتی از سوی خود، حکم فقهی وضع می‌کند.[۲۴]
یادداشت
- ↑ نظیره زین‌الدین از شیعیان دروزی لبنان است. پدرش مردی اندیشمند و رئیس دادگاه عالی استیناف لبنان و مادرش ریاست دیوان عالی کشور را برعهده داشت. نظیره در مدرسه فرانسوی و کاتولیک تحصیل کرد، ولی احکام دین اسلام را نزد پدرش آموخت. او در دوران زندگی خود به‌عنوان اندیشمندی مسلمان و شخصیتی برجسته شناخته شد و اولین بانوی مسلمانی است که به تألیف کتابی درمورد حجاب پرداخت. (الغلایینی، نظرات فی کتاب السفور و الحجاب، 1434ق، ص28-29.)
- ↑ «کَفِّین» به‌معنای کف دو دست به‌همراه انگشتان و بخش پایین مچ دست است. (ابن‌منظور، لسان‌العرب، 1414ق، ج9، ص301.)
پانویس
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص9-10.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص39.
- ↑ عباسی و همکاران، توصیف و تحلیل نظریات قرآنی نظیره زین‌الدین در مسئلۀ حجاب، 1400ش، ص162.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص103.
- ↑ عامری و همکاران، نسبت دیدگاه نواندیشان معاصر دینی با توسعۀ جنسیتی، 1395ش، ص221.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص9-10؛ ص109.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص8-10؛ عباسی و همکاران، توصیف و تحلیل نظریات قرآنی نظیره زین‌الدین در مسئلۀ حجاب، 1400ش، ص149؛ عامری و همکاران، نسبت دیدگاه نواندیشان معاصر دینی با توسعۀ جنسیتی، 1395ش، ص221.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص145.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص105.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص150.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص139.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص114.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص140.
- ↑ سورۀ احزاب، آیات 33،32و53.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ 35.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص211.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ 59؛ سورۀ نور، آیۀ 31.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص248-249؛ ص251-252.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص238.
- ↑ زین‌الدین، السفور و الحجاب، 2012م، ص160-161.
- ↑ سجادی، بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت، 1386ش، ص120.
- ↑ مطهری، مسئلۀ حجاب، 1376ش، ص509-511، پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری.
- ↑ عباسی و همکاران، توصیف و تحلیل نظریات قرآنی نظیره زین‌الدین در مسئلۀ حجاب، 1400ش، ص162.
- ↑ عباسی و همکاران، توصیف و تحلیل نظریات قرآنی نظیره زین‌الدین در مسئلۀ حجاب، 1400ش، ص161؛ عامری و همکاران، نسبت دیدگاه نواندیشان معاصر دینی با توسعۀ جنسیتی، 1395ش، ص223.
منابع
- قرآن مجید
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
- زین‌الدین، نظیره، السفور و الحجاب، قاهره، مکتبة الاسکندریه، 2012م.
- سجادی، صاحبه، «بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت»، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد، دانشگاه کردستان، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، 1386ش.
- عامری، پردیس و حمیدی، فریده، «نسبت دیدگاه نواندیشان معاصر دینی با توسعۀ جنسیتی، تحلیل و مقایسۀ آرای قاسم امین و نظیره زین‌الدین دربارۀ زنان»، دو فصلنامۀ ادیان و عرفان، سال چهل و نهم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1395ش.
- عباسی، مهرداد و زرسازان، عاطفه و اسودی، علی و قیدر، مریم، «توصیف و تحلیل نظریات قرآنی نظیره زین‌الدین در مسئلۀ حجاب»، دوفصلنامۀ کتاب قیم، سال 11، شمارۀ 25، پاییز و زمستان 1400ش.
- الغلایینی، مصطفی، نظرات فی کتاب السفور و الحجاب، مقدمه: فاطمه حافظ، بیروت، دارالکتب اللبنانی، 1434ق.
- مطهری، مرتضی، مسئلۀ حجاب، قم، صدرا، 1376ش، وب‌سایت پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1403ش.